علی بن عبیدالله معروف به شیخ منتجب‌الدین رازی (۵۰۳-۵۸۵ق) از نوادگان علی بن بابویه قمی. وی نزد بسیاری از اهل سنت و همچنین علمای شیعه از جمله ابوالفتوح رازی، عبدالجلیل قزوینی رازی، سید فضل‌الله راوندی شاگردی کرد. رافعی شافعی از شاگردان نامدار او بوده است. کتاب الفهرست از تألیفات مهم اوست که مورد اقبال هر دو فرقه بزرگ اسلام، شیعه و اهل سنت، بوده است. مذهب او به سبب شدت تقیه، در میان اهل سنت و شیعه مورد اختلاف قرار گرفته است، هرچند بزرگان شیعه، تشیع او را قطعی و مسلم دانسته‌اند.
| فقیه، محدث و رجالی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالحسن علی بن عبیدالله بن حسن بن حسین بن حسن بن حسین بن علی بن حسین بن بابویه قمی رازی |
| لقب | شیخ منتجب‌الدین رازی |
| نسب | از نوادگان علی بن بابویه قمی |
| تاریخ تولد | سال ۵۰۳ق |
| زادگاه | ری |
| تاریخ وفات | بعد از ۵۸۵ق |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابوالفتوح رازی • عبدالجلیل قزوینی رازی • سید فضل‌الله راوندی • سدیدالدین حمصی رازی و ... |
| شاگردان | عبدالکریم رافعی قزوینی شافعی • شیخ برهان الدین محمد بن علی حلوانی • أبو موسی محمد مدینی و ... |
| اجازه روایت از | شیخ حافظ صائن الدین |
| تألیفات | الاربعین عن الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین • فهرست اسماء مشایخ الشیعة و مصنفیهم • رساله‌ای در مسأله قضاء • تاریخ ری |
خاندان
ابوالحسن علی بن عبیدالله بن حسن بن حسین بن حسن بن حسین بن علی بن حسین بن بابویه قمی رازی[۱] در سال۵۰۳ یا ۵۰۴ق[۲] در دودمان بابویه که چند فقیه و عالم شیعه داشت، متولد شد. علی به منتجب الدین معروف شد.[۳] برخی او را قمی نیز لقب داده‌اند[۴] و چون در ری زندگی می‌کرد، به رازی هم ملقب گردید. خود او نیز می‌گوید پدرم در ری ساکن است.[۵]
پدرش عبیدالله، ملقب به موفق الدین٬ فقیهی ثقه و از شاگردان پدر خود و شیخ طوسی، شیخ سلار بن عبد العزیز دیلمی و عبدالعزیز سعدالدین معروف به ابن براج است.[۶]
جدش شمس الاسلام حسن معروف به حسکا از فقهای بزرگ بود که همه کتاب‌های شیخ طوسی را نزد خودش قرائت کرده است. تالیفات متعددی از جمله العبادات، الأعمال الصالحة و سیر الأنبیاء و الأئمة(علیهم السلام) دارد.[۷]
اساتید
منتجب‌الدین اغلب در ری بود٬ اما برای کسب علم به شهرهای زیادی سفر کرد و به فیض ملاقات بسیاری از مردان بافضیلت و محدثین نامی رسیده و از برخی آنان به دریافت اجازه نائل گشت. نیشابور، اصفهان، خراسان، کاشان، خوارزم و حله عراق دیگر شهرهایی است که او بدانجا سفر کرد.[۸]
شیخ منتجب‌الدین استادان زیادی داشته که نام همۀ آنها را در الفهرست خود آورده است. رافعی همچنین به تعداد زیادی از اجازات وی اشاره کرده است.[۹] از جمله مهم‌ترین استادان وی عبارتند از:
- پدرش عبیدالله بن حسن
- ابوالفتوح رازی
- شیخ عبدالجلیل قزوینی
- سید فضل‌الله راوندی[۱۰]
- سدیدالدین حمصی رازی.[۱۱]
- فضل بن حسن طبرسی
- قطب الدین راوندی
- أبو الحسن علی بن محمد رازی
- شیخ بدر بن سیف عربی
- أبو العلاء حسن بن أحمد عطار همدانی
- سید لطف الله بن عطاء الله شجری نیشاپوری
- منیر الدین أبو اللطیف أصفهانی[۱۲]
مشایخ
کمتر کسی هست که به‌اندازه منتجب الدین مشایخ روایی و یا راوی داشته باشد. مشایخ او را بیش از صد تن نوشته‌اند.[۱۳] شاگردش رافعی تعداد زیادی از این مشایخ اهل بغداد٬ طبرستان و دیگر شهرها را ذکر کرده است. چند تن از این بزرگان به شرح ذیل است:[۱۴]
- محمّد بن ناصر بن محمّد البغدادی.
- هبة اللّه بن محمّد بن عبدالواحد الشیبانی.
- احمد بن محمّد بن عبدالقاهر الطوسی.
- ابوعامر محمّد بن سعدون بن موجی بن سعدون.
- محمّد بن إبراهیم بن محمّد بن سعدویه.
- احمد بن محمّد بن عبدالعزیز العباسی.
- محمّد بن محمّد بن حسین بن الغرا.
- محمّد بن الحسن بن علی الماوردی.
- اسماعیل بن أبی الفضل الناصحی.
- ابوالقاسم محمّد بن امیرک بن عبدالملک.
- ابوثابت صالح بن الخلیل الرویانی.
- محمّد بن علی بن محمّد بن یاسر الخبابی.
- الحافظ أبوجعفر محمّد بن أبی علی الحسن بن محمّد بن الحسن الهمدانی.
- عبدالخلاق بن عبد الواسع بن عبد الهادی الأنصاری.
- عبدالغفار بن محمّد بن عثمان القومسانی.
- الحسن بن عبدالواحد بن أحمد بن عبد اللّه بندار.
- محمّد بن عبدالرحمن بن أبی بکر الخطیب الکشمیهنی.
- عبد اللّه بن أحمد بن محمّد البزاز.
شاگردان
تعداد زیادی از دانشمندان شیعه و سنی نزد او به شاگردی نشسته‌اند.[۱۵] از مشهورترین شاگردان وی می‌توان به افراد زیر اشاره داشت:
- عبدالکریم رافعی قزوینی شافعی صاحب کتاب التدوین فی تاریخ قزوین[۱۶]
- شیخ برهان الدین محمد بن علی حلوانی مولف تخصیص البراهین[۱۷]
- أبو موسی محمد مدینی مولف تتمة معرفة الصحابة
- مجد الدین أبو المجد محمد بن حسین قزوینی شافعی[۱۸]
تألیفات
منتجب‌الدین کمتر به تألیف و تدریس پرداخته و بیشتر به مطالعه و استفاده از محضر استادان وقت می‌گذرانده و به همین جهت جز چند کتاب از وی باقی نمانده است.
- الاربعین عن الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام[۱۹] مشتمل بر ۴۰ حدیث به روایت ۴۰ استاد از ۴۰ تن از صحابۀ پیغمبر(ص) است. سید محسن امین از این کتاب با نام «الاربعین عن الاربعین من الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین صلوات الله علیه» یاد کرده است.[۲۰] کتابی با نام اربعین حدیثاً فی فضائل علی و اربع عشرة حکایة فی معجزات علی علیه‌السلام هم برای او نقل شده است.[۲۱]
- فهرست اسماء مشایخ الشیعة و مصنفیهم معروف به الفهرست یا الفهرس[۲۲] یکی از مشهورترین کتب رجال، مشهور به فهرست صغیر که مورد اعتماد دانشمندان شیعه و سنی می‌باشد. او این دو کتاب را برای عزالدین یحیی بن ابی الفضائل علوی، نقیب ری و قم نوشته است. این کتاب در ذکر مشایخ معاصر شیخ طوسی و پس از او تا زمان منتجب‌الدین است.[۲۳] در حقیقت وی پس از کشی، شیخ طوسی و نجاشی، به تألیف کتابی در تراجم علماء اهتمام نمود.[۲۴]
- رساله‌ای در مسأله قضاء[۲۵]
- تاریخ ری؛ رافعی می‌گوید این کتاب ناتمام ماند و فیش هایش از بین رفت٬ اما سبکی در طبقات الشافعیة از آن نقل مطلب کرده و رضی الدین قزوینی در ضیافه الاخوان آن را تاریخ کبیری در احوال علمای شیعه معرفی کرده است.[۲۶]
- رجال الشیعه؛ قزوینی گفته ابن حجر دو کتاب منتجب الدین را در دسترس داشته است؛ یکی تاریخ الری و دیگری رجال الشیعه؛ رجال الشیعه به نحو حتم و یقین غیر از الفهرست معروف اوست.[۲۷]بوسنیه منجی هم کتابی با عنوان تاریخ علماء الشیعه به منتجب الدین نسبت داده است.[۲۸]
- رساله قضاء صلوات؛[۲۹]
- رسالة فی الصلاة الحاضرة لمن علیه الفائتة؛
- رساله فی وجوب تقدیم الفائتة علی الحاضرة؛
- رسالة فی جواز تقدیم الفائتة؛[۳۰]
- العصره؛ رساله فی المضایقة و المواسعة؛[۳۱]
مذهب
شیخ منتجب‌الدین نزد استادان و شاگردانش تقیه می‌کرد و تألیفات خود را از آنهایی که در مذهب تسنن متعصب بوده‌اند، پنهان می‌نمود تا جایی که شاگردانش از عقیدۀ مذهبی وی بی‌اطلاع مانده بودند تا اینکه رافعی می‌نویسد:
- «شیخ را به شیعه منتسب می‌کنند چرا که آباء و اجدادش قمی هستند اما من بعید می‌دانم که شیخ استاد، شیعه بوده باشد. وی فضائل صحابه را تتبع می‌کرد و راویان اهل سنت را مقدم می‌داشت و در بزرگداشت خلفای راشدین مبالغه می‌نمود.»[۳۲]
در صورتی که مؤلف روضات الجنات می‌گوید: «تشیع وی از آفتاب روشن‌تر است» و کتاب‌هایش هیچ‌گونه تردیدی در شیعی بودن وی باقی نمی‌گذارند.[۳۳]
نظر بزرگان
علامه مجلسی در مقدمه بحارالانوار می‌نویسد:
- شیخ منتجب‌الدین از مشاهیر محدثان و کتاب فهرست او در نهایت شهرت است. سپس از اجازۀ شهید ثانی نقل می‌کند: «وی در ضبط حدیث دقیق بود و از استادان بسیار روایات بی‌شماری نقل کرده است...»
عبدالله افندی اصفهانی مؤلف ریاض العلماء درباره‌اش چنین نگاشته است:
رافعی از شاگردان دانشمند وی، دربارۀ استادش می‌گوید:
حر عاملی درباره وی می‌گوید:
- وی فاضلی عالم، ثقه‌ای راستگو، محدثی حافظ و علامه بود...[۳۷]
شیخ عباس قمی او را شیخ ثقه، عالم فاضل، محدث راستگو، شیخ اصحاب و قطب محدثین ذکر کرده است.[۳۸]
وفات
دربارۀ تاریخ وفات وی اختلاف نظر وجود دارد. رافعی وفاتش را بعد از ۵۸۵ق ذکر کرده است.[۳۹] به نقل ابن فوطی شیخ منتجب الدین در سال ۶۰۰ق از شیخ حافظ صائن الدین مولف الجمع المبارک والنفع المشارک اجازه روایت گرفته است.[۴۰]
پانویس
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۴۰، ج۷، ص۲۶۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱۱، ص۲۰۳(پاورقی) ؛رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۱۴۰
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ج۴، ص۴۱
- ↑ رازی، الفهرست،۱۳۶۶ش٬ ص۷۷
- ↑ رازی، الفهرست، ۱۳۶۶ش٬ ص۷۷
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ش٬ ج۴، ص۱۴۰.
- ↑ منتخب الدین رازی، الفهرست، ص۹۷ - ۹۹.
- ↑ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۳.
- ↑ نگاه کنید به: افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، صص۱۴۰، ۱۴۷-۱۴۹؛ قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۱۰.
- ↑ منتخب الدین رازی، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۱۱۳.
- ↑ منتخب الدین رازی، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۹۹٬۴۳٬ ۵۹٬.
- ↑ خوانساری٬ روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ۱۳۹۰ق٬ ج۴، ص۳۱۹
- ↑ رافعی٬ التدوین فی اخبار قزوین، ۱۴۰۸ق٬ ج۳۳، صص ۳۷۵-۳۷۸
- ↑ رک: افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، صص۱۴۰، ۱۴۷-۱۴۹؛ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۳؛ قمی، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۶۹، ج۳، ص۲۰۹؛ قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۱۰؛ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۳.
- ↑ حر عاملی٬ أمل الآمل فی علماء جبل عامل، بی‌تا٬ ج۲؛ ص۲۸۴
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱ق۷ق٬ ج۲۱، ص۲۲
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴؛ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۳؛ قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۱۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۲۸۷.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۴۴.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴؛ قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۱۰.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ حر عاملی، تتمیم امل الآمل، صص۳۶-۳۹.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۴۷.
- ↑ صدر٬ تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق٬ ج۴، ص۴۲
- ↑ جمعی از دانشمندان(شبیری زنجانی)، یادنامه علامه امینی، ۱۳۸۸ش٬ ص۱۵۹
- ↑ منجی، موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمین، ۱۴۲۵ق٬ ج۳، ص۲۲
- ↑ افندی٬ ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق٬ ص۱۴۶
- ↑ تهرانی٬الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق٬ ج۱۵، ص۸۲
- ↑ امین٬ مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق٬ ج۲، ص۱۹۶
- ↑ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۷.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۴۲.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء ج۴، ص۱۴۰، ج۷، ص۲۶۰.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۴۱، به نقل از شهید ثانی.
- ↑ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۳.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۰۹-۵۱۰.
- ↑ رافعی قزوینی، التدوین، ج۳، ص۳۷۸؛ امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۲۸۷.
- ↑ ابن فوطی، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، ۱۴۱۶ق٬ ج۵، ص۵۱۴
منابع
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به اهتمام محمود مرعشی نجفی، قم، مطبعة الخیام.
- ابن فوطی، عبد الرزاق بن احمد، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات٬ تهران، چ۱، ۱۴۱۶ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت،دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق/۱۰۸۶م.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق احمد حسینی اشکوری، قم،زدار الکتاب الاسلامی.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تتمیم امل الآمل، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به اهتمام محمود مرعشی نجفی، تتمیم عبدالنبی قزوینی، قم، کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
- رافعی قزوینی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار القزوین، تحقیق عزیزالله عطاردی قوچانی، بیروت،زدار الکتب العلمیه.
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، مقدمه محمدهادی امینی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۳۶۸ش.
- قمی، عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- منتخب الدین رازی، علی بن عبیدالله، الفهرست، تحقیق جلال الدین محدث ارموی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد،زدار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون٬ بیروت، چ۱، ۱۴۱۷ق.
- بوسنینه، منجی، موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمین، جامعة الدول العربیة، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم - تونس، چ۱، ۱۴۲۵ق.
- رافعى قزوينى، عبد الكريم بن محمد، التدوين في أخبار قزوين، دار الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون - لبنان - بيروت، چ۱، ۱۴۰۸ق.
- خوانسارى، محمد باقر بن زين العابدين، روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات، قم، دهاقانى (اسماعيليان)، چ۱، ۱۳۹۰ق.
- حر عاملى، محمد بن حسن، أمل الآمل في علماء جبل عامل، بغداد ، مكتبة الأندلس، چ۱ ٬ بی‌تا.
- شبیری زنجانی ، موسی، «الفهرست منتجب الدین رازی» در یادنامه علامه امینی، جمعی از دانشمندان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۸ش