سدیدالدین حمصی رازی

محمود بن علی بن حسن حِمَّصی رازی معروف به سدیدالدین حمصی رازی متکلم امامیه در قرن ششم هجری قمری بود. برخی او را اهل ری دانسته و لقب رازی به او داده‌اند. بعضی نیز او را اهل حِمْص از شهرهای سوریه دانسته‌اند.

سدیدالدین حمصی رازی

اطلاعات فردی
نام کامل	محمود بن علی بن حسن حِمَّصی رازی
تاریخ تولد	۴۸۵ق (بنابر قولی)
تاریخ وفات	۵۸۵ق یا اوایل قرن هفتم قمری
محل دفن	همدان
شهر وفات	همدان
اطلاعات علمی
استادان	حسین بن فتح
شاگردان	منتجب‌الدین رازی، ورام بن ابی‌فراس حلی و‌ فخرالدین رازی
تألیفات	المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید، بدایة الهدایة، المصادر.

بسیاری از علما، شخصیت علمی او را ستوده‌اند؛ از جمله شاگردش منتجب‌الدین رازی او را علامه زمان در علم کلام و اصول فقه خوانده است. ورام بن ابی‌فراس، از دیگر شاگردان حمصی، او را یگانه دوران و شیر میدان مناظره توصیف کرده است. فخر رازی، از متکلمان برجسته اهل سنت، را نیز از شاگردان او شمرده‌اند.

حمصی را متعلق به مکتب کلامی حله و از متکلمان عقل‌گرا دانسته‌اند. او با اینکه به عقل اهتمام داشت، اما رویکرد فلسفی نداشت. وی خبر واحد را در مباحث اعتقادی حجت نمی‌‌دانست و به اجماع استناد می‌کرد.

آثار حمصی، بیشتر در علم کلام است و تنها کتاب «المنقذ من التقلید» او در دسترس است. به گفته آقابزرگ تهرانی، حمصی در اواخر عمر به همدان سفر کرد و در آنجا از دنیا رفت.

زندگی‌نامه

محمود بن علی بن حسن حِمَّصی معروف به سدیدالدین حمصی رازی از متکلمان شیعه است که اطلاعات دقیقی از زندگی او در دسترس نیست. با این حال برخی او را متولد سال ۴۸۵ق دانسته‌اند.

صاحب روضات الجنات سدیدالدین را اهل حِمْص از شهرهای سوریه دانسته است. صاحب ریاض العلماء نخست او را اهل حمص دانسته، ولی احتمال داده است که حمصی، اهل ری بود و سپس ساکن حمص شد و یا برعکس، اهل حمص بوده و سپس ساکن ری شد. گروهی بر آنند که او اهل ری بوده و نسبت حمصی به جهت شغلش که نخودفروشی بود، به او داده شده است. ابن حجر عسقلانی در کتاب «لسان المیزان» حمصی را به تشدید میم دانسته و از منتجب‌الدین رازی، از شاگردان حمصی، نقل کرده است که حمصی تا ۵۰ سالگی نخودفروش بود. وی روزی با فقیهی بر سر معامله گفتگویش شد و به همین سبب نخودفروشی را کنار گذاشت و به تحصیل علم روی آورد. مطالب ابن حجر عسقلانی را به جهت نقل از شاگرد حمصی، صحیح دانسته‌اند. او را سدیدالدین حُمُّضی یا حُمُّصی نیز خوانده‌اند.

به گفته ابن حجر، حمصی ۱۰۰ سال عمر کرد و پس از قرن ششم قمری درگذشت. به گفته آقابزرگ تهرانی، او در اواخر عمر(اواخر قرن ششم) به همدان سفر کرد و در مدرسه جمالیه مشغول به تعلیم شد و در اوایل قرن هفتم قمری در آنجا از دنیا رفت و در آنجا نیز دفن شد. بعضی سفر حمصی به همدان را صحیح ندانسته و سال وفات او را ۵۸۵ق دانسته‌اند.

شخصیت علمی

سدیدالدین حمصی را از عالمان امامیه جریان‌ساز پس از دوره شیخ طوسی دانسته‌اند که در کلام، فقه و اصول فقه دانش گسترده‌ای داشت. منتجب الدین رازی، از شاگردان سدیدالدین، او را «علامه زمان در اصول دین و اصول فقه»، ثقه و باورع شمرده است. برخی او را از استوانه‌های برجسته در تحقیق و عالم بی‌نظیر در کلام و اصول فقه دانسته‌اند. صاحب ریاض العلماء او را متکلم و فقیه دقیق معرفی کرده است.

گفته شده ابن ادریس حلی که معاصر سدیدالدین بود، او را ستوده و در نقد شیخ طوسی به کلام او استشهاد کرده است. ورام بن ابی‌فراس، محدث شیعی در قرن ششم قمری، سدیدالدین حمصی را با عبارات «یگانه دوران، زبان گویای متکلمان و شیر میدان مناظرات علمی» توصیف کرده است.

نقل شده که اهل شام تنها به چهار نفر که سدیدالدین حمصی از جمله آنها بود، «علماء الفقها» می‌گفتند. ابوالصلاح حلبی، سید بن زهره و ابن بَرّاج سه نفر دیگر بودند. البته برخی او را ایرانی دانسته و اهل شام بودن او را نپذیرفته‌اند.

او در علم متواضع و منصف بود، حرف حق را از هر کس که بود، می‌شنید و می‌پذیرفت و اهل جدل نیز نبود.

اساتید و شاگردان

از اساتید سدیدالدین حمصی تنها از موفق‌الدین حسین بن فتح، واعظ بکرآبادی جرجانی (درگذشت ۵۳۶ق) و شاگرد شیخ طوسی، به‌عنوان استاد او در فقه، نام برده شده است.

از جمله شاگردان او این افراد را نام برده‌اند:

• منتجب‌الدین رازی (درگذشت پس از ۵۸۵ق). وی در کتاب الفهرست، از سدیدالدین حمصی به عنوان «شیخنا» یاد کرده است.
• وَرّام بن ابی فِراس حِلّی (درگذشت ۶۰۵ق)، صاحب کتاب «تنبیه الخواطر و نزهة النواظر».
• فخر الدین رازی(درگذشت ۶۰۶ق)، از متکلمان اشاعره.
• محمد بن علی بن محمد خجندی.
• یحیی بن بطریق

دیدگاه‌ها

گفته شده سدیدالدین حمصی بنیانگذار دوره متقدم مکتب کلامی حِلّه بود که شکل‌گیری و شکوفایی آن از حدود نیمه دوم قرن ششم آغاز شد و تا نیمه نخست قرن هفتم قمری ادامه یافت. برخی او را جزو متکلمان مدرسه کلامی ری دانسته‌اند. گفته شده اندیشه‌های کلامی او نزدیک به آرای سید مرتضی است.

برخی از دیدگاه‌های خاص وی عبارتند از:

• اهتمام به جایگاه بالای عقل: عقل در روش و مباحث کلامی سدیدالدین حمصی جایگاه ویژه‌ای دارد. او استدلال را از راه‌های کسب معرفت شمرده و نهی از آن را جایز نمی‌داند. وی برآن است که ظواهر قرآن مبتنی بر دلایل عقلی هستند و عقل اصل است و غیرآن فرع. به همین جهت او در ناسازگاری مباحث نقلی با مباحث عقلی، مباحث نقلی را تأویل برده است. حمصی با اینکه از متکلمان عقل‌گراست؛ اما در مباحث کلامی، از استدلال‌های فلسفی استفاده نکرده است.

• عدم حجیت خبر واحد در مباحث اعتقادی: از نظر حمصی، خبر واحد، ظن‌آور است و در مباحث اعتقادی استناد به آن جایز نیست.
• حجیت اجماع: حمصی اجماع را در صورتی که کاشف از قول معصوم(ع) باشد، در مباحث اعتقادی پذیرفته و در مباحثی همچون وعد و وعید و اثبات حق خداوند بر عقوبت گناهکاران به اجماع استناد کرده است.
• از نظر حمصی، عصمت امام پیش از زمان امامت، با دلیل عقلی قابل اثبات نیست و تنها از طریق شرع اثبات می‌شود؛ اما وجوب عصمت امام در حال امامت، مسئله‌ای عقلی و قابل اثبات با دلایل عقلی است.
• وی معتقد بود لزومی ندارد امام پیش از امامت به همه احکام عالِم باشد.

کتاب المنقذ من التقلید.

گفته شده گویا سدیدالدین حمصی نخستین کسی است که در موضوع معاد و اعاده معدوم، بحث از اجزای اصلی بدن را مطرح کرد و معتقد شد که در روز قیامت، اجزای اصلی بدن یک فرد جمع می‌شود. ازاین‌رو، دیگر مسئله اعاده معدوم مطرح نمی‌شود.

آثار

آثار سدیدالدین حمصی،‌بیشتر در زمینه علم کلام است.

1. المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید (در علم کلام): این اثر به جهت اینکه در عراق نوشته شده به «تعلیق عراقی» نیز معروف است.
2. بدایة الهدایة،
3. التبیین والتنقیح فی التحسین والتقبیح(در علم کلام)،
4. التعلیق الکبیر،
5. التعلیق الصغیر،
6. المصادر (فی اصول الفقه)،
7. رسالة فی فناءالنفس بعدالموت ثم رجوعهااما للعذاب اوالثواب،
8. نقص الموجز للنجیب أبی المکارم‏.

گفته شده از این آثار تنها «المنقذ من التقلید» در دسترس است. این کتاب در شهر حله و به روش سید مرتضی در کتاب جمل العلم و العمل نوشته شده است.

منابع

• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر - دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
• افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۳۱ق.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان - تهران، اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
• جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه(دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• حمصی رازی، محمود بن علی، المنقذ من التقلید، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• دوانی، علی، «سدیدالدین حمصی»، درس‌هایی از مکتب اسلام، ش۵، خرداد ۱۳۳۹ش.
• سید بن طاووس، على بن موسى، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۳۶۸ق.
• سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم و رئیسی، علی، «روش‌شناسی سدیدالدین و این میثم بحرانی در مباحث کلامی»، فصلنامه کلام اسلامی، ش۸۹، بهار ۱۳۹۳ش.
• عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق-۱۹۷۱م.
• عطایی نظری، حمید، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانه»، فصلنامه آیینه پژوهش، ش۱۷۱، تابستان ۱۳۹۷ش.
• ‌ فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
• کاظمی دزفولی، اسدالله، مقابس الانوار و نفائس الأسرار، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، بی‌تا.
• لجنة العلمیة فی مؤسسة الامام الصادق(ع)، معجم طبقات المتکلمین، زیر نظر جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
• منتخب الدین رازی، علی بن عبیدالله، الفهرست، تحقیق جلال الدین محدث ارموی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش.
• موسوی خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی