بازتأسیس حوزه علمیه قم
 | این مقاله نیازمند گسترش است. لطفاً اگر تخصص و توانایی گسترش این مقاله را دارید، آن را بهبود بخشید. |
بازتأسیس حوزه علمیه قم به احیای مجدد حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ش (۱۳۴۰ق) به‌همت شیخ عبدالکریم حائری یزدی (متوفای ۱۳۱۵ش)، از مراجع بزرگ تقلید شیعه در آن دوره، اشاره دارد. او با تلاش‌های خود توانست تحولی چشمگیر در این حوزه ایجاد کند و شمار طلاب و مدرسان را به حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر برساند. حائری یزدی پیش از اقامت در قم، موفق به تأسیس حوزه‌ای علمی در اراک شده بود. با اصرار علمای قم، وی در سال ۱۳۰۱ش حوزه درسی خود را به این شهر منتقل کرد. این اقدام نقطه عطفی در تاریخ حوزوی شیعه محسوب می‌شود.
همایش بازتأسیس حوزه علمیه قم، در سال ۱۴۰۴ش در قم برگزار شد
تأسیس حوزه علمیه قم و نقش شیخ عبدالکریم حائری یزدی
سفر شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم و اقامت دائم او در این شهر، زمینه‌ساز رونق و تحول حوزه علمیه قم در قرن چهاردهم شمسی شد. هرچند پیش از او نیز تلاش‌هایی برای احیای فعالیت‌های علمی در قم صورت گرفته بود، اما با حضور حائری، این حوزه به نهادی منسجم و پررونق تبدیل گردید.
وضعیت حوزه قم پیش از عبدالکریم حائری
میرزا محمد فیض قمی (درگذشت ۱۳۷۰ق)، از فقهای شیعه، در سال ۱۳۳۳ق از سامرا به قم بازگشت و از سال ۱۳۳۶ق اقدام به بازسازی دو مدرسه دارالشفا و فیضیه کرد که پیش‌ازآن از کاربری علمی خارج شده بود. وی با اسکان طلاب در این مدارس، نظامی برای رتبه‌بندی آنان ایجاد کرد و مقرری‌هایی نیز تعیین نمود. این اقدامات چنان مورد توجه قرار گرفت که در عید غدیر ۱۳۳۶ق، صحن عتیق حرم حضرت معصومه(س) به مناسبت این رویداد چراغانی شد و جشنی برگزار گردید.[۱] باوجود حضور عالمانی مانند شیخ ابوالقاسم قمی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، تا پیش از استقرار دائمی حائری در قم، حوزه این شهر از انسجام و غنای علمی کافی برخوردار نبود.[۲]
دعوت از حائری و استقرار او در قم
مهاجرت محمدتقی بافقی به قم در سال ۱۳۳۷ق، نقطه عطفی در این روند بود. وی علمای قم، از جمله شیخ ابوالقاسم کبیر قمی، شیخ مهدی حکمی و میرزا محمد ارباب، را به تشکیل حوزه‌ای منظم ترغیب کرد. با پیگیری‌های بافقی و میانجی‌گری‌های محمدرضا شریعتمدار ساوجی و محمد ارباب قمی، از شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد تا از اراک به قم نقل مکان کند. سرانجام حائری در سال ۱۳۴۰ق (۱۳۰۰ش) به قم آمد و به‌صورت دائم در این شهر ساکن شد که سرآغاز تحولی بزرگ در تاریخ حوزه علمیه قم بود.
حوزه علمیه قم در دوران حائری
در طول اقامت حدود پانزده‌ساله آیت‌الله حائری در قم (۱۳۴۰-۱۳۵۵ق)، شمار طلاب حوزه علمیه قم تا سال ۱۳۱۳ش به هفتصد تن افزایش یافت.[۳] برخی منابع این تعداد را نهصد تن و حتی تا هزار نفر نیز ذکر کرده‌اند.[۴] حائری در این دوره، مهم‌ترین درس خارج فقه و اصول حوزه را تدریس می‌کرد، به‌گونه‌ای که حتی استادان برجسته حوزه نیز در درس او حضور می‌یافتند. محل تدریس او ابتدا مدرسه فیضیه و سپس تکیه عشقعلی بود.[۵]
حائری درصدد ایجاد تحول در نظام آموزشی حوزه بود. او با تخصصی‌کردن مباحث فقهی و گسترش دامنه دانش طلاب، گام‌های مؤثری در این زمینه برداشت.[۶] همچنین شخصاً به امور طلاب و مدارس رسیدگی می‌کرد و با تعیین جوایزی، آنان را به تحصیل تشویق می‌نمود. از دیگر اقدامات او می‌توان به بازسازی و توسعه مدارس فیضیه، دارالشفا و دیگر مراکز آموزشی اشاره کرد.[۷]
حضور علمای دیگر شهرها در قم
با استقرار آیت‌الله حائری در قم، بسیاری از شاگردان او در اراک، از جمله سید محمدتقی خوانساری، سید احمد خوانساری، سید روح‌الله خمینی، سید محمدرضا گلپایگانی و محمدعلی اراکی به این شهر مهاجرت کردند. همچنین، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی از قزوین به قم آمد و تا سال ۱۳۴۹ق به تدریس پرداخت.[۸] از دیگر علمای نامداری که در این دوره به قم آمدند، می‌توان به محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی (بین سال‌های ۱۳۴۴-۱۳۴۶ق) و محمدعلی شاه‌آبادی (۱۳۴۷-۱۳۵۴ق) اشاره کرد.[۹]
تبعید اجباری سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا محمدحسین نائینی از نجف به قم و استقبال باشکوه حائری از آنان، جایگاه حوزه علمیه قم را تقویت کرد. همچنین، مهاجرت اعتراضی علمای اصفهان به رهبری حاج آقا نورالله اصفهانی (درگذشته ۱۳۴۶ق) به قم، جنبشی سیاسی در حوزه ایجاد نمود و بر رونق آن افزود. این رویدادها در کنار یکدیگر، زمینه‌ساز رشد و شکوفایی حوزه علمیه قم در آن دوره شدند.[۱۰]
سفر سران حکومتی به قم
احمدشاه قاجار دو بار به قم سفر کرد؛ نخست در ۲۱ ربیع‌الاول ۱۳۴۲ق به مناسبت تأسیس حوزه علمیه[۱۱] و بار دوم هنگام ورود علمای نجف به این شهر.[۱۲] همچنین رضاخان در دوران نخست‌وزیری (۶ فروردین ۱۳۰۳ش) به قم آمد و در دیدار با علما، از جمله آیت‌الله حائری، پیشنهاد تأسیس نظام جمهوری را مطرح کرد که با مخالفت آنان مواجه شد. این ملاقات‌ها به تعاملی دوسویه بین حوزه و دولت انجامید.[۱۳]
حائری و تنش‌های سیاسی
آیت‌الله حائری با درایت و احتیاط، حوزه علمیه قم را از درگیری‌های سیاسی دور نگه داشت تا پایه‌های این نهاد نوپا را مستحکم سازد. این رویکرد محتاطانه در مواجهه با تعرض رضاشاه به محمدتقی بافقی مشهود بود، جایی که از واکنش تند خودداری کرد تا از تشدید تنش‌ها جلوگیری کند.[۱۴] در مسئله امتحانات اجباری طلاب که حکومت پهلوی به دنبال نظارت بر حوزه و جذب روحانیان به دستگاه دولتی بود، حائری با هوشمندی اصرار کرد این آزمون‌ها تحت نظر خود حوزه و در قم برگزار شود. این اقدام نشان‌دهنده تلاش او برای حفظ استقلال حوزه در عین تعامل حساب‌شده با حکومت بود.[۱۵]
اما هنگامی که پای اصول دینی به میان آمد، مانند کشف حجاب و متحدالشکل کردن لباس، حائری قاطعانه موضع گرفت. او در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ با ارسال تلگرافی رسمی، کشف حجاب را خلاف شرع دانست و به صراحت با این سیاست مخالفت کرد.[۱۶]
بزرگداشت یکصدمین سال بازتأسیس
همایش بین‌المللی صدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه قم، در ۱۷ اردیبهشت سال ۱۴۰۴ش در مدرسه علمیه امام کاظم(ع) قم برگزار شد. این همایش با پیام آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله نوری همدانی و با حضور شخصیت‌های حوزوی و غیرحوزوی آغاز شد.[۱۷] سخنرانان اصلی این همایش دو تن از مراجع تقلید، آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله سبحانی بودند.[۱۸] در این روز، درس‌های سطوح عالی و درس خارج حوزه‌های علمیه قم به‌مناسبت برگزاری این اجلاسیه و شنیدن پیام رهبر انقلاب اسلامی، تعطیل اعلام شد.[۱۹]
مرکز مدیریت حوزه علمیه قم از تابستان سال ۱۳۹۹ش با تشکیل دبیرخانه بزرگداشت تأسیس حوزه، فرایند برگزاری این همایش را شروع کرده بود.[۲۰] سید مصطفی محقق داماد خواستار ثبت جهانی سده تاسیس حوزه علمیه قم در یونسکو شد.[۲۱]
پانویس
- ↑ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، ص۳۵؛ جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، ص۱۵۱۶؛ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۳۲ش، ج ۱، ص۱۳۸.
- ↑ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۴-۱۴۵؛ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۲۲ش، ج۱، ص۳۹.
- ↑ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، ۱۳۸۶ش، ص ۳۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج ۸، ص۴۲؛ جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱ش، ص۱۶.
- ↑ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۱۳۷۲ش، ص۶۱-۶۲.
- ↑ اراکی، مجله حوزه، ۱۳۸۲ش، ج ۱، ص۸۲-۸۳؛ کریمی جهرمی، آیةاللّه مؤسّس مرحوم آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری، ۱۳۷۲ش، ص۴۷؛ سیدکباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۱۳۷۸ش، ص۳۸۴.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۳۲ش، ج ۱، ص۵۶، ۶۲-۷۶.
- ↑ صدرالدین شیرازی، مقدمه آشتیانی، ۱۳۶۰ش، ص صدوسی‌ونه؛ رفیعی قزوینی، مقدمه رضانژاد، ص بیست ویک؛ استادی، «کتابها و آثار علمی امام خمینی»، ص۱۴۳.
- ↑ استادی، «کتابها و آثار علمی امام خمینی»، کیهان اندیشه، ص۱۴۳.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۳۲ش، ج ۱، ص۲۸؛ نجفی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نوراللّه اصفهانی، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۷-۳۰۰.
- ↑ مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۱۳۶۲ش، ج ۲، ص۴۳۲.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۳۲ش، ج ۱، ص۸۵.
- ↑ حائری یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۸.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۵۴ش، ج۱، ص۳۵-۳۶، ۴۶؛ مکی، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۲۸۷.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۳۲ش، ج۱، ص۴۶؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵-۱۳۲۰ش، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۲.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة، ۱۳۳۲ش، ج ۱، ص۵۱؛ امینی، بررسی علل چالش‌های سنت‌گرایی با نوگرایی عصر رضاشاه، ۱۳۸۲ش، ص۳۴۷، سندش ۱۴؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵-۱۳۲۰ش ۱۳۷۶ش، ص۲۵۸.
- ↑ «همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتاسیس حوزه علمیه در قم آغاز شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «قرائت پیام سه مرجع تقلید به همایش بازتأسیس حوزه علمیه قم»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «تعطیلی دروس حوزه علمیه قم برای اجلاسیه بازتأسیس»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ «معاونین، مدیران و مشاوران مدیر حوزه‌های علمیه منصوب شدند»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «صدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم در یونسکو ثبت شود»، خبرگزاری مهر.
منابع
- آشتیانی، سید جلال‌الدین، «مقدمه» در محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی ملاهادی سبزواری، تهران، ۱۳۶۰ش.
- اراکی، محمدعلی، «مصاحبه با استاد بزرگوار آیت اللّه العظمی اراکی»، در آیینه داران حقیقت: مصاحبه‌های مجله حوزه با عالمان و دانشوران حوزوی، تهیه و تدوین، مجله حوزه، ج۱، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- استادی، رضا، «کتابها و آثار علمی امام خمینی»، کیهان اندیشه،ش ۲۹ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۹).
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق و تخریج: حسن الأمین، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
- امینی، داوود، چالش‌های روحانیت با رضا شاه: بررسی علل چالش‌های سنت گرایی با نوگرایی عصر رضاشاه، تهران، ۱۳۸۲ش.
- بصیرت‌منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵ ۱۳۲۰ش، تهران، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سال‌های ۱۳۲۰_۱۳۵۷، قم، ۱۳۸۶ش.
- حائری یزدی، مهدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، ۱۳۸۱ش.
- رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن، مجموعه رسائل ومقالات فلسفی حکیم متألّه علامه سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، تصحیح غلامحسین رضانژاد (نوشین)، تهران، ۱۳۸۶ش.
- ریحان یزدی، علیرضا، آینه دانشوران، با مقدمه و تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، ۱۳۷۲ش.
- سید کباری، علیرضا، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، تهران، ۱۳۷۸ش.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجة، یا تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۲۲_۱۳۳۳ش.
- کریمی جهرمی، علی، آیةاللّه مؤسّس مرحوم آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری (قدس سرُّه الشّریف)، قم ۱۳۷۲ش.
- مدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، ۱۳۶۱_۱۳۶۲ش.
- مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، ج۲ و۴، ۱۳۶۲ش.
- نجفی، موسی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نوراللّه اصفهانی، تهران، ۱۳۷۸ش.
پیوند به بیرون
«حوزه پیشرو و سرآمد»؛ پیام آیت‌الله خامنه‌ای به اجلاسیه صدمین سالگرد بازتأسیس حوزه علمیه قم.