مستدرک الوسائل (کتاب)

مستدرک الوسائل

اطلاعات کتاب
نویسنده	میرزا حسین نوری (متوفای ۱۳۲۰ ق)
موضوع	فقه
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۲۹ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	آل البیت

مُستَدرَكُ الوَسائل و مُستَنبَطُ المَسائل مشهور به مستدرک کتابی دربردارنده احادیث فقهی، تألیف میرزا حسین نوری (درگذشت: ۱۳۲۰ق) مشهور به محدث نوری. این کتاب برای تکمیل و استدراک کتاب وسائل الشیعه نگاشته شده است و مهم‌ترین اثر میرزای نوری به شمار می‌آید.

معرفی و اعتبار کتاب

• محدث نوری در مستدرک الوسائل، به جمع‌آوری بیش از ۲۳ هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده پرداخته است.
• کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه‌های روایی معتبر شیعه به شمار می‌آید که در قرن چهاردهم هجری نگاشته شده است.
• برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه برای جستجوی کامل‌تر در میان روایات، به این کتاب نیز مراجعه می‌شود تا یقین به جستجوی کامل و عدم معارض حاصل شود.
• محدث نوری با جستجوی عمیق خود، به بسیاری از منابع و کتاب‌های معتبر روایی دست یافته که در وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نیامده‌اند؛ این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آن‌ها را به اثبات رسانده.
• مؤلف، روایات فراوانی از کتاب‌های معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده، جمع‌آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آن‌ها، به مجموعه‌های روایی شیعه اضافه نموده و غنای آن‌ها را بیش از پیش کرده است.

انگیزهٔ نگارش

محدث نوری، کتاب وسائل الشیعه را از این رو انتخاب کرده که معتقد است حر عاملی، روایات و احادیث فراوانی را جمع‌آوری کرده و هیچ کتابی به پای آن نمی‌رسد و هیچ مجتهد فقیهی برای استنباط احکام شرعی، بی‌نیاز از آن نیست.

مولف، مبنای مستدرک‌نویسی را در سه بخش قابل تقسیم می‌داند:

1. روایاتی که در کتاب‌های روایی معتبر و قدیمی بوده ولی به دست شیخ حُر عاملی نرسیده است.
2. روایاتی که در کتاب‌هایی بوده که حر عاملی چون مولفان آنها را نمی‌شناخته از آنها اعراض کرده است. و محدث نوری با تحقیقات خود به نام و نام مؤلفان و اعتبار آن‌ها پی برده است.
3. برخی روایات در کتاب‌های معتبری که در اختیار ایشان بوده وجود داشته، اما وی از آن‌ها اعراض کرده یا به جهت غفلت و با به جهت اطلاع پیدا نکردن برآنها.

محدث نوری در تبیین انگیزه خود از نگارش مستدرک الوسائل، ضمن تصریح به این که جمع آوری روایات مستدرک را براساس استخاره انجام داده است؛ جمع‌آوری و الحاق روایات به کتاب وسائل را از بهترین عبادات دانسته و جمع‌آوری احادیث را دارای فوائد بزرگ و مهمی قلمداد کرده که اساس دین با آن کامل شده و شریعت پیامبر(ص) درخشان‌تر و روایات با آن سامان خواهند یافت.

شیوه نگارش

محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوهٔ کتاب وسائل نگاشته است.

1. وی ترتیب باب‌های کتاب را مانند ترتیب باب‌های وسائل نامگذاری کرده تا مراجعه‌کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند و اگر نظر وی با صاحب وسائل در نامگذاری برخی باب‌ها فرق می‌کرده باز هم رعایت هماهنگی شده تا دو کتاب نوشته یک نفر به نظر آید.
2. اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته آن باب را حذف نموده است.
3. در این کتاب از صاحب وسائل به «شیخ» تعبیر شده و از کتاب وسائل به عنوان اصل نام برده می‌شود.
4. در پایان بیشتر ابواب نکات مهمی درباره مباحث ابواب آمده، مانند احکامی که باید در آن باب‌ها مطرح می‌شد یا نباید مطرح می‌شد و دیگر مباحث مربوط به آن.
5. گاهی روایتی را شیخ حر عاملی در باب خاصی نیاورده ولی در جای دیگری آورده است. محدث نوری آن روایت را در آن باب خاص نیز که به نظر وی لازم بوده آورده است.

محدث نوری اعتراف کرده که در کتاب مستدرک اشتباهاتی وجود دارد که موفق به اصلاح پاره‌ای از آنها شده است ونباید به این سبب (با توجه به کثرت اشتغالات و تنهایی‌اش) او را ملامت کرد.

نگاهی به محتوا

نخستین روایت در مستدرک وسائل از امام باقر(ع) است که ده چیز را سبب ورود به بهشت دانسته است که عبارتند از: شهادت به توحید و رسالت پیامبر و اقرار به آن چه از نزد خداوند آورده است، اقامه نماز، دادن زکات، روزه ماه رمضان، حج خانه خدا، پذیرفتن ولایت اولیاءالله، بیزاری از دشمنان خدا و پرهیز از همه مُسکرات. نخستین روایت نقل شده در وسائل الشیعه از امام باقر(ع) است که وی پایه های اسلام را پنج چیز برشمرده است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت. روایت پایانی کتاب از ابوهریره به نقل از پیامبر(ص) درباره دو زنی است که با هم ستیز کردند و یکی دیگری را باسنگ کشت؛ رسول خدا(ص) درباره جنینی که زن مقتول داشت حکم کرد که دیه این جنین را قاتل بپردازد.

تاریخ نگارش

محدث نوری در حدود سال ۱۲۹۵ق در شهر سامرا در جوار حرم عسکریین و در خدمت میرزای شیرازی نگارش آن را شروع و در سال ۱۳۱۳ق یعنی یک سال بعد از وفات میرزای شیرازی بخش اصلی آن را به اتمام رسانده است و در سال ۱۳۱۹ق در نجف و در شب ۱۰ ربیع‌الثانی سالروز تولد امام حسن عسکری(ع) بخش دوم کتاب را که خاتمه آن است، به پایان رساند.

ویژگی‌های کتاب

• برخی از روایات ضعیف در کتاب وسائل در این کتاب با سند صحیح آمده است.
• کثرت و فراوانی برخی روایات غریب و نادر در کتاب وسائل، در این کتاب ثابت شده است.
• سند بعضی روایات مرسله در این کتاب آمده است.
• بعضی روایات موقوف در این کتاب مستند شده است.
• دلالت برخی روایات غیر ظاهر روشن و آشکار گردیده است.
• روایات برخی آداب شرعی و فروع و احکام که در وسائل برای آن‌ها روایتی نیامده در این کتاب آمده است.

مقایسه با سایر جوامع حدیثی

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی

سخن بزرگان

آقا بزرگ تهرانی از شاگردان محدث نوری درباره این کتاب می‌نویسد: اعتبار این کتاب مانند دیگر مجموعه‌های روایی معتبری است که در این اواخر نگاشته شده است. تهرانی خاتمه مستدرک نوری را چهارمین کتاب از مجامیع روایی پس از وافی و بحار و وسائل برشمرده است.

آخوند خراسانی صاحب کتاب کفایة الاصول در مجلس درس خود که بیش از پانصد مجتهد در آن شرکت می‌کردند می‌گفت: در عصر و دوران ما بر هیچ مجتهدی حجت تمام نمی‌شود مگر آنکه به کتاب مستدرک الوسائل محدث نوری مراجعه کند و از روایات آن اطلاع یابد.

آیت‌الله شبیری زنجانی از دانشمندان رجالی شیعه، حاج میرزا حسین نوری صاحب مستدرک را بسیار محقق و عظیم الشأن و خاتمه مستدرک وی در علم رجال را بسیار پر فائده و نزد اهل تحقیق بسیار ارزشمند برشمرده است.

خاتمهٔ مستدرک

محدث نوری در پایان کتاب مستدرک، بخشی به نام خاتمه را ذکر کرده که بنا بر تعبیر آقابزرگ تهرانی نفیس‌ترین کتاب‌ها بوده و انسان را از تمام کتاب‌های درایه و رجال بی‌نیاز می‌سازد و در آن کتاب آنچه دل‌ها آن را بخواهند و ديدگان را خوش آيد وجود دارد. آیت الله شبیری زنجانی، حاج میرزا حسین نوری صاحب مستدرک را بسیار محقق و عظیم الشأن وخاتمه مستدرک وی در علم رجال را بسیار پر فائده برشمرده است.

عناوین خاتمه

محدث نوری در فوائد دوازده گانه در خاتمه کتاب به این مباحث اشاره دارد:

1. منابع کتاب
2. معرفی و اعتبار منابع کتاب و مؤلفین آن‌ها.
3. سند محدث نوری به این کتاب‌ها و مشایخ روایی وی.
4. شرح حال کتاب کافی نوشته ثقة الاسلام کلینی.
5. شرح مشیخه کتاب من لایحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق.
6. نکاتی دربارهٔ کتاب تهذیب الاحکام نوشته شیخ طوسی.
7. اصحاب اجماع و تعداد آن‌ها.
8. توثیق اصحاب امام صادق
9. الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن.
10. روات معتبری که در خاتمه وسائل الشیعه نام آن‌ها برده نشده است.
11. دیدگاه اخباریان درباره حجیت قطع.
12. ارزش و منزلت علم حدیث.

نسخه‌های خطی

• نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد مقدس. این نسخه به خط مؤلف کتاب است. در پایان این نسخه خط آقابزرگ تهرانی نیز موجود است که این نسخه را تأیید کرده است.
• نسخه‌ای در کتابخانه سید عبدالعزیز طباطبایی. در این نسخه حواشی آقابزرگ تهرانی بر مستدرک الوسائل نیز آمده است.
• نسخه‌ای در کتابخانه نصیری تهران.

نشر و چاپ

این کتاب در ۱۸ جلد به زبان عربی و به همت انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، در سال ۱۴۰۸ ه‍.ق در قم چاپ و منتشر شده است.

جستارهای وابسته

• مستدرک‌نویسی
• میرزا حسین نوری

پیوند به بیرون

• روش حدیثی محدث نوری در مستدرک الوسائل