رجب بن محمد بن رجب حلی (حدود ۷۴۳ق-درگذشته پس از ۸۱۳ق) مشهور به حافظ رجب بُرسی، محدث و عارف شیعه قرن هشتم بود. مشارق انوار الیقین مهم‌ترین اثر اوست. در این کتاب روایاتی را همانند خطبه تُطُنْجیه نقل می‌کند که در دیگر آثار شیعه یافت نمی‌شود. او باور خود را مطابق عقاید مشهور شیعه می‌داند؛ با این حال برخی او را به غلو متهم کرده‌اند و برخی نظراتش را شاذ دانسته‌اند. شیخ حر عاملی به دلیل اتهام غلو او را توثیق نمی‌کند.
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | رجب بن محمد بن رجب حلی |
| زمینه فعالیت | حدیث • عرفان • شعر |
| محل زندگی | حله |
| محل دفن | اردستان و به نقلی مشهد |
| کتاب‌ها | مشارق انوار الیقین • تفسیر سورة التوحید.. |
| تخلص | برسی، حافظ، حافظ برسی |
زندگی‌نامه
رضی‌الدین حافظ رجب بن محمد بن رجب حلی، نامش رجب و ملقب به حافظ است. افندی در ریاض العلماء حافظ را تخلص شعری می‌داند.[۱] او خود را «رجب الحافظ» خوانده است. تخلص او در اشعار «حافظ برسی» یا «حافظ» است. برس را روستایی میان کوفه و حله[۲] یا روستایی در خراسان دانسته‌اند.[۳] بیتی از او[۴] دلالت دارد که او در برس متولد شده و در شهر حله زندگی کرده است.[۵] نام او (رجب)، تخلص داشتن در شعر، نام بردن از نام‌های ایرانی مانند افراسیاب و لهراسب و... در آثارش[۶]، ایرانی‌بودن یا اقامت در ایران را برای او محتمل می‌سازد.[۷] تذکره‌نویسان تا چند قرن از او سخن نگفته‌اند. حر عاملی و عبدالله افندی اصفهانی در قرن دوازدهم از او یاد کردند. مشارق الانوار برسی از همان سده ۹ق در برخی محافل امامیه کتابی شناخته شده است. کفعمی در اواخر سده هشتم از مشارق الانوار نقل می‌کند.[۸] و پس از او دیگران عالمان از این کتاب استفاده کرده‌اند.[۹] تاریخ ولادت و وفات او نامعلوم است.در مشارق میگوید که این کتاب را ۵۸۰سال پس از ولادت حضرت مهدی نوشته است..[۱۰] حر عاملی و افندی او را محدث، فقیه، ادیب و صوفی خوانده‌اند.[۱۱] در نوشته‌هایش تسلط او بر عرفان نظری هویداست. او را متأثر از سید حیدر آملی، فضل‌الله حروفی و عارفان متقدم مانند حلاج دانسته‌اند.[۱۲] برسی علم اسرار حروف و اعداد را می‌دانست و در شرح اخبار از آن استفاده می‌کرد. در نثر و شعر مهارت داشت.[۱۳] سروده‌هایی از او برجای مانده که همگی در فضائل اهل بیت است.[۱۴]
برخی منابع از سفر اواخر عمر او به ایران گفته‌اند. معصومعلیشاه او را درگذشته و مدفون در مشهد می‌داند.[۱۵] خوانساری بقعه حافظ رجب در اردستان را از آن برسی دانسته است.[۱۶]
عقاید
برسی خود را معتقد به اعتقادات مشهور امامیه می‌داند.[۱۷] از غلات انتقاد می‌کرده[۱۸] و خود را «نمط اوسط» و جدا از افراط و تفریط دانسته‌است.[۱۹] با این‌حال باورهایش گاهی با اعتراض مواجه شده است و به غلو متهم شده است.[۲۰] در برخی شعرهایش نسبت غلو را از خود رد می‌کند.[۲۱]
حر عاملی از افراط در باورهای برسی سخن میگوید.[۲۲] مجلسی از مطالب «موهم خبط و خلط و ارتفاع» در کتاب وی میگوید.[۲۳] در مقابل، برخی او را غالی ندانسته‌اند و تنها باورهایش را شاذ خوانده‌اند.[۲۴] به دلیل اتهام غلو و افراط، حرعاملی او را توثیق نکرده است[۲۵] مجلسی روایاتی را که تنها او ذکر کرده، غیرقابل اعتماد شمرده است.[۲۶]
در آثار برسی، به ویژه مشارق، روایاتی یافت می‌شود که در دیگر متون حدیثی شیعه نیست، همانند خطبه افتخار و خطبه تطنجیه. او به منابع درخور توجهی از منابع متقدم شیعه مانند الواحدة ابن جمهور دسترسی داشته است.[۲۷] همچنین برسی، شروحی خاص که ناشی از دیدگاه عرفانی و آگاهی به اسرار حروف بود، بر روایات داشت. روایات متفرد و شروح خاص برسی، کلمات او را غریب جلوه داده است.
آثار
خطی
- اسرار الائمه. مندرج در مشارق الانوار
- انشاء التوحید و الصلوات علی النبی و آله الائمة الهداة علیهم السلام
- الالفین فی وصف سادة الکونین
- الدُرّالثمین فی ذکر خمسمائة آیة نزلت من کلام رب العالمین فی فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السلام.[۲۸]
- کتابی درباره مولد نبی صلّی اللّه علیه و آله وسلّم و فاطمه و امیرالمؤمنین علیهماالسلام و فضایل آنها[۲۹]
- مشارق الامان فی لباب حقائق الایمان؛ تألیف ۸۱۱ق، مضمونی مانند مشارق الانوار دارد.[۳۰]
چاپی
- مشارق انوار الیقین؛ تألیف در ۷۷۳ق[۳۱] مشارق مهم‌ترین اثر برسی است. مجموعه‌ای از روایات و شرح آنها درباره ولایت امیرالمؤمنین و ائمه است. این کتاب بارها چاپ شده است و ترجمه و خلاصه‌هایی از آن منتشر شده است.[۳۲]
- تحریر مشارق الانوار؛ تحریر دوم مشارق الانوار تألیف شده در ۸۱۳ق[۳۳]
- تفسیر سورة التوحید؛ رساله‌ای کوچک که به ضمیمهٔ وحدت از دیدگاه عارف و حکیم چاپ شده است.
- لوامع انوار التمجید و جوامع اسراره فی التوحید؛ متنی کوتاه شامل اعتقادات مؤلف به عنوان مقدمه بر مشارق الحاق شده[۳۴] و در آغاز نسخ چاپی مشارق آمده است.[۳۵]
- رساله لمعه؛ در کشف اسرار اسماء و صفات و حروف و آیات و دعوات و کلمات قرین[۳۶]
- اشعار؛ علامه امینی در الغدیر ابیاتی از او نقل کرده.[۳۷] در شعراء الحله حدود ۵۰۰بیت[۳۸] و محمدبن طاهر سماوی در مجموعه‌ای حدود ۷۰۰بیت از او نقل می‌کند.[۳۹]
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
- ↑ قاموس، ذیل برس
- ↑ قمی، الکنی...، ج۲، ص۱۶۷؛ لغت‌نامه...، ذیل برس.
- ↑ نک: امینی، الغدیر، ج۷، ص۶۷
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۴؛ امین، ج۶، ص۴۶۵
- ↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۵۹
- ↑ شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، ص۲۴۰-۲۴۱
- ↑ کفعمی، المقام الاسنی، ص۲۴؛ کفعمی، المصباح، ص۱۷۶، ۱۸۳
- ↑ مثلا: کنز المطلاب سید ولی الله رضوی، کلمات مکنونه فیض کاشانی به نقل از آقابزرگ، الذریعه، ج۱۸، ص۱۶؛ فیض کاشانی، کلمات مکنونه، ص۱۹۶
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۷؛ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۴
- ↑ شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، ج ۲، ص۲۲۴
- ↑ حر عامل، آمل، ج۲، ص۱۱۷-۱۱۸؛ امین، ج۶، ص۴۶۶
- ↑ مثلاً نک: دیلمی، ارشاد القلوب، ص۴۴۶؛ امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۳بب؛ خاقانی، شعراء الحلة، ج۲، ص۳۷۱بب؛ نیز نک: برسی، مشارق انوار الیقین، ص۲۲۵-۲۴۷، ملحقات
- ↑ امعصوم‌علی‌شاه، ج۳، ص۷۱۱
- ↑ قس: قمی، الفوائد..، ص۱۸۱
- ↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۲۱۴-۲۱۵
- ↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۲۱۳
- ↑ برسی، مشارق انوار الیقین، ص۱۹۸
- ↑ بغدادی، هدیه، ج۱، ص۳۶۵
- ↑ حر عاملی، امل الامل، ج۲، ص۱۱۷ مثلا: کلما ازددت مدیحا فیه قالوا لا تغالی.و اذا أبصرت فی الح‌ق یقینا لا أبالی
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۷
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۰؛ برای تأیید نک: افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۲۴
- ↑ بروجردی، طرائف المقال، ج۲، ص۱۶۲؛ امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۳-۳۴
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۱۵۹-۱۶۰
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۰؛ ج۴۲، ص۳۰۰-۳۰۱
- ↑ مثلاً نک: ص۱۶۲؛ نیز کلبرگ، ص۳۸۰
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۲۳، ص۲۳۶؛ امین اعیان الشیعه، ج ۶، ص۴۶۶
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۲۹۹؛ کنتوری، کشف الحجب، ص۵۲۱
- ↑ نک: حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۷
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲۱، ص۳۴، ۱۴۱، ج۷، ص۲۳۳، ج۹(۲) ص۶۶۰، ج۱۴، ص۶۵؛ افندی، ریاض العلماء۷ ج۲، ص۳۰۷؛
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۲۹۹
- ↑ کنتوری، کشف الحجب، ص۴۸۱؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۸، ص۳۶۲
- ↑ برسی، مشارق الانوار، ص۵-۱۳
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۳۰۵
- ↑ امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۸-۶۷
- ↑ خاقانی، شعراء الحلة، ج۲، ص۳۷۱-۳۹۴
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۹، ص۱۳۲
منابع
- آستان قدس، فهرست
- آقابزرگ، الذریعة
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، قم، ۱۴۰۱ق
- امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۸۷ق
- بحرانی، هاشم، حلیة الابرار، به کوشش غلامرضا مولانا بحرانی، قم، ۱۴۱۱
- بحرانی، هاشم، مدینة معاجز، به کوشش عزت الله مولایی همدانی، قم، ۱۴۱۳ق
- برسی، رجب، مشارق انوار الیقین، بیروت، ۱۳۷۹ق
- بروجردی، علی، طرائف المقال، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۱۰ق
- بغدادی، هدیه
- حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق
- حر عاملی، الجواهر، قم، مکتبة المفید
- حر عاملی، وسائل الشیعة، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق
- حسنی، هاشم معروف، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، ۱۴۰۷ق
- خاقانی، علی، شعراء الحلة، نجف، ۱۳۷۲ق
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۴۱۱ق
- دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، بیروت، ۱۳۹۸ق
- شیبی، کامل مصطفی، الصلة بین التصوف و التشیع، بیرت، ۱۹۸۲
- فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، به کوشش ابن یوسف شیرازی و دیگران، تهران، ۱۳۱۳ش
- فیض کاشانی، محمدمحسن، کلمات مکنونة، تهران، ۱۳۴۲
- قاموس
- قمی،عباس، الفوائد الرضویة، تهران، ۱۳۷۲ش
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، ۱۳۹۷ق
- کفعمی، ابراهیم، المصباح، تهران، ۱۳۲۱ق
- کفعمی، ابراهیم، المقام الاسنی، قم، ۱۴۱۲ق
- کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، قم، ۱۴۰۹ق
- لغت‌نامه دهخدا
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق
- مرعشی، خطی
- مرکزی، خطی
- معصومعلیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۴۵ش
پیوند به بیرون