حلق و تقصیر

حُجّاج در حال تراشیدن موی سر

حَلْق (تراشیدن موی سر) و تقصیر (کوتاه کردن موی سر یا ناخن) از واجبات حج و عمره‌اند که در موارد مختلف یکی از آنها انجام می‌شود. حلق و تقصیر مانند سایر اعمال حج و عمره، از عبادات به حساب می‌آیند و مانند نماز نیاز به قصد قربت دارند.

معنای حلق و تقصیر

راغب اصفهانی در کتاب مفردات: می‌گوید اصل حلق به معنی گلو است و در قطع مو (تراشیدن) نیز به کار رفته است. از این مادّه فقط دو مورد در قرآن یافت می‌شود که هر دو مربوط به حج است. تقصیر نیز از ماده «قصر» به معانی کوتاه کردن و زندانی کردن است.

در اصطلاح فقهی، «حلق» به معنای تراشیدن موی سر با تیغ و «تقصیر» به معنای کوتاه کردن بخشی از موهای سر یا ناخن‌ها در حج یا عمره است.

برخی از مفسران، واژه «تَفَث» را در این آیه اشاره به حلق یا تقصیر در حج دانسته‌اند. ثُمَّ لْیقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتِیقِ (ترجمه:سپس، باید آلودگی‌هایشان را برطرف سازند؛ و به نذرهای خود وفا کنند؛ و بر گرد خانه گرامی کعبه، طواف کنند.)^{[حج–۲۹]}

احکام حلق و تقصیر

حکم شرعی حلق و تقصیر در موارد مختلف متفاوت است:

• عمره مفرده: واجب تخییری، یعنی عمره گزار بین حلق موی سر و تقصیر یکی را انتخاب می‌کند که در این میان حلق فضیلت بیشتری دارد. در عمره، حلق یا تقصیر پس از سعی صفا و مروه انجام می‌شود. پس از این کار تمام محرمات احرام به جزاستمتاع از همسر بر مُحرِم حلال می‌شود.
• عمره تمتع: بنابر نظر مشهور، در عمره تمتع حلق جایز نیست و باید تقصیر کرد. پس از تقصیر تمام محرمات احرام حلال می‌شوند.
• حج تمتع: بنا بر نظر مشهور فقها، در حج تمتع حلق واجب است و تقصیر کفایت نمی‌کند. این فتوا برای فردی که اولین بار حج انجام می‌دهد (به آن شخص صَرورَه گویند) مشهورتر است. محل این کار در سرزمین منا پس از قربانی و بنابر مشهور در روز عید قربان است. پس از این کار تمام محرمات احرام به جز صید، استمتاع از همسر و بوی خوش بر مُحرِم حلال می‌شود.

برخی مراجع تقلید در تقصیر، کوتاه کردن ناخن را کافی ندانسته و چیدن قسمتی از مو را نیز لازم می‌دانند. حلق اختصاص به مردان داشته و زنان در همه موارد باید تقصیر انجام دهند. مانند سایر اعمال حج و عمره، حلق و تقصیر نیز از عبادات بوده و مانند نماز نیاز به قصد قربت دارند.

کندن یا حلق موهای بدن یا ناخن‌ها در حال احرام (پیش از حلق یا تقصیر) حرام بوده و کفاره دارد.

فلسفه تراشیدن سر

موی سر زینت بخش ظاهر فرد بوده و انسان نسبت به آن دلبستگی دارد. در حج، انسان تلاش می‌کند این دلبستگی‌ها را که در موارد زیادی مانع سلوک معنوی می‌شود از خود دور کند. با دل کندن از این علاقه‌های شخصی، دل کندن از عیوبی که انسان با آن‌ها خو گرفته نیز آسان‌تر می‌شود. امام صادق(ع) فرمود: «وَ احْلِقِ الْعُیوبَ الظاهِرةَ وَ الباطِنَةَ بِحَلْقِ شَعْرِكَ» (با تراشیدن موی خود تمام عیب‌های ظاهری و باطنیت را بتراش.)

امام سجاد(ع) در بیان آداب باطنی حج به شِبلی فرمود: «فَعِنْدَ مَا حَلَقْتَ رَأْسَكَ نَوَیتَ أَنَّكَ تَطَهَّرْتَ مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ مِنْ تَبِعَةِ بَنِی آدَمَ وَ خَرَجْتَ مِنَ الذُّنُوبِ كَمَا وَلَدَتْكَ أُمُّك؟» (آیا هنگامی که سر خود را می‌تراشیدی نیت این نمودی که با این عمل خود را از آلودگی‌های گناهان و تعدی به حقوق آدمیان پاک نمایی و همچون روز ولادت از مادر از تمام سیئات و معاصی بیرون رفته و دیگر به آنها بازنگردی؟)