حبیب خراسانی

میرزا حبیب خراسانی

شاعر، عارف و مجتهد شیعی دوره قاجاریه
اطلاعات فردی
نام کامل	میرزا حبیب الله مجتهد رضوی
لقب	حبیب، آقا
تاریخ تولد	۱۲۶۶ق
محل زندگی	مشهد
تاریخ وفات	۱۳۲۷ق
محل دفن	حرم امام رضا(ع)
شهر وفات	بحرآباد
خویشاوندان سرشناس	سید محمد مهدی خراسانی
اطلاعات علمی
استادان	میرزا نصرالله مجتهد فانی، میرزای شیرازی، حبیب‌الله رشتی و آقا دربندی
محل تحصیل	نجف
اجازه اجتهاد از	میرزای شیرازی
سایر	شاعر
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی مشروطه قرار داد تا به امور مردم در آنجا رسیدگی شود
اجتماعی	کوشش در خرافه زدایی از فرهنگ شیعی

میرزا حبیب الله شهیدی(۱۲۶۶-۱۳۲۷ق) معروف به حبیب خراسانی، شاعر، عارف و مجتهد شیعی دوره قاجاریه. وی شاگرد میرزای شیرازی، میرزا حبیب‌الله رشتی و آقا دربندی بود و از میرزای شیرازی اجازه اجتهاد دریافت کرد و مدتی مقام مرجعیت خراسان را بر عهده داشت.

در جریان نهضت مشروطه، از صدور فتوای وجوب مشروطه خودداری کرد. او توجه ویژه‌ای به پیراستن فرهنگ شیعی از خرافات داشت و مردم را از خرافات و برخی آیین‌ها نظیر شبیه‌سازی صحرای کربلا منع می‌کرد. چند مدیحه در فضائل رسول اکرم (ص)، حضرت علی (ع) و امام مهدی(ع) از آثار اوست. مزار حبیب خراسانی در حرم امام رضا (ع) است.

ولادت، نسب و درگذشت

برخی، حبیب خراسانی را میرزا حبیب الله مجتهد رضوی یا حسینی نیز نامیده‌اند. تخلصش حبیب» و در خراسان معروف به «آقا» بوده است. در ۹ جمادی الاولی ۱۲۶۶ق در مشهد به دنیا آمد. پدرش میرزا محمدهاشم مجتهد (متوفی ۱۲۶۹) نوه میرزا مهدی مجتهد معروف به شهید رابع بود. میرزا محمدمهدی، در ۱۲۱۸ق به فرمان نادر میرزا (متوفی ۱۲۱۸) پسر شاهرخ میرزا افشار که مشهد را تصرف کرده بود به شهادت رسید. به همین سبب فرزندان و نوادگان میرزامهدی به «شهیدی» معروف شده‌اند.

با بالا گرفتن اختلافات و تندروی مشروطه‌خواهان، حبیب تصمیم گرفت به مدینه سفر کند و باقی عمر را در آنجا بگذراند. او در عصر ۲۷ شعبان ۱۳۲۷ق در ۶۱ سالگی در بحرآباد به‌طور ناگهانی درگذشت. پیکر او را در حرم امام رضا (ع) در صفه یا رواق پس پشت، روبه روی ضریح دفن کردند.

مرگ ناگهانی حبیب و حوادثی که پیش از درگذشتش رخ داد، سبب شد که در بین نزدیکانش شایع شود که مشروطه‌خواهان از بیم آنکه وی در خارج از ایران فتوایی علیه آنان صادر کند، او را مسموم کرده‌اند.

تحصیلات

پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد میرزا نصرالله مجتهد فانی، شوهر خواهرش که از مجتهدان و مدرسان بزرگ و مشهور خراسان بود، آموخت. هوش سرشار و حافظه قدرتمند وی هنگام نوجوانی و تحصیل زبانزد بود. سپس برای ادامه تحصیل به نجف رفت. در هنگام اقامت در نجف، با عارفی به نام میرزا مهدی گیلانی متخلص به خدیو (درگذشت ۱۳۰۹ق) آشنا شد و همراه او به مجالس صوفیه بغداد می‌رفت.

در مشهد

در مشهد، وی در سراچه بیرونی منزل میرزا هدایت‌الله، پدربزرگ حبیب که در جوار مسجد گوهرشاد بود اقامت داشت و پس از مدتی عده‌ای از مشاهیر خراسان از جمله صید علیخان درگزی (درگذشت ۱۳۳۲ق) به یاران و ارادتمندان وی که آنها را اصحاب سراچه یا اهل سراچه می‌نامیدند، پیوست. کم‌کم رفتار خاص و شیوه درویشانه زندگی اصحاب سراچه باعث شد برخی از متشرعان به مخالفت با آنها برخیزند و اصحاب هم تصمیم گرفتند متفرق شوند. حبیب هم در حدود ۱۲۹۵ق به سامرا به حلقه درس میرزای شیرازی پیوست.

در عتبات و اخذ درجه اجتهاد

اقامت حبیب در عتبات عالیات حدود ۴ سال طول کشید که در این میان همسر دوم اختیار کرد، به سفر حج رفت و در بازگشت به عراق، علاوه بر میرزای شیرازی از محضر میرزا حبیب الله رشتی و فاضل دربندی بهره برد و پس از نیل به درجه اجتهاد و دریافت تصدیق اجتهاد از میرزای شیرازی در حدود ۱۲۹۸ق به مشهد بازگشت.

مسئولیت امور شرعی در مشهد

مردم مشهد استقبال زیادی از میرزا حبیب کردند و مسئولیت مسائل شرعی که در خاندان حبیب سابقه داشت، به وی سپرده شد. حدود ۱۵ سال به ریاست روحانی مردم مشهد که اموری از قبیل قضا، تدریس، امامت جماعت، موعظه و سخنرانی بود پرداخت. حسن رفتار، درایت و شهامت وی در انجام وظایف دینی حتی زبانزد نسل‌های پس از وی در خراسان بود.

دوران انزوا و عزلت

میرزا حبیب در حدود سال‌های ۱۳۱۵ق تا ۱۳۱۶ در بحرآباد با عارفی به نام سید ابوالقاسم درگزی (درگذشت ۱۳۱۹ق) دیدار کرد. پس از این آشنایی، او مسئولیت امور شرعی را رها کرد و به جز مواقعی خاص که برای موعظه مردم به مشهد می‌آمد، کنج عزلت گزید و حدود ۱۰ سال در روستاهای اطراف مشهد به‌خصوص روستای کَنگ به عبادت، ریاضت و تفکر مشغول شد.

در انقلاب مشروطه

با ظهور انقلاب مشروطه، طرفداران مشروطه در خراسان از وی خواستند که فتوایی در وجوب مشروطه امضا کند. حبیب هم با بیان اینکه سال‌هاست از فتوا و امضا دست کشیده، حکم صریحی در این مورد نداد و فقط خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی مشروطه قرار داد تا به امور مردم در آنجا رسیدگی شود.

خصوصیات

مجتهد روشن‌نگر

او مجتهدی است روشن‌نگر که هنگام سرپرستی امورشرعی خراسان، مردم را از خرافات و برخی آیین‌ها نظیر شبیه‌سازی صحرای کربلا منع می‌کرد. میرزا حبیب از نفوذ خود میان مردم و حاکمان برای حفظ احترام اشخاص استفاده می‌نمود؛ چنانکه هنگامی که توطئه حاسدان و دشمنانِ ملک‌الشعراء صبوری (متوفی ۱۳۲۲ق)، پدر محمد تقی بهار نزدیک بود وی را از ملک‌الشعرایی آستان قدس رضوی عزل کند، حبیب از نفوذ خود استفاده کرد و مقام ملک‌الشعرایی را برای صبوری حفظ کرد.

بنابر برخی نقل‌ها وی زبان فرانسوی را در سفر به عتبات آموخت.

شخصیت ادبی

از داغ غمت هر که دلش سوختنی نیست

از شمع رخت محفلش افروختنی نیست

گرد آمده از نیستی این مزرعه را برگ

ای برق مزن، خرمن ما سوختنی نیست

در طوف حریمش ز فنا جامه احرام

کردیم که این جامه به تن دوختنی نیست

حبیب شاعری برجسته و غزل‌سراست. با اینکه خود در دیوانش تصریح کرده که از اشتهار به شاعری چندان راضی نیست، اما سرآمدِ مجتهدان و دانشمندانی است که در دوره قاجار شعر سروده‌اند. برخی از خصوصیات اشعار وی عبارتند از:

• در غزل‌های حبیب نشانی از اشعار سیاسی دوره مشروطه و تأثیر آنها نیست، شعر وی بیشتر از نوع شعر شاعرانی نظیر صفای اصفهانی و صفی علیشاه است که در دوره بازگشت پیرو سبک عراقی بوده‌اند.
• اغلب غزل‌های وی بین ۶ تا ۱۰ بیت است، اما غزل‌های ۳ و ۴ بیتی یا ۳۰ بیتی نیز در دیوانش فراوان است که به نظر می‌رسد برخی از آنها ناتمام مانده است.
• تخلص وی در بیشتر غزل‌هایش وجود ندارد، هر چند در برخی غزل‌ها تخلص حبیب را در بیت آخر یا اواسط بیت‌ها آورده و گاهی با تخلّصش ایهام‌سازی می‌کند.
• بسیاری از غزل‌های او مانند غزلیات مولوی، وزنی تند و خیزابی همراه با قافیه دارند که باعث خوش‌آهنگی آن شده است.
• بیشتر غزلیات او ردیف دارد و آنهایی که ندارد، یا به دلیل وزنی شاداب و یا به‌ سبب استفاده از کشیدگی یک مصوّت در قافیه و تکرار قافیه بسیار خوش‌آهنگ‌اند.

• او از ردیف‌های بلند و طولانی استفاده کرده و با این کار، شعر او برجستگی خاصی یافته است.
• تضمین‌ها و اقتباس‌هایی از شعر منوچهری دامغانی، مولوی و حافظ دارد.
• به اشعار معاصرانش توجه داشته؛ از جمله شعری در جواب ادیب نیشابوری اول سروده است.
• آنچه حبیب را از شاعران هم‌عصر خود متمایز می‌کند، عرفان تجربی و ویژه اوست که در مرحله اصطلاحات و لفظ باقی نمانده، بلکه حاصل تأملات و تجربه‌های عرفانی خود اوست. شعر او برخاسته از کشش‌های روحانی اوست و از یک سو سرشار است از شور و شیفتگی و از سوی دیگر خالی از اصطلاحات عرفانی شاعران پیرو ابن عربی است. او یکی از بزرگ‌ترین شعرای عارف ایران در دوران پس از حمله مغول است.
• در بسیاری از غزل‌هایش مانند حافظ در ستیز با زهدنمایان و زهدفروشان است و شخصیت‌های منفی دیوان وی زاهد و شیخند. حتی سه غزل متوالی با ردیفِ «شیخ» و «ای شیخ» دارد که در آنها شدید به زهدفروشی شیخ حمله می‌کند.
• حبیب چندین مدیحه در منقبت و مدح رسول‌اکرم (ص)، علی (ع) |حضرت علی (ع) و حضرت ولی‌عصر (عج) در قالب قصیده و ترکیب‌بند دارد که بیشتر آنها را هنگام اقامت در عتبات عالیات سروده است.

{{یاد|از قصیده‌های مشهور خراسانی درباره امام زمان(ع):

امروز امیر در میخانه توئی تو

فریاد رس ناله مستانه توئی تو

مرغ دل ما را که به کس رام نگردد

آرام توئی، دام توئی، دانه توئی تو

آن مهر درخشان که به هر صبح دهد تاب

از روزن این خانه به کاشانه، توئی تو

آن ورد که زاهد به همه شام و سحرگاه

بشمارد با سبحه صد دانه، توئی تو

آن باد که شاهد به خرابات مُغان نیز

پیموده به جام و خم و میخانه، توئی تو

آن غُل که ز زنجیر سر زلف نهادند

بر پای دل عاقل و دیوانه، توئی تو

ویرانه بود هر دو جهان نزد خردمند

گنجی که نهان است به ویرانه، توئی تو

در کعبه و بتخانه بگشتیم بسی ما

دیدیم که در کعبه و بتخانه توئی تو

آن راز نهانی که به صد دفتر دانش

بسیار از او گفته شد افسانه، توئی تو

بسیار بگوئیم و چه بسیار بگفتیم

کس نیست به غیر از تو در اینخانه توئی تو

یک همت مردانه در این کاخ ندیدیم

آن را که بود همت مردانه، توئی تو

• شعر حبیب بر بسیاری از شاعران خراسانی پس از وی نظیر اخوان ثالث و عماد خراسانی تأثیر گذاشته است.

جستارهای وابسته

• میرزا محمد مهدی خراسانی

پیوند به بیرون

• منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• دیوان اشعار میرزا حبیب خراسانی
• نگاهی به شعر میرزا حبیب خراسانی