شرح المنظومه (کتاب)

شرح المنظومه اثری در موضوع منطق و حکمت متعالیه از ملا هادی سبزواری فیلسوف شیعه قرن سیزدهم قمری است. این کتاب یکی از متون درسی فلسفه اسلامی در حوزه‌های علمیه بوده است. شرح منظومه مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان به فلسفه بوده و تا کنون شروح بسیاری بر آن نوشته شده است.

شرح المنظومه

تصویر جلد شرح منظومه چاپ نشر ناب
اطلاعات کتاب
نویسنده	ملا هادی سبزواری
تاریخ نگارش	۱۲۴۰ق
موضوع	منطق و فلسفه
سبک	شعر و نثر
زبان	عربی
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی، انگلیسی
اطلاعات نشر
ناشر	ناب، بیدار و ...

این کتاب دو بخش اصلی دارد. بخش اول آن در علم منطق است و با عنوان اللآلی المنتظمه شناخته می‌شود. بخش دوم با عنوان غُرَر الفرائد در موضوع فلسفه اسلامی با رویکرد حکمت متعالیه است.

این اثر که ابتدا با عنوان منظومه و به قصد ارائه مختصر و جامع علوم عقلی به صورت شعر نوشته شده بود، به دلیل ساختار پیچیده و تعابیر سختی که داشت، توسط نویسنده آن شرح شد. قالب شعری آن دلیل نامگذاری این اثر به منظومه است. بر اساس گزارش‌ها سرودن اشعار و شرح آن‌ها حدود ۲۱ سال به طول انجامیده است. علاوه بر این شرح، مصنف در بخش حکمت حاشیه‌هایی نیز در توضیح مطالب نوشته است.

نسخه‌های ابتدایی کتاب به صورت خطی و چاپ سنگی بوده است. چاپ ناصری معروف‌ترین چاپ سنگی این اثر است. در سالیان اخیر نسخه‌های خطی کتاب تصحیح شده و توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است.

جایگاه و اهمیت

بر اساس تصریح محقق یکی از چاپ‌های اخیر (نشر ناب)، در مدتی که از نوشتن این کتاب می‌گذرد، کتابی نتوانسته است جایگزین شرح منظومه از نظر روش و مبانی گردد. علت این مسئله توجه بالای نویسنده آن به مبانی حکمت متعالیه که نزدیک به عرفان نظری است، دانسته شده است. بر اساس این تلقی، کتاب‌های بعدی فلسفی که توسط نویسندگان مکتب حکمت متعالیه نوشته شده‌اند، بیشتر با مبانی حکمت مشاء سازگاری دارند و گستره مطالب این کتاب نیز در آثار بعدی یافت نمی‌شود. جایگاه بی‌بدیل این کتاب در منابع درسی حوزه، و بسنده کردن حکماء‌ و عرفا به شرح و حاشیه زدن بر این کتاب را نتیجه همین ویژگی‌ها دانسته‌اند.

با این حال محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف، ساختار این کتاب را مناسب برای آموزش نمی‌داند و این اثر را دارای پیچیدگی معرفی می‌کند که درک مطالب آن برای فلسفه‌آموز دشوار است.

منوچهر صدوقی سها فلسفه‌پژوه، این اثر را عصاره و خلاصه‌ای از اسفار ملاصدرا معرفی می‌کند که به‌جز چند مورد، حرفی غیر از آن ندارد.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: ملا هادی سبزواری

هادی بن مهدی سبزواری معروف به ملا هادی سبزواری حکیم، عارف و شاعر شیعه عصر قاجار متولد ۱۲۱۲ق در شهر سبزوار است.وی از هشت سالگی آموختن علوم دینی را در زادگاهش آغاز کرد و در ۱۰ سالگی به مشهد رفت و نزد اساتید آن دیار شاگردی کرد. پس از ۱۳ سال برای یادگیری بیشتر علوم عقلی به اصفهان رفت.

او نزد اساتیدی چون ملا حسین سبزواری، محمد ابراهیم کرباسی (صاحب اشارات الاصول)، صاحب حاشیه و ملا علی بن ملا جمشید مازندرانی کسب علم کرد. ملاهادی چهل سال دوم عمرش را در سبزوار صرف تدریس و تربیت شاگرد کرد.

ملاهادی را دارای مکتب فلسفی مستقل نمی‌دانند، اما وی را به عنوان یکی از فیلسوفان اصلی مکتب حکمت متعالیه مطرح می‌کنند. از آثارش می‌توان به منظومه و شرح منظومه، اسرار الحکم، اسرار العباد، اصول الدین، حاشیه اسفار صدر المتألهین، حاشیه زبدة الاصول شیخ بهایی و حاشیه شواهد الربوبیه صدر المتألهین اشاره کرد.

انگیزه نگارش

به تصریح نویسنده در خطبه ابتدایی بخش حکمت شرح منظومه، کم‌ رنگ شدن توجه به علوم عقلی در مجامع علمی که متناسب با جایگاه رفیع این دانش نیست، عاملی اصلی در توجه او به نگارش این کتاب است. البته وی یکی از آسیب‌هایی که منجر به این نتیجه شده است را گسترش بیش از حد و از هم گسیختگی منابع موجود حکمت در آن دوره دانسته‌اند. به همین جهت قالب شعر را برای ارائه این اثر انتخاب می‌کنند که قابلیت ارائه مطالب سنگین فلسفی را در خلاصه‌ترین حالت ممکن دارد. البته نویسنده به این مطلب آگاه بوده که ارائه این مطالب به صورت اختصار در کنار فوایدی که دارد می‌تواند آسیب‌هایی را هم داشته باشد به همین جهت به شرح و توضیح این اشعار در قالب نثر پرداخت.

مصباح یزدی در این مورد با نظر نویسنده مخالف است و بیان مطالب سخت فلسفی در قالب شعر را امری نادرست می‌داند که به پیچیدگی فهم آن می‌افزاید و شرح اشعار توسط خود شاعر را در این مورد ناکافی می‌داند.

محتوای کتاب

این کتاب از دو بخش اصلی منطق و حکمت تشکیل یافته است. بخش منطق کتاب با ذکر مقدمّه‌ای در تعریف علم منطق و مباحث مقدّماتی آن آغاز شده است و سپس به مسائل اصلی منطق در هفت بخش پرداخته شده است. عناوین این بخش به شرح زیر است:

• مباحث الفاظ
• کلی و جزئی
• کلیات خمس
• مُعَرِّفات (تعریف)
• قضایا
• مُوَجَّهات
• صناعات خمس

در بخش حکمت نیز مطالب کتاب در هفت مقصد بیان شده است:

• مقصد اول: امور عامّه
• مقصد دوم: جواهر و اعراض
• مقصد سوم: الهیات بالمعنی الاخص
• مقصد چهارم: طبیعیات
• مقصد پنجم: نبوّات و منامات
• مقصد ششم: معاد
• مقصد هفتم: اخلاق

نویسنده کتاب برای نگارش اثر از آثار گذشتگان خود همچون ملاصدرا، ابن سینا، قطب الدین شیرازی، خواجه نصیر الدین طوسی و محی الدین ابن عربی بهره برده است.

شروح و تعلیقات

بیان شده است که اغلب حکمای بعد از سبزواری به شرح و تعلیقه شرح منظومه پرداخته‌اند. تعداد این شروح متجاوز از ۴۰ شرح و تعلیقه دانسته شده که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به شرح ملا محمد سبزواری (فرزند مولف)، حاشیه محمدکاظم خراسانی و شروح و تعلیقات میرزا مهدی آشتیانی، شیخ محمد تقی آملی, آخوند هیدجی، میرزا احمد آشتیانی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و امام خمینی اشاره نمود. برجسته‌ترین شروحی که بر این کتاب معرفی می‌شود، شروح سه‌گانه مرتضی مطهری است که با عنوان شرح مختصر منظومه (فارسی) و شرح مبسوط منظومه (عربی و فارسی) انتشار یافته است.

اطلاعات کلی نگارش و نسخه‌ها

اشاره به آغاز نوشتن منظومه در تاریخ ۱۲۴۰ق توسط نسخه بردار این نسخه، محمد باقر اصفهانی

در انتهای یکی از نسخه‌های این کتاب که در تاریخ ۱۲۷۸ق توسط یکی از شاگردان نویسنده نسخه برداری شده است، به آغاز نوشتن این کتاب در تاریخ ۱۲۴۰ق اشاره شده است. مدت سرودن اشعار این کتاب بیست سال ذکر شده است. در پژوهشی مرتبط با نسخه‌های این کتاب، پایان شرح منظومه در جمعه ۲۳ رمضان ۱۲۶۱ق عنوان شده است.

نویسنده کتاب علاوه بر شرح اشعار منظومه، حاشیه‌هایی در بخش حکمت دارد که مراد مطالب را روشن‌تر می‌کند.

این اثر به جهت اهمیت و توجهی که به آن می‌شده است دارای نسخ متعددی می‌باشد. از جمله این نسخ می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• تهران، کتابخانه مجلس (شماره ۱۸۷۰)، نسخ حاج علی بن ملا احمد صادق سمنانی در ۱۲۶۹ق.
• تهران، کتابخانه مجلس (شماره ۲۸۰۲)، نستعلیق محمد قدیر بن علی اصغر سمنانی در ۱۲۷۲-۱۲۷۳ق.
• تهران، کتابخانه ملی ملک (شماره ۱۸۲۸)، نسخ، شعبان ۱۲۶۳ق.
• مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۸۴۸)، نستعلیق، ۲۹ شوال ۱۲۷۹ق.
• قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (شماره ۶۵۸)، شرح به نستعلیق، متن به نسخ، ذی‌الحجة ۱۲۷۶ق.

وضعیت انتشار

اولین چاپ این اثر به صورت سنگی در تهران صورت گرفته است که تاریخ دقیق آن مشخص نیست. چاپ دیگری از روی این چاپ به صورت افست در سال ۱۲۹۶ق منتشر شده است که به چاپ ناصری معروف است. در سال ۱۳۶۷ق در تهران در قطع رحلی به چاپ رسیده است. و طبع افست در سال ۱۳۴۱ش توسط مرکز نشر کتاب تجدید چاپ شده است.

در سال ۱۳۴۸ش این اثر به تصحیح، مقدمه و تعلیقات مهدی محقق و توشی‌هیکو ایزوتسو در تهران موسسه مطالعات اسلامی شعبه دانشگاه مک گیل مونترال کانادا چاپ شده است. به تصریح مهدی محقق این اثر توسط او و توشی‌هیکو ایزوتسو در کانادا به زبان انگلیسی ترجمه شده و در نیویورک به چاپ رسیده است.

بازبینی و چاپ دوباره این اثر، با تعلیق و تصحیح حسن حسن‌زاده آملی و تحقیق مسعود طالبی در پنج جلد به زبان عربی در سال ۱۳۶۹ش به وسیله نشر ناب تهران در ۵ جلد به چاپ رسید. همچنین موسسه التاریخ العربی لبنان نیز همین تصحیح و تعلیقه را در ۵ جلد به چاپ رسانده است.

نشر بیدار نیز این اثر را با تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر با عنوان «شرح المنظومه فی المنطق و الحکمه» در دو جلد در سال ۱۳۸۶ش به چاپ رسانده است.

همچنین نشر ذوی القربی قم، در سال ۱۳۹۱ش این اثر را با تصحیح حسینی میلانی و حواشی محمدتقی آملی در یک جلد چاپ کرده است.