کرم الله وجهه
کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَه عبارت احترام‌آمیزی که اهل سنت، پس از نام امام علی(ع) به کار می‌برند و برای دیگر صحابه از آن استفاده نمی‌کنند. شیعیان برای امام علی(ع) به جای عبارت «کرم الله وجهه» از عبارت علیه‌السلام استفاده می‌کنند.
عالمان اهل‌سنت اختصاص جمله «کرم الله وجهه» به معنای «خدا او را گرامی و بزرگ دارد» را برای امام علی(ع) به این دلیل دانسته‌اند که او هیچ‌گاه به بت سجده نکرد. در مقابل، عبدالعزیز بن باز، مفتی وهابی اختصاص دادن کرم الله وجهه به امام علی(ع) را بدعت شیعه می‌داند.
حافظ رجب بُرسی، اختصاص عبارت «کرم الله وجهه» به امام علی(ع) توسط اهل‌سنت را، دلیلی بر برتری او نسبت به خلفای سه‌گانه دانسته است. برخی از پژوهشگران شیعه با اشاره به دلیل اختصاص دادنِ کرم الله وجهه به امام علی(ع) و با استناد به آیه‌های «لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ؛ پیمان من به ظالمان نمی‌رسد» و «فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ؛ برخی از آنها به خود ظلم می‌کنند»، خلفای سه‌گانه را شایسته امامت ندانسته‌اند؛ چراکه بر اساس این آیات، کسی که مرتکب گناه شده به خود ظلم کرده و پیمان خدا (امامت) به ظالم نمی‌رسد.
مفهوم‌شناسی
«کَرَّمَ اللهُ وَجْهَه» به معنای «خدا او را شریف و بزرگوار کند»[۱] (در صورت دعایی دانستن جمله)[۲] یا «خدا او را گرامی و بزرگداشت» (در صورت خبری دانستن جمله)،[۳] جمله احترام است که بسیاری از اهل سنت، پس از نام امام علی(ع) به کار می‌برند.[۴] ابن حَجَر هَیْتَمی و مؤمن شِبْلَنجی از علمای اهل سنت معنای آن را «خدا او را از عبادتِ غیرِ خدا حفظ کرد» دانسته‌اند.[۵] در کتاب‌های اهل سنت، گاهی برای امام علی(ع) از عبارت «کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ فِی الجَنَّة» نیز استفاده شده است.[۶]
بر پایه نقل احمد بن حَنبَل از فقیهان چهارگانه اهل‌سنت از حدیث رایت، پیامبر اسلام(ص) هنگامی که در غزوه خیبر پرچم را به امام علی(ع) داد، از عبارت «وَالَّذِی کَرَّمَ وَجْهَ مُحَمَّد»[یادداشت ۱] استفاده کرده است.[۷][یادداشت ۲]
اختصاص به امام علی(ع)
به گفته ابن کثیر و ابن حَجَر هَیْتَمی از علمای اهل سنت، عبارت کرم الله وجهه توسط بسیاری از اهل سنت به علی(ع) اختصاص داده شده است. آنها برای خلفا ازجمله امام علی(ع) و دیگر صحابه، عبارت رَضیَ اللهُ عَنْه (خدا از او راضی شود) را به‌کار می‌برند؛ ولی عبارت کرم الله وجهه را فقط برای امام علی(ع) به‌کار برده و برای خلفای سه‌گانه و دیگر صحابه استفاده نمی‌کنند.[۸] احمد بن محمد خَفاجی و محمد بن احمد سَفارینی از عالمان حنفی نیز به رواج این عبارت میان اهل سنت تصریح کرده‌اند.[۹] در کتاب‌های نگاشته شده در قرن ۱۵ قمری هم، عبارت کرم الله وجهه فقط به امام علی(ع) اختصاص داده شده است.[۱۰]
دلیل اختصاص
عالمان اهل سنت دلایلی برای اختصاص عبارت کرم الله وجهه به امام علی(ع) گفته‌اند:
- سجده نکردن بر بت: ابن حَجَر هَیْتَمی و مؤمن شِبْلَنجی دلیل تخصیص عبارت کرم الله وجهه به علی(ع) را این دانسته‌اند که وی هیچ‌گاه بتی را سجده نکرده است.[۱۱] ابن حجر، ابوبکر بن ابی‌قحافه را در عبادت نکردنِ بت با علی(ع) شریک دانسته؛ با این تفاوت که سجده نکردن علی(ع) بر بت مورد پذیرش همه است.[۱۲] همچنین هیتمی در پاسخ به کسانی که گفته‌اند صحابه‌ای مانند عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر نیز بت سجده نکرده‌اند، گفته است آنها پس از نابودیِ شرک متولد شدند؛ از این‌رو شبیه کسانی نیستند که در زمان بت‌پرسی به دنیا آمدند، اما بتی نپرستیدند.[۱۳]
- احترام به پیامبر(ص) پیش از ولادت: به گفته جلال‌الدین دَوّانی، متکلم و فیلسوف مسلمان، زمانی که فاطمه بنت اسد به امام علی(ع) باردار بود، هرگاه حضرت محمد(ص) را می‌دید، بی‌اختیار از جا بلند می‌شد؛ بچه‌ای که در رحم داشت حرکتی می‌کرد که می‌فهمید باید بلند شود. به گفته دوانی، بیشتر عالمان اهل سنت، دلیل اختصاص دادنِ کرم الله وجهه به امام علی(ع) را همین ماجرا دانسته‌اند.[۱۴]
مخالفت وهابیان با تخصیص آن به امام علی(ع)
به گفته مهدی فرمانیان، پژوهشگر مذاهب اسلامی، وهابیان از گفتن کَرَّمَ اللهُ وَجْهَه هنگام ذکر نام امام علی(ع) منع کرده‌اند[۱۵] و بر اساس گزارش قاسم اف، وهابیت‌پژوه، ابن تیمیه در بسیاری از کتاب‌هایش برای امام علی(ع) از جمله کرم الله وجهه استفاده نکرده است.[۱۶]
به باور عبدالعزیز بن باز، مُفتی وهابی، به کار بردن «کرم الله وجهه» برای امام علی(ع) دسیسه[۱۷] و بدعت شیعه است.[۱۸] محمدصالح المُنَجِّد از شاگردان عبدالعزیز بن باز نیز معتقد است ابتدا شیعیان این عبارت را برای علی(ع) به کار بردند و کاتبانِ نادان از آنها دنباله‌روی کرده‌اند.[۱۹] البته اینان برای ادعای خود، سندی ذکر نکرده‌اند.[۲۰]
به گفته ادیب دَرّه‌صوفی، عالم شیعه قرن سیزدهم قمری، شیعیان برای امام علی(ع) عبارت «علیه‌السلام»، «سَلامُ الله عَلَیْه» یا «صَلَواتُ الله عَلَیْه» استفاده می‌کنند.[۲۱] محمدآصف محسنی، عالم شیعه افغانستانی به‌کار بردن کرم الله وجهه برای امام علی(ع) را مخصوص عالمان اهل سنت دانسته است.[۲۲]
دلالت بر برتری امام علی(ع)
حافظ رجب بُرسی، مُحدِّث و عالم شیعه قرن هشتم قمری، اختصاص عبارت کرم الله وجهه به امام علی(ع) توسط اهل سنت را دلیل برتری امام علی(ع) بر دیگر صحابه دانسته است.[۲۳] محمد ثقفی تهرانی این تخصیص را دلیلی دانسته بر اینکه از میان خلفا، فقط امام علی(ع) بت نمی‌پرستیده است. او از این مطلب نتیجه گرفته است از بین خلفا تنها امام علی(ع) شایسته امامت است؛ زیرا کسی که بت پرستیده شایستگی امامت را ندارد.[۲۴]
سید محمدجواد حسینی جلالی، پژوهشگر شیعه نیز، پس از اشاره به دلیل اختصاص دادنِ کرم الله وجهه به امام علی(ع)، با استناد به آیه‌های «لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ؛ پیمان من به ظالمان نمی‌رسد» [۲۵] و «فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ؛ برخی از آنها به خود ظلم می‌کنند»[۲۶]، خلفای سه‌گانه را شایسته امامت ندانسته است. چراکه بر اساس این آیات، کسی که مرتکب گناه شده به خود ظلم کرده و پیمان خدا (امامت) به ظالم نمی‌رسد.[۲۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بستانی، فرهنگ ابجدی، ۱۳۷۵ش، ذیل واژه کرّم تکریما، ص۷۲۶؛ نگاه کنید به: زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ذیل واژه کرم. ج۱۷، ص۶۰۷،
- ↑ آل شیخ، «قول کرم الله وجهه لعلی بن أبی طالب».
- ↑ زواوی، شمائل الرسول(ص)، دارالقمه، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مالک بن انس، موطأ مالک، المکتبةالعلمیه، ص۲۸۳؛ شیبانی، الحجة علی أهل المدینة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۸؛ عسکری، تصحیفات المحدثین، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۱۲۶ و ۵۱۸؛ ابن حجر الهیتمی، الفتاوی الحدیثیه، دارالفکر، ص۱۸؛ ابن رجب الحنبلی، شرح حدیث لبیک اللهم لبیک، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۲؛ آلوسی، الاجوبة العراقیه علی الاسئلة الاهوریه، ۱۳۰۱ق، ج۱، ص۶۲؛ حلبی، السیرة الحلبیه، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۲۷؛ خلف، مدخل الی التفسیر و علوم القرآن، دارالبیان العربی، ص۹۳.
- ↑ ابن حجر الهیتمی، الفتاوی الحدیثیه، دارالفکر، ج۱، ص۴۱؛ شبلنجی، نورالابصار، ۱۴۱۵ق، ص۱۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبرانی، المعجم الصغیر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۲۸ و ص۲۶۰؛ ابن قیم، اعلام الموقعین، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۲۵۶ و ج۴، ص۴۷۵؛ ابن نور الدین، تیسیر البیان، ۱۴۳۳ق، ج۳، ص۱۳۳.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۱۷، ص۱۹۷.
- ↑ ابن کثیر، تفسیر، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۵۲۴؛ ابن حجر الهیتمی، الفتاوی الحدیثیه، دار الفکر، ج۱، ص۴۱.
- ↑ خفاجی، حاشیة الشهاب، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۴۷۹؛ السفارینی، غذاء الالباب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۳.
- ↑ برای نمونه الهرری، تفسیر حدائق الروح و الریحان، ۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۱۳۱ و ۲۱۴.
- ↑ شبلنجی، نورالابصار، ۱۴۱۵ق، ص۱۵۶.
- ↑ ابن حجر الهیتمی، الفتاوی الحدیثیه، دار الفکر، ج۱، ص۴۱.
- ↑ ابن حجر الهیتمی، الفتاوی الحدیثیه، دار الفکر، ج۱، ص۴۱.
- ↑ دوانی، نورالهدایه، ۱۳۹۲ش، ص۵۳.
- ↑ فرمانیان، الوهابیة المتطرفه، ۱۴۳۵ق، ج۴، ص۳۷۸.
- ↑ قاسم اف، ابن تیمیه امام سلفی‌ها، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۹؛ نگاه کنید به: ابن تیمیه، بغیة المرتاد، ۱۴۱۵ق، ص۳۲۱؛ ابن تیمیه، جامع الامسائل لابن تیمیه، ۱۴۲۲ق، ص۱۶۹، ابن تیمیه، الفرقان بین اولیاء الرحمن و اولیاء الشیطان، ۱۴۰۵ق، ص۱۸.
- ↑ بن باز، مسائل الامام ابن باز، ۱۴۲۸ق، ص۳۳.
- ↑ آل شیخ، «قول کرم الله وجهه لعلی بن أبی طالب».
- ↑ المنجد، موقع الاسلام سؤال و جواب، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۱۰۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید بن باز، مسائل الامام ابن باز، ۱۴۲۸ق، ص۳۳؛ المنجد، موقع الاسلام سؤال و جواب، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۱۰۱؛ ابن جبرین، فتاوی فی التوحید، ۱۴۱۸ق، ص۳۸.
- ↑ نظام اعرج، شرح النظام علی الشافیه، دار الحجة للثقافه، ص۲۵.
- ↑ محسنی، زهرا(س) گل همیشه بهار نبوت، ۱۳۹۲ش، ص۳۰.
- ↑ حافظ برسی، مشارق انوار الیقین، ۱۴۲۷ق، ص۳۲۳.
- ↑ ثقفی، تفسیر روان جاوید، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۱۶۹؛ همچنین نگاه کنید به: وردانی، فریب، ۱۳۸۹ش، ص۲۵۵؛ الحسون، التحول المذهبی، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۵.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۴
- ↑ سوره فاطر، آیه۳۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، پاورقی، ص۲۳۹ و ۲۴۱.
یادداشت
- ↑ سوگند به خدایی که محمد را آبرو و کرامت بخشید.
- ↑ این جمله از پیامبر در غزوه خیبر در معرفی خویش است ومی تواند بیانگر سابقه بکاربردن این تعبیر باشد و شاید بعدها این تعبیر را ـ به جهت این سابقه و این که حضرت در غزوه خیبر باعث جلب رضایت خاطر پیامبر و تحقق خواسته او شد ـ ؛ برای امیرالمؤمنین نیز بکار برده اند.
منابع
- آل شیخ، عبدالعزیز بن عبدالله و دیگران (اللجنة الدائمة للبوحث العلمیة و الافتاء)، «قول کرم الله وجهه لعلی بن أبی طالب»، الاسلام سؤال و جواب، بایگانی شده از نسخه اصلی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۸۷/۱۳ اکتوبر ۲۰۰۷، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
- آلوسی، محمود بن عبدالله، الاجوبة العراقیه علی الاسئلة الاهوریه، بغداد، مطبعة الحمیدیه، ۱۳۰۱ق.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الفرقان بین اولیاء الرحمن و اولیاء الشیطان، تحقیق عبدالقادر الارناؤوط، دمشق، مکتبة دارالبیان، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، بغیة المرتاد علی المتفلسفه و القرامطه و الباطنیه، تحقیق موسی الدرویش، مدینه، مکتیة العلوم و الحکم، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، جامع المسائل لابن تیمیه-المجموعة الاولی، تحقیق محمدعزیر شمس، اشراف بکر بن عبدالله ابوزید، مکه، دار عالم الفوائد للنشر و التوزیع، ۱۴۲۲ق.
- ابن جبرین، عبدالله بن عبدالرحمان، فتاوی فی التوحید، اعداد و تقدیم حمد بن ابراهیم الحریقی، بی‌جا، دارالوطن للنشر، ۱۴۱۸ق.
- ابن حجر الهیتمی، احمد بن محمد، الفتاوی الحدیثیه، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.
- ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد بن حنبل، تحقیق شعیت الارنؤوط و دیگران، اشراف عبالله بن عبدالمحسن الترکی، بی‌جا، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
- ابن رجب الحنبلی، عبدالرحمن بن احمد، شرح حدیث لبیک اللهم لبیک، به تحقیق ولید عبدالحرمن محمد آل فریان، مکه، دارعالم الفوائد، ۱۴۱۷ق.
- ابن قیم، محمد بن ابی‌بکر، اعلام الموقعین عن رب العالمین، تقدیم و تعلیق و تخریج الاحادیث: بن حسن آل سلمان و احمد عبدالله احمد، عربستان، دار ابن الجوزی للنشر و التوزیع، ۱۴۲۳ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، تحقیق و تقدیم یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله، مسائل الامام ابن باز، تقیید و جمع و تعلیق أبی‌محمد عبدالله بن مانع، ریاض، دارالتدمیره، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۷م.
- الحسون، علاء، التحوّل المذهبی بحث تحلیلی حول رحلة المستبصرین إلی مذهب أهل البیت(ع)، ایران، قلم‌الشرق، ۱۳۸۴ش/۲۰۰۵م.
- «حکم قول: علی کرم الله وجهه»، الامام ابن باز، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۳۹۹.
- الحلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه: إنسان العیون فی سیرة الأمین المأمون، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، ۱۴۲۷ق.
- السفارینی الحنبلی، محمد بن احمد، غذاء الالباب فی شرح منظومه الآداب، مصر، مؤسسة قرطبه، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
- ثقفی تهرانی، محمد، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، تهران، برهان، ۱۳۹۸ق.
- حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، قم، ذوی‌القربی، ۱۴۲۷ق.
- خفاجی، احمد بن محمد، حاشیة الشهاب المسماة عنایة القاضی و کفایة الراضی علی تفسیر البیضاوی، تحقیق مهدی عبدالرزاق، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، ۱۴۱۷ق.
- خلف، عبدالجواد، مدخل الی التفسیر و علوم القرآن، قاهره، دارالبیان العربی، بی‌تا، ص۹۳.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، تهران، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- دوانی، محمد بن اسعد، نورالهدایه فی اثبات الامامه، تصحیح وحید توسلی و دیگران، قم، مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- زبیدی، مرتضی محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، با تحقیق و تصحیح علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- زواوی، احمد بن عبدالفتاح، شمائل الرسول(ص)، اسکندریه، دارالقمه، بی‌تا.
- شبلنجی، مؤمن، نور الابصار فی مناقب آل‌بیت النبی المختار(ص)، قم، شریف الرضی، ۱۴۱۵ق/۱۳۷۳ش.
- شیبانی، محمد بن الحسن، الحجة علی أهل المدینة، تحقیق مهدی حسن الکیلانی القادری، بیروت، عالم‌الکتب، ۱۴۰۳ق.
- طبرانی، ابوالقاسم، الروض الدانی (المعجم الصغیر)، بیروت، عمان، المکتب الاسلامی، دار عمار، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- عسکری، ابواحمد، تصحیفات المحدثین، تحقیق محمود احمد میره، قاهره، المطبعة العربیة الحدیثة، ۱۴۰۲ق.
- فرمانیان، مهدی، جمع من المؤلفین، الوهابیة المتطرفه: موسوعة نقدیه، قم، دار الاعلام لمدرسة اهل‌البیت(ع)، ۱۴۳۵ق.
- قاسم اف، الیاس، ابن تیمیه امام سلفی‌ها، قم، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ۱۳۹۱ش.
- مالک بن انس، موطأ مالک روایة محمد بن الحسن الشیبانی، تعلیق و تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، المکتبةالعلمیه، چاپ دوم.
- محسنی، محمدآصف، زهرا(س) گل همیشه بهار نبوت، به کوشش: هیئت الغدیر و حوزه علمیه خاتم النبین(ص)، کابل، هیئت الغدیر، ۱۳۹۲ش.
- المنجد، محمدصالح، موقع الاسلام سؤال و جواب، تم نسخه من الانترنت فی۱۴۳۰ق.
- نظام اعرج نیشابوری، شرح النظام علی الشافیه، تحقیق محمدزکی جعفری، قم، دار الحجة للثقافه، چاپ اول، بی‌تا.
- وردانی، صالح، فریب، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- الهرری، محمد الامین بن عبدالله، تفسیر حدائق الروح والریحان فی روابی علوم القرآن، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.