مجدالملک براوستانی
| آبادگر زیارتگاههای شیعه | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی براوستانی قمی |
| لقب | مُشَیِّدالدوله • شمس‌الدین |
| نسب | سادات آل کاتب |
| شهر تولد | براوستانِ قم |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۴۹۲ق |
| شهر درگذشت | زنجان |
| کشور درگذشت | ایران |
| آرامگاه | حرم امام حسین(ع) |
| دین | اسلام |
| مذهب | تشیع |
| پیشه | دیوان‌سالار |
| اطلاعات سیاسی | |
| مناصب | مستوفی کل • وزیر |
مَجْدالمُلْک بَراوِسْتانی (درگذشت: ۴۹۲ق)، مشهور به مجدالملک قمی، وزیر شیعه سلجوقیان، که نقشی برجسته در آبادانی زیارتگاههای شیعی داشته است. ساختن گنبد برای مقابر ائمه بقیع(ع)، بازسازی حرم کاظمین و بازسازی حرم عبدالعظیم حسنی ازجمله فعالیت‌های او در زمینه آبادانی زیارتگاههای شیعی قلمداد شده است.
رواداری مجدالملک، دوری از تعصبات مذهبی و عدم تقابل با اهل‌سنت، از خصوصیات او و عاملی برای رسیدن وی به جایگاه وزارت دانسته شده است. او در کار وزارت به تسلط بر امور، حفظ نظامات حکومتی، هوشیاری و بیداری در مدیریت امور، اجرای قوانین و مدیریت دیوان‌های دولتی ستوده شده است. وزارت او عاملی برای حمایت از شیعه در برابر مذاهب دیگر، جلوگیری از واردآمدن فشار بر آنان از سوی حکومت و جداشدن حساب امامیه از اسماعیلیه نزد سلجوقیان دانسته شده است.
مجدالملک در دوران حکومت ملکشاه سلجوقی (حکومت: ۴۶۵-۴۸۵) توانست به‌سمت مستوفی (حسابرس) کل برسد. او در دوران حکومت بَرکیارُق (حکومت: ۴۸۷-۴۹۸ق) به نفوذ فراوان دست یافت و سرانجام در سال ۴۹۰ق به وزارت رسید. در شوال سال ۴۹۲ق، به جرم ارتباط با اسماعیلیه در زنجان کشته شد. مدفن او در مرقد امام حسین(ع) گزارش شده است.
جایگاه و ویژگی‌ها
احمد خامه‌یار، تاریخ‌پژوه، مجدالملک بَراوِسْتانی قمی (درگذشت: ۴۹۲ق)، وزیر شیعه سلجوقیان، را در میان دولتمردان شیعه پیش از صفویه دارای نقشی برجسته در آبادانی زیارتگاههای شیعی دانسته است.[۱] در کتابِ النقض، یکی از منابع مهم تاریخ تشیع در ایران قرن ششم، کارهای مجدالملک در زمینه عمران زیارتگاههای شیعی برشمرده شده و نشان اعتقاد کامل او به تشیع به‌حساب آمده است.[۲] به‌گفته رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ تشیع، در کتاب النقض، همه‌جا از مجدالملک تجلیل شده و تردیدی در تشیع امامی او نشده است.[۳]
از آنجا که سلجوقیان بر مذهب اهل‌سنت بودند، رسیدن مجدالملک به وزارت آنان نشانه نفوذ شیعه در دستگاه اداری سلجوقیان دانسته شده است.[۴] جعفریان رسیدن او به وزارت را در راستای روند نفوذ دبیران و مستوفیان شیعه منطقه جبال در دستگاه اداری سلجوقیان دانسته است.[۵] وزارت او عاملی برای حمایت از شیعه در برابر مذاهب دیگر، جلوگیری از واردآمدن فشار بر آنان از سوی حکومت و جداشدن حساب امامیه از اسماعیلیه دانسته شده است؛[۶] به‌نقل از منابع، در آن دوران سلجوقیان در اوج تنازع با اسماعیلیه بودند.[۷]
در منابع، مجدالملک مردی نیکوکار، بخشنده، اهل نماز، روزه، شب‌زنده‌داری و پرداختن صدقات واجب و مستحب برشمرده شده است.[۸] همچنین، او را به قِلّت ظلم و دوری‌جستن از ریختن خون انسان‌ها ستوده‌اند.[۹] مجدالملک به دانش‌پروری و حمایت از عالمان و شاعران نیز ستوده شده است.[۱۰] حاصل این توجه وجود مدح او در دیوان برخی شاعران[۱۱] دانسته شده است.[۱۲]
خدمات مذهبی
در کتاب نقض فهرستی از خدمات مذهبی مجدالملک براوستانی در زمینه آبادانی زیارتگاههای شیعه آمده است:
- ساختن قُبّه (گنبد) بر مقابر ائمه بقیع(ع)؛[۱۳] خامه‌یار احتمال می‌دهد که این بنا اولین بنای ساخته‌شده بر مقابر ائمه بقیع باشد.[۱۴] برخی معتقدند این ساختمان همان ساختمانی است که در واقعه تخریب بقیع توسط وهابیان از میان می‌رود.[۱۵]
- بازسازی حرم کاظمین در مقابر قریش.[۱۶] در سال ۴۹۰ق، به‌دستور مجدالملک بر قبر دو امام(ع) دو صندوق جدید از چوب ساج قرار داده شد، دو گلدسته برای حرم ساخته شد، گنبد آن کاشی‌کاری شد و مکانی برای استراحت زائران در کنار حرم احداث شد.[۱۷]
- بازسازی حرم عبدالعظیم حسنی در ری؛[۱۸] به‌نظر خامه‌یار، از میان بناهای گزارش‌شده برای مجدالملک در منابع تاریخی، تنها سازه باقی‌مانده، جبهه آجری ضلع شمالی بقعه عبدالعظیم حسنی است.[۱۹] به گزارش برخی محققان، این بنا در پی برداشتن بخشی از اندودِ دیوارِ مسجد بالاسر حرم، در تعمیرات سال ۱۳۴۷ش، نمایان شد.[۲۰] در کتیبه کوفی بزرگ روی این دیوار از مجدالملک به‌عنوان بانی گنبد یاد شده است.[۲۱] این بنا و کتیبه آن باشکوه و زیبا وصف شده است.[۲۲]
- بنای مشهد خُسْروجِرد (روستایی از توابع سبزوار)؛[۲۳] خامه‌یار وضعیت این بنا را در سال ۱۳۹۸ش چنین توصیف کرده است: این بنا با عنوان امامزاده پنج‌تن مشهور است و بنای قدیم آن با سازه‌ای جدید و فاقد ارزش هنری و تاریخی جایگزین شده است.[۲۴]
عبدالجلیل رازی از وجود آثاری از مجدالملک در حرم مکه و مدینه خبر می‌دهد.[۲۶] او همچنین ساخت یا بازسازی بسیاری دیگر از آرامگاه‌های سادات و وقف برای آنها و تجهیز آنها را به مجدالملک نسبت می‌دهد؛[۲۷] ازجمله این موارد، بنای آرامگاه علی بن محمدباقر(ع) در مشهد اردهال را به او نسبت داده‌اند.[۲۸] همچنین، ابن‌اثیر بازسازی بارو و مساجد شهر شیعه‌نشین بیهق (سبزوار) را، پس از تخریب آنها در جنگ میان شاهزادگان سلجوقی، به مجدالملک نسبت داده است.[۲۹]
دولتمردی و رواداری
بُنْداری اصفهانی، مورخ تاریخ سلجوقیان در قرن هفتم قمری، مجدالملک براوستانی را در کار وزارت به تسلط بر امور، حفظ نظامات حکومتی، هوشیاری و بیداری در مدیریت امور، اجرای قوانین و مدیریت دیوان‌های دولتی ستوده است.[۳۰]
رواداری مجدالملک و دوری او از تعصب مذهبی و تقابل با اهل‌سنت از خصوصیات او و عاملی برای رسیدن او به جایگاه وزارت دانسته شده است؛[۳۱] آنچنان که ابن‌اثیر، مورخ قرن ششم و هفتم قمری، پس از تأکید بر تشیع او، می‌گوید که مجدالملک از صحابه به نیکی یاد می‌کرده و اجازه نمی‌داده کسی به آنان دشنام دهد.[۳۲] برخی رواداری او در بعضی امور را از باب تقیه دانسته‌اند.[۳۳] همچنین او از برخی عالمان اهل‌سنت حمایت می‌کرده است؛ ازجمله آنها از عمادالدین علی بن محمد طبری، مشهور به کیا هَرّاسی (درگذشت: ۵۰۴ق)، فقیه و مفسر شافعی یاد شده است.[۳۴]
بازتاب رواداری مذهبی مجدالملک در کتاب نقض
به‌رغم سخن ابن‌اثیر درباره رواداری مذهبی مجدالملک، نویسنده سنی‌مذهب کتاب بعض فضائح الروافض تلاش کرده که با نقل داستانی، مجدالملک را متهم به ظلم به اهل‌سنت از روی تعصب مذهبی کند.[۳۵] در این داستان آمده که مجدالملک حکم قتل گازُری (رخت‌شو) بی‌گناه را به‌دلیل نامش، که ابوبکر بوده، صادر کرده است.[۳۶]
عبدالجلیل رازی در کتاب نقض برای رد سخن صاحب کتاب بعض فضائح الروافض، چنین استدلال کرده است: عاقل چنین داستانی را نمی‌پذیرد؛ زیرا «مُلْک مشرق و مغرب» را به چنین نادانی که کسی را به‌دلیل نامش محکوم به مرگ کند، نمی‌سپارند.[۳۷] عبدالجلیل رازی کارکردن افرادی با مذاهب مختلف زیردست مجدالملک را دلیلی دیگر بر رد این داستان برشمرده است.[۳۸]
عبدالجلیل رازی در ادامه داستانی از رواداری مذهبی مجدالملک نقل می‌کند که میان شخصی سنی به نام عمر و شخصی شیعه به نام علی به عدالت رفتار می‌کند.[۳۹] مجدالملک در پاسخ به اعتراضی که به این کار او می‌شود می‌گوید: در مملکت‌داری و معامله، تعصب روا نیست و از چون منی که دوستدار علی(ع) هستم چنین کاری عجیب نیست؛ چون نزد علی(ع) حکم بر اساس عدالت پسندیده بوده است.[۴۰] عبدالجلیل رازی همچنین ساخت مقبره بر قبر عباس بن عبدالمطلب، نیای خلفای عباسی و چهارطاقی بر قبر عثمان بن عفان،[یادداشت ۱] خلیفه سوم، توسط مجدالملک را نمودی دیگر از رواداری مذهبی او برمی‌شمرد.[۴۱]
...هنوز آثارِ خیراتِ او در حرمین مکه و مدینه ظاهر است و در مشاهد ائمه علوی و سادات فاطمی احسان‌های او متواتر است از اوقاف و شمع‌سوختن؛ و خطّ و توقیع او هنوز مقتدای اصحاب دولت است؛ و رسوم و قواعد او در خیرات و نیکی‌ها هنوز باقی است؛ و از بزرگی قدر و رفعت او هنوز لقب او به کس نداده‌اند...[۴۲]
زندگی سیاسی
مُشَیِّدالدوله سید شمس‌الدین ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی براوستانی قمی، مشهور به مجدالملک براوستانی و مجدالملک قمی، منسوب به براوستان قم (تپه قُلی‌درویش)[۴۳] دانسته شده است.[۴۴] به‌گفته برخی محققان، براوستانی پس از تحصیل به کارهای دیوانی پرداخت و توانست به‌دلیل انتسابش به سادات آل کاتب نزد امیران قم جایگاهی یابد.[۴۵] سپس از طریق نهاد نقابت وارد تشکیلات دیوانی سلجوقیان شود.[۴۶]
گفته شده که مجدالملک توانست پس از چندی با نشان‌دادن توانایی‌های خود به مراتب بالا در امور دیوانی برسد.[۴۷] به‌گزارش عباس اقبال آشتیانی (درگذشت: ۱۳۳۴ش)، تاریخ‌نگار، مجدالملک در دوران ملکشاه سلجوقی (حکومت: ۴۶۵-۴۸۵) توانست به سمت مستوفی (حسابرس) کل برسد.[۴۸]
به‌گزارش اقبال آشتیانی، مجدالملک که قبلاً بر ضد خواجه نظام‌الملک طوسی (درگذشت: ۴۸۵ق)، وزیر نامدار ملکشاه، و فرزندانش فعالیت کرده بود، با کنار زدن آنان، در دوران برکیارق (حکومت: ۴۸۷-۴۹۸ق) به نفوذ فراوان دست یافت.[۴۹] این نفوذ با وزارت او در سال ۴۹۰ق به اوج رسید.[۵۰] سرانجام در شوال سال ۴۹۲ق، مجدالملک با بدخواهی یکی از فرزندان نظام‌الملک به جرم ارتباط با اسماعیلیه به‌طرز فجیعی[۵۱] در زنجان کشته شد.[۵۲] عبدالجلیل رازی او را شهید سعید خوانده[۵۳] و مدفن او را در کنار مرقد امام حسین(ع) نشان داده است.[۵۴]
پانویس
- ↑ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت حرم ائمه بررسی شد»، در تارنمای خبرگزاری ایسنا؛ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۰۷؛ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۶۳۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۴۸؛ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۷۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۵۸۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۳۹۷؛ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۸.
- ↑ هاجسن، «دولت اسماعیلیه»، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۱۰، ص۲۹۰؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۳۴، ص۱۳۵.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۱۰، ص۲۹۰؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۳۴، ص۱۳۵.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: امیر معزی، دیوان معزی، ۱۳۱۸ش، ص۶۳۸-۶۴۰.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۱۹.
- ↑ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ نجفی، مدینه‌شناسی، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۳۴۱.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰.
- ↑ آل‌یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۳۰.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰.
- ↑ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۷۷؛ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۷۸؛ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۷۸.
- ↑ ابن‌فندق، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۲۰۶؛ ابن‌فندق، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۲۸۵.
- ↑ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۲.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰.
- ↑ محسنی، نور باقر(ع)، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۳.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۵۹۱.
- ↑ بنداری، تاریخ دولة آل سلجوق، ۱۳۱۸ق، ص۵۷.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۳۹۴؛ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۱۰، ص۲۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۱۰، ص۲۹۱؛ ابن‌عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۵.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۲.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۲.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۲.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۲-۸۳.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۳.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۳.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۳.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۲.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۶؛ خامه‌یار، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت حرم ائمه بررسی شد»، در تارنمای خبرگزاری ایسنا.
- ↑ اقبال آشتیانی، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ۱۳۳۸ش، ص۱۰۹؛ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۷۸.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۷.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۷.
- ↑ گلی زواره‌ای، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، ص۶۷.
- ↑ اقبال آشتیانی، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ۱۳۳۸ش، ص۱۰۹.
- ↑ اقبال آشتیانی، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ۱۳۳۸ش، ص۱۰۹-۱۱۰.
- ↑ اقبال آشتیانی، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ۱۳۳۸ش، ص۱۱۰.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۳.
- ↑ اقبال آشتیانی، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ۱۳۳۸ش، ص۱۱۱؛ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۱۹.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۸۳-۸۴؛ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰.
یادداشت
- ↑ قاضی نورالله شوشتری، به‌نقل از نقض، این چهارطاقی را ساخته‌شده بر گور عثمان بن مظعون می‌داند که اهل‌سنت به اشتباه آن را گور عثمان بن عفان می‌پندارند (قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۴۶۰) به‌رغم این کلام قاضی، میر جلال‌الدین محدث ارموی، مصحح نقض، در تعلیقات خود بر این کتاب می‌گوید: صریح عبارت نقض آن است که چهارطاقی که براوستانی بنا کرده بر قبر عثمان بن عفان بوده نه بر قبر عثمان بن مظعون. (محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۷۱۹).
منابع
- آل‌یاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبة الکاظمیة المقدسه، ۱۴۳۵ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الكامل فی التاريخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌فندق، علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، تحقیق احمد بهمنیار، تهران، انتشارات فروغی، ۱۳۶۱ش.
- ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق محمود ارناؤوط و عبدالقادر ارناؤوط، بیروت، دار ابن‌کثیر، ۱۴۰۶ق.
- اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی (از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر)، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذکاء، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.
- امیر معزی، محمد بن عبدالملک، دیوان امیرالشعراء محمد بن عبدالملک نیشابوری متخلص به معزی، تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۱۸ش.
- بنداری، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق (زبدة النصرة و نخبة العصرة)، قاهره، شرکة الطبع الکتب العربیة، ۱۳۱۸ق.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل بن ابوالحسین، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تحقیق میرجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۸ش.
- خامه‌یار، احمد، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت حرم ائمه بررسی شد»، در تارنمای خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۳ش.
- خامه‌یار، احمد، «نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاههای شیعه»، در تارنمای گنجینه (یادداشت‌ها و مقالات احمد خامه‌یار)، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۳ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۹ق.
- فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، انتشارات زائر، ۱۳۷۸ش.
- قاضی نورالله شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- گلی زواره‌ای، غلامرضا، «سید شمس‌الدین مجدالملک براوستانی و عمران اماکن زیارتی»، فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، زمستان ۱۳۹۲ش.
- محسنی، علی، نور باقر علیه‌السلام: مروری بر زندگی حضرت علی بن باقر فرزند شهید امام پنجم علیه‌السلام مدفون در خاک مقدس مشهد اردهال (کاشان)، قم، نشر مشهور، ۱۳۸۳ش.
- محدث ارموی، میر جلال‌الدین، تعلیقات نقض، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، تهران، خرمایستان، ۱۳۶۷ش.
- هاجسن، م، «دولت اسماعیلیه»، در اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۶۸ش.