تَجارِبُ الْاُمَم تألیف ابوعلی مسکویه از کتب تاریخی که در قرن چهارم و پنجم تألیف شده است. مؤلف کتاب، سال‌ها ندیم و همراه بویهیان بوده است و به همین جهت، اشراف نسبتا خوبی به منابع و مطالب داشته است. این کتاب از منابع متقدم تاریخ اسلام به‌خصوص حوادث قرن سوم ، چهارم و پنجم هجری قمری است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابوعلی مسکویه |
| موضوع | تاریخ اسلام |
| سبک | تاریخی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۷ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۹ ق |
مؤلف
احمد بن محمد رازی (درگذشت ۴۲۰ق) معروف به ابوعلی مسکویه، فیلسوف، ادیب، مورخ و منشی آل بویه. مسکویه چهره برجسته‌ای در حیات عقلی و فرهنگی زمان خود بود. در رشته‌های گوناگون تاریخ، علم کلام، فلسفه و پزشکی تبحر داشت. به کیمیاگری و علوم غریبه بسیار علاقه‌مند بود. برداشت وی از دین بیشتر فلسفی و تا حدی عقلانی بود. رنگ فلسفی آثار ابن مسکویه سبب شده است که شیعیان بیش از اهل سنت آن‌ها را بپذیرند. خود وی مانند فارابی و اخوان الصفا از معتقدان به تشیع فلسفی بود. وی سال‌ها مصاحب و ندیم بویهیان بغداد و ری بود. بسیاری از نویسندگان متاخر، ابوعلی مسکویه را بر مذهب شیعه دانسته‌اند. تجارب الامم در علم تاریخ و تهذیب الاخلاق در علم اخلاق از مهم‌ترین آثار اوست.
درباره کتاب
نام کتاب تجارب الامم [آزمون‌های مردمان] است.[۱] البته برخی «و عواقب الهمم»[۲] یا «و تعاقب الهمم»[۳] را به انتهای نام آن افزوده‌اند.
با نگاهی به مقدمه تجارب الامم روشن می‌شود که تاریخ در نظر مسکویه مشتمل بر رویدادهایی است که انسان می‌تواند در زندگی فردی و اجتماعی خویش از آن پند گیرد و آن را در پیشامدهایی که مانندش همیشه پیش می‌آید و همتایش پیوسته روی می‌دهد، فرا روی خویش بدارد. هنگامی که انسان آن حوادث و ارزش‌های آزمونی‌اش را بشناسد و از آن پند گیرد، این سبب خواهد شد تا از حوادثی که در تاریخ بر سر مردمی آمده است، بپرهیزد و بدان چه سبب نیکبختی مردمی بوده است، چنگ زند. با این همه، مسکویه چنین دریافته است که گزارش‌های درست تاریخ، غرق در قصه‌هایی است بی‌پایه و آمیخته با افسانه‌ها و مثل‌هایی که سودشان جز خواب‌آوردن یا سرگرمی نیست. از این‌رو، همه آن گزارش‌ها را در بوته نقد می‌نهد و آنچه را که ارزشمند است، از آن بیرون می‌کشد و آنچه را که تهی از ارزش تاریخی است، به سویی می‌افکند. مسکویه به گزارش‌های پیش از طوفان نوح (در اصطلاح تاریخ طبری) از آنرو که فاقد ارزش تاریخی‌اند، اعتماد نکرده است و معجزه‌های پیامبران را از آنرو که برای مردم روزگارش قابل تکرار و تجربه نبوده است، در کتاب خود نیاورده است. البته مسکویه کتابی جداگانه در صفات پیامبران سَلَف(پیشین) نوشته و آن را «احوال الحکماء و صفات الانبیاء السالفین» نام نهاده است.
نکته دیگری که در کار مسکویه چشمگیر است این است که وی تاریخ خود را در کمال بی‌طرفی نوشته است و با اینکه در خدمت امیران و وزیران آل بویه می‌زیسته و از نزدیکان ایشان بوده؛ ولی می‌بینیم که نه تنها از ایشان جانب نگاه نداشته، بلکه بی‌طرفی شگرفی نشان داده و بد و نیکِ خوی و کردارشان را باز نموده است.
منابع مسکویه در نوشتن تجارب الأمم
مسکویه در آغاز مقدمه‌اش گوید که وی تاریخ مردمان و زندگینامه‌ها و اخبار شهرها و نامه‌های تاریخ را خوانده است. این خود نشانه تعدد منابعی است که وی در نوشتن تاریخش از آن سود جسته است. مسکویه در درجه نخست، بر طبری، و سپس بر منابع دیگری که از برکت کتابخانه‌های بزرگ آل بویه در اختیار داشته، بر هر کدام بر حسب دوره‌های تاریخی تکیه کرده است. شناختن دقیق این منابع مستلزم آن است که منابع همه گزارش‌های مسند و مرسل او را باز شناسیم، که نخستین شرط آن، بیرون آمدن دوره کامل متن تجارب الامم است. منابع مسکویه به اجمال اینهاست:
- تاریخ طبری
- گنجینه‌های بزرگ و گران‌بهای آل بویه. مسکویه در تجارب الامم حتی نسبت به دوره‌ای که موازی طبری است به‌ویژه در روزگار پیش از اسلام، متن‌های بی‌نظیر و پرارزشی را می‌آورد که در آثار مورخانی چون طبری، ابن اثیر، ابن خلدون و دیگران دیده نمی‌شود. مسکویه به مدت هفت سال خازن کتابخانه ابن العمید وزیر بویهی بود.[۴]
- کتاب ثابت بن سنان
- مشاهدات خویش
نسخه‌های خطی متن عربی تجارب الامم
از نسخه‌های خطی تجارب الامم جز دو نسخه که از دید کمیت کامل است، و نیز چند پاره نسخه، در دست نیست:
- نسخه ایاصوفیا[۵] این نسخه از لحاظ کمیت کامل است و همه بخش‌های ششگانه تجارب الامم را (بدون احتساب ذیل) در برمی‌گیرد. به خط محمد بن علی بن محمد ابو طاهر بلخی است. کتابت بخش نخست در ربیع الاول سال پانصد و پنج (۵۰۵)ق و بخش پایانی آن یعنی بخش ششم در ربیع الاول سال پانصد و شش (۵۰۶)ق یعنی در مدت یک سال پایان پذیرفت.
- نسخه کامل مَلِک. نسخه‌ای است کامل، خوش خط ولی پر غلط است. در یک جلد رحلی بزرگ و در ۱۰۱۴ صفحه. نام کاتب محمود طباطبایی اردستانی است. تاریخ استنساخ ۱۲۹۴ قمری.
- نسخه ناقص ملک. تعداد برگ ۲۳۱ (۴۶۲ ص) قطع وزیری، نام کاتب محمد بن داود حسینی مشهدی. تاریخ استنساخ ۱۳۰۷ قمری. این نسخه حوادث سال ۱۰۱ تا ۲۵۶ق را در برمی‌گیرد. ظاهرا مجلد میانی دوره سه جلدی تجارب الامم است که مجلد اول و سوم آن مفقود است.
- نسخه ناقص آستان قدس. ۲۵۷ برگ، ۵۱۴ صفحه (جمع سه بخش)-آغاز و پایان آن برابر با نسخه ناقص ملک است. تاریخ کتابت ۱۲۹۷. این نسخه نیز مجلد میانی دوره سه جلدی تجارب الامم است.
- نسخه پاریس. نسخه‌ای است ناقص مشتمل بر حوادث ۲۴۹ تا ۳۱۵ق.
- بادلیان. این نسخه نیز ناقص است و فقط حوادث ۳۴۰ تا ۳۶۵ق را در برمی‌گیرد.
- آمستردام. (۱۰۷,gnoJed.taC) مشتمل بر حوادث سال‌های ۱۹۶ تا ۲۵۱ق.
- اسکو، نسخه‌ای است ناقص مشتمل بر حوادث سال ۳۶ تا ۶۷ق.[۶]
بخش‌بندی کتاب
بخش‌بندی کتاب بر اساس نسخه ایاصوفیا به این شکل است:
- بخش نخست: رخدادهای تاریخی از روزگار پیشدادیان تا سال ۳۷ق
- بخش دوم: حوادث سال ۳۸ تا سال ۱۰۳ق.
- بخش سوم: رخدادهای سال ۱۰۴ تا ۱۹۱ق.
- بخش چهارم: رخدادهای سال ۱۹۱ تا ۲۳۳ق.
- بخش پنجم: حوادث سال ۲۳۴ تا ۳۲۶ ق.
- بخش ششم: رخدادهای سال ۳۲۶ تا ۳۶۹ ق.
- نخستین مطلب کتاب پس از مقدمه معرفی سلسله پادشان موسوم به فیشداذیّه است که نختسین آنان اوشهنج است که به عربی می شود اول سیرة العدل یعنی نخستین راه و روش عدل. عصر او ۲۰۰ سال پس از طوفان نوح بوده و کیومرث جدّ اوست. اوشهنج به حکومت و برنامه‌های مملکت سامان بخشید. او نخستین کسی است که درختان را قطع کرد و خانه ساخت و معادن را استخراج کرد و دو شهر بابل و سوس را بنیان نهاد. او سیاستمداری مورد ستایش مردم بود و فاسدان و روسپیان را از شهرها به بیابان‌ها و کوهستان‌ها و جزایر تبعید کرد. [۷]
- پایان بخش کتاب مربوط به حوادث سال ۳۹۳هجری قمری است. در این سال اهالی کرخه، باب الطاق، بصره و باب الشعیر از عزاداری در روز عاشورا منع شدند.[۸]
پانویس
- ↑ مسکویه، تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، مقدمه؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۷، ص۱۱۸؛ قفطی، تاریخ الحکماء، ۱۹۰۳م، ص۳۳۱؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۴م، ج۵، ص۱۳۷
- ↑ ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة، ۱۹۷۴م، ص۳۴۷؛ رودراوری، ذیل تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، ص۵
- ↑ امین عاملی، اعیان الشیعه، ۱۹۶۱م، ج۱۰، ص۹۶
- ↑ مسکویه، تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، ج ۶ حوادث سال ۳۵۹ ه
- ↑ شماره ۳۱۱۶ تا ۳۱۲۱
- ↑ کایتانی، مقدمه تجارب الامم، lllX
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۲.
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ۱۳۷۹ش، ج۷، صص۵۲۷-۵۲۸.
منابع
- ابن اثیر، عزالدین أبوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت،دار صادر -دار بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- ابن خلکان، ابوالعباس شمس الدین احمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت،دار صادر، ۱۹۹۴م.
- امین عاملی، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابوسلیمان سجستانی، محمد، صوان الحکمة، به کوشش عبدالرحمان بدوی، تهران، ۱۹۷۴م.
- رودراوری، محمد، ذیل تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۹ش.
- قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
- مسکویه، ابوعلی رازی، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
پیوند به بیرون
- مدخل تجارب الامم، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۷۷۴، قابل مشاهده در پایگاه کتابخانه فقاهت