سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع)

گاه‌شمار زندگی امام علی

در مکه
۵۹۹م	ولادت
۶۰۵م	شروع حضور در خانه پیامبر(ص)
۶۱۰م	نخستین پذیرنده دعوت پیامبر(ص) به اسلام
۶۱۳م	حمایت از پیامبر در واقعه یوم‌الدار
۶۱۶م	حضور در محاصره شعب ابی‌طالب
۶۱۹م	درگذشت ابوطالب (پدر)
۶۲۲م	لیلة المبیت: خفتن به جای پیامبر(ص)
در مدینه
۶۲۲م	هجرت به مدینه
۲ق-۶۲۴م	شرکت در غزوه بدر
۲ق-۶۲۴م	ازدواج با فاطمه(س)
۳ق-۶۲۵م	شرکت در غزوه احد
۴ق-۶۲۶م	درگذشت فاطمه بنت اسد (مادر)
۵ق-۶۲۷م	شرکت در غزوه احزاب و قتل عمرو بن عبدود
۶ق-۶۲۸م	نگارش متن پیمان صلح حدیبیه به امر پیامبر(ص)
۷ق-۶۲۹م	فاتح قلعه خیبر در غزوه خیبر
۸ق-۶۳۰م	شرکت در فتح مکه و شکستن بتها به امر پیامبر(ص)
۹ق-۶۳۱م	جانشین پیامبر(ص) در مدینه در غزوه تبوک
۹ق-۶۳۱م	مأمور ابلاغ آیات برائت به مشرکان
۹ق-۶۳۱م	حضور در واقعه مباهله
۱۰ق-۶۳۲م	شرکت در حجة الوداع
۱۰ق-۶۳۲م	واقعه غدیر خم
۱۱ق-۶۳۲م	درگذشت پیامبر و تغسیل و تکفین وی به دست امام علی(ع)
دوران خلفای سه‌گانه
از ۱۱ تا ۳۵ق	آغاز دوران سکوت ۲۵ ساله
۱۱ق-۶۳۲م	ماجرای سقیفه بنی ساعده و آغاز خلافت ابوبکر
۱۱ق-۶۳۲م	حمله به خانه علی(ع) برای گرفتن بیعت از او
۱۱ق-۶۳۲م	درگذشت حضرت زهرا(س) (همسر)
۲۳ق-۶۴۴م	شرکت در شورای شش نفره عمر جهت تعیین خلیفه
۳۵ق-۶۵۵م	فرستان حسنین برای محافظت از عثمان
دوران حکومت امام علی(ع)
۳۵ق-۶۵۵م	بیعت مردم و آغاز دوره حکومت (حدود ۵۷‌سالگی)
۳۶ق-۶۵۶م	جنگ جمل
۳۷ق-۶۵۷م	جنگ صفین
۳۸ق-۶۵۸م	جنگ نهروان
۴۰ق-۶۶۱م	شهادت (حدود ۶۲سالگی)

سکوت ۲۵ ساله یا خانه‌نشینی امام علی(ع) اشاره به رفتار سیاسی امام علی(ع) در مقابل حکومت خلفای سه‌گانه از سال یازدهم هجری تا سال ۳۵ هجری قمری است. از این سکوت امام علی(ع) برداشت‌ها و تفاسیر متعددی شده است؛ عده‌ای آن را به دلایلی نظیر مصلحت جامعه اسلامی و خطر بازگشت کفر، فقدان یاور برای قیام امام علی(ع) در بازپس‌گیری حق خود و جلوگیری از فروپاشی جامعه نوپای اسلامی دانسته‌اند. امام علی(ع) در حدیثی که شیخ صدوق نقل می‌کند، پیروی از روش اولیای الهی(ع) را دلیل سکوت خود دانسته است.

اهل سنت غالبا سکوت امام علی(ع)را دلیلی بر انتخابی بودن حاکم جامعه دانسته و برخی دیگر نیز عبارت سکوت ۲۵ ساله را عبارتی نادرست دانسته‌ و رفتارها و گفتارهای امام علی(ع) در خصوص حوادث پیش‌آمده را دلیلی برای این تلقی ذکر نموده‌اند.

اهمیت و جایگاه

سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع)، یا دوران صبر امام علی، بخشی از زندگانی امام علی(ع) در دوران حکومت خلفای سه گانه است که وی از حق خود برای جانشینی پیامبر اسلام(ص) چشم پوشید. این دوران، از هنگام رحلت پیامبر(ص) آغاز و تا پذیرش خلافت از سوی او در سال ۳۵ق پایان یافت.

جواد محدثی تعبیر سکوت ۲۵ ساله را تعبیر دقیقی نمی‌داند، چرا که علی(ع) برای اثبات حقانیت خود بارها احتجاج کرد و نسبت به عملکرد خلفای سه‌گانه برخورد انتقادآمیز و نصحیت‌گرانه داشت. اختلاف امام علی(ع) با مخالفانش، روز به روز آشکارتر می‌شد و مشکلاتی را در روابط آنان پدید آورد؛ مانند حمله به خانه علی(ع)، قهر حضرت فاطمه(س) با شیخین و شهادت او. از آنجا که به دست آوردن مقام خلافت را در تعارض با اهدافش (حفظ اسلام و زحمات پیامبر) می‌دید، به ناچار مجبور به سکوت شد.

امام علی(ع) در خطبۀ معروف به شِقشِقیّه مسائل مربوط به خلافت پیامبر(ص) را به صورت صریح بیان کرده، از خلیفه‌شدن خلفای پیش از خود شکایت می‌کند. در این خطبه، دوره کامل تاریخ سه خلیفه نخست از نگاه امام(ع) بیان می‌شود. از مباحث اصلی این خطبه می‌توان به مسئله خلافت، اوضاع سیاسی عصر سه خلیفه اول، علت سکوت ۲۵ ساله و انگیزه‌های پذیرش خلافت اشاره کرد.

واقعه سقیفه بنی ساعده

هنگامی که علی(ع) با همراهی بنی‌هاشم مشغول کفن و دفن پیامبر(ص) بود، انصار و مهاجرین، در سقیفه بنی‌ساعده جلسه‌ای تشکیل دادند تا جانشین پیامبر(ص) را انتخاب کنند. آنان بدون توجه به واقعه غدیر و مخالفت برخی صحابه، برای جانشینی پیامبر(ص) با ابوبکر بیعت کردند.

چرایی سکوت

علمای شیعه با استدلال‌های مختلفی بر خلافت بلافصل امام علی(ع) استدلال کرده‌اند. با این حال درباره چرایی سکوت امام علی(ع) بعد از غصب خلافت دو دیدگاه وجود دارد. گروهی از دانشمندان که عمدتاً علمای اهل سنت و برخی دیگر را تشکیل می‌دهند، معتقدند سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع) نشان‌دهنده این است که امام(ع) برای خود حق حکومت قائل نبوده و حق حکومت برای مردم است. در مقابل گروه دوم که دانشمندان شیعه و برخی دانشمندان اهل سنت را تشکیل می‌دهند، این سکوت را با توجه به کلام امام علی(ع) تشریح نموده‌اند و بر الهی بودن حق حکومت تاکید نموده‌اند:

فقدان یاور

امام علی(ع) در خطبه ۲۶ نهج‌البلاغه، یکی از دلایل سکوت ۲۵ سالۀ خود را نداشتن یاور و همراه (جز اهل‌بیتش) معرفی کرده است. علامه جعفری در پاسخ به این سؤال که با وجود یارانی چون مقداد کندی، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، ابو ایوب انصاری، مالک اشتر و چند صحابه دیگر که در موضوع زمامداری از امام علی(ع) حمایت می‌کردند، چرا امام علی(ع) تنها اهل بیت خود را یار خود می‌داند، می‌نویسد: «این عدۀ انگشت شمار به قدری به مقام شامخ امیرالمومنین(ع) ارادت و عشق می‌ورزیدند که مانند اهل بیت و دودمان طهارت بودند.»

ترس از به‌خطر افتادن جان اهل‌بیت و مسلمانان

یکی دیگر از دلایل سکوت ۲۵ امام علی که در خطبه ۲۶ نهج البلاغه و خطبه ۲۱۷ نهج البلاغه ذکر شده، ترس از به خطر افتادن جان خاندان امام علی(ع) دانسته شده است؛ چنان‌که در روایت دیگری که ابن‌ابی‌الحدید، از علی(ع) نقل کرده، وی از به خطر افتادن جان مسلمانان نیز واهمه داشت.

نبودن زمینه لازم

أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ‏ وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِهَا آكِلُهَا وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِينَاعِهَا كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ.‏ (ترجمه: هر که با یاوری برخاست روی رستگاری بیند، و گر نه گردن نهد و آسوده نشیند که خلافت بدینسان همچون آبی بدمزه و نادلپذیر است، و لقمه‌ای گلوگیر، و آن که میوه را نارسیده چیند همچون کشاورزی است که زمین دیگری را برای کشت گزیند.)

نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبۀ ۵، ص۵۲.

ابن‌میثم بحرانی، با استناد به خطبه ۵ نهج البلاغه معتقد است، امام علی(ع) پس از جریان سقیفه، زمینه لازم را برای بازپس‌گیری خلافت نمی‌دید و به همین دلیل مطالبه حق خود را چیدن میوه، در زمان نامناسب می‌دانست. علامه جعفری نیز معتقد است خوش‌بینی مردم به یکدیگر و شایعه رضایت امام علی(ع) به ماجرای پس از رحلت پیامبر(ص)، مردم را از آمادگی پذیرش حکومت امام(ع) محروم ساخته بود.

جلوگیری از فروپاشی جامعه اسلامی

شیخ مفید در کتاب الفصول المختاره، جلوگیری از تفرقه میان مسلمانان را دلیل سکوت امام علی(ع)‌ دانسته است. مطابق روایتی که شیخ مفید در کتاب امالی نقل کرده، امام علی(ع) دلیل چشم‌پوشیِ خود از خلافت را حفظ اتحاد اسلامی و احساس خطر از بازگشت کفر دانسته است؛ چنان‌که در نامۀ ۶۲ نهج البلاغه نیز به این دلیل اشاره شده است. همچنین هنگامی که حضرت فاطمه(س) امام علی(ع) را به بازپس‌گیری خلافت تشویق کرد، علی(ع) با اشاره به صدای مؤذنی که می‌آمد، باقی‌ماندن اسلام را دلیل سکوت خود دانست.

خطر حملۀ رومیان

مهدی پیشوایی، خطر احتمالی حمله رومیان به مسلمانان را از دیگر علت‌های سکوت ۲۵ ساله علی(ع) دانسته است. در دوران حیات پیامبر(ص) رومیان سه‌بار رو در روی مسلمانان قرار گرفته بودند. آنان که مسلمانان را خطری جدی برای خود می‌دانستند، در صدد فرصتی مناسب برای حمله به مسلمانان بودند و اختلاف داخلی مسلمانان می‌توانست فرصتی مناسب برای آنها باشد.

پیروی از روش اولیای الهی(ع)

امام علی(ع) در پاسخ به این شبهه که چرا در برابر عایشه، طلحه و زبیر جنگید، اما در برابر خلفای سه‌گانه سکوت کرد، دلیل سکوت خود را پیروی از روش شش پیامبر (ابراهیم(ع)، لوط(ع)، یوسف(ع)، موسی(ع)، هارون(ع) و محمد(ص)) دانست که آنها هم برای مدتی در برابر قوم خود ناچار به سکوت شدند.

تحلیل عالمان اهل سنت

مهدی بازرگان و مهدی حائری یزدی که معتقدند حق حکومت و خلافت، تنها با انتخاب مردم است و خدا و پیامبران و امامان، به خودی خود، حق حکومت ندارند، سکوت امام علی(ع) را در همین راستا تفسیر می‌کنند.

اولین کسانی که از سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع)، الهی نبودن حق حکومت و مردمی بودن آن را نتیجه گرفته‌اند، برخی دانشمندان اهل سنت بوده‌اند. ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه و در تفسیر جمله «دعونی و التمسوا غیری» (ترجمه: رهایم کنید و فرد دیگری را بخواهید) معتقد است اگر امام علی(ع) حقی را از خود سلب شده می‌دید و آن حق هم از جانب پیامبر اکرم(ص) بود، چنین جمله‌ای را نمی‌گفت.

بیعت‌گرفتن از امام علی

بر اساس گزارش‌های تاریخی، امام علی(ع) و برخی صحابه از بیعت کردن با ابوبکر خودداری کردند. یاران امام علی(ع) در اعتراض به خلافت ابوبکر، در خانه فاطمه(س) تحصن کرده بودند. ابوبکر، عمر را به گرفتن بیعت به آنجا فرستاد و او تهدید کردن در صورت بیعت نکردن، خانه را با اهلش به آتش خواهد کشید. پس همه، جز علی(ع) بیرون آمدند و بیعت کردند. مطابق برخی گزارش‌ها، هیچ‌یک از بنی هاشم تا هنگامی که علی(ع) بیعت نکرد، دست بیعت به ابوبکر ندادند. ابوبکر در آخرین روزهای زندگی خود از حمله به خانه فاطمه(س) اظهار پشیمانی کرد.

اگر چه منابع تاریخی در بیعت کردن امام علی(ع) با ابوبکر اختلاف دارند، اما مطابق گزارش مشهورتر، علی(ع) پس از شش ماه، با اکراه بیعت کرد و حتی افراد دیگری را که تا آن زمان از بیعت خودداری کرده بودند، به انجام آن کار تشویق کرد. البته در برخی گزارش‌ها نیز آمده است علی(ع) ساعاتی پس از بیعت عمومی، به طوع یا اجبار با ابوبکر بیعت کرد. شیخ مفید معتقد است علی(ع) هیچ‌گاه بیعت نکرد.

حوادث دوران ۲۵ساله و مواضع امام علی(ع)

جمع‌آوری قرآن

پس از رحلت پیامبر(ص)، علی(ع) قرآن را در یک مصحف جمع کرد. برخی صحابه این مصحف را نپذیرفتند. به همین دلیل امام علی(ع) آن را از دسترس عموم خارج کرد. با این حال، امام علی از حرکت عثمان در یکسان‌سازی قرآن‌ها که منجر به شکل‌گیری مصحف عثمانی شد، حمایت کرد و بعد از خلیفه‌شدن نیز به همان قرآن ملتزم بود. عثمان برای از بین بردن اختلاف مصحف‌های صحابه، تصمیم گرفت مصحف‌ها را یکسان کند. برای این کار، دوازده نفر از صحابه، مسئول این کار شدند و قرآن را جمع‌آوری کردند. در مصحف امام علی (برخلاف مصحف عثمانی) سوره‌ها به ترتیب نزول جمع‌آوری شد و ناسخ و منسوخ‌ها، محکم و متشابه‌ها، سوره‌های مکی و مدنی و نیز شأن نزول آیات بیان گردید.

شهادت حضرت فاطمه(س)

مقالهٔ اصلی: شهادت حضرت فاطمه(س)

مدتی کوتاه پس از اختلاف بر سر جانشینی حضرت محمد(ص)، حضرت فاطمه(س) به شهادت رسید. به دستور ابوبکر، عمر بن خطاب به همراه عده‌ای دیگر برای بیعت گرفتن از علی، به درِ خانه او رفتند و عمر تهدید کرد که در صورت بیعت نکردن، خانه فاطمه را با ساکنانش به آتش می‌کشد. به گفته شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق) در کتاب تلخیص الشافی، شیعیان اختلافی ندارند که عمر ضربه‌ای به شکم فاطمه(س) زده که باعث شده فرزندش سقط شود و روایات شیعه در این باره مستفیض است. طبری در دلائل الامامه نیز روایتی از امام صادق(ع) آورده که علت شهادت فاطمه زهرا(س) را سقط جنین او در اثر ضربه دانسته است. به گفته تاریخ‌پژوهان، علی(ع) به دستور پیامبر اکرم(ص) و برای حفظ مصالح اسلام سکوت کرد.

فاطمه زهرا(س) برای مقابله با جریان سقیفه اقداماتی انجام داد که برخی از آنها عبارتند از:

• به رسمیت نشناختن حکومت سقیفه و بیعت نکردن با ابوبکر؛
• حمایت از افرادی که به نشانه اعتراض به سقیفه در خانه او تحصن کرده بودند؛
• دفاع از علی(ع) و مجروح شدن در آن راه؛
• سخنرانی و ایراد خطبه در مسجد علیه خلیفه برای بازپس‌گیری فدک؛
• روی‌گردانی از حاکمان وقت و خودداری از سخن‌گفتن با آنها.

شورش مردم و قتل عثمان

شورش و ناآرامی در دوران حاکمیت خلیفه سوم عثمان بن عفان از حوادت تأثیرگذار دوران ۲۵ ساله حکومت خلفا است. هنگامی که مخالفان عثمان علیه او شورش کردند، وی در حضور مردم به ظاهر توبه کند و در پیمانی که با آنان بست متعهد شد امور را اصلاح کند. اما او نامه‌ای به یکی از والیان خود دستور داد برخی آنان را بکشد و برخی را زندانی کند. این نامه خشم مخالفان را در پی داشت و آنان خانۀ عثمان را محاصره کرده، در سال ۳۵ق او را کشتند. امام حسن(ع) به همراه افرادی چون عبدالله بن زبیر و مروان بن حکم از عثمان محافظت می‌کردند.

به گفته رسول جعفریان، اگرچه امام علی با بسیاری از انتقادات مخالفان عثمان، موافق بود، ولی از نظر سیاسی با کشتن عثمان مخالف بود و آن را به نفع معاویه می‌دانست. با این حال علی(ع) قبول نداشت که عثمان مظلومانه کشته شده است.

امام علی(ع) عثمان را «حَمَّالُ الْخَطَایا» (فردی با اشتباهات بسیار) نامید همچنین امام علی(ع) شورشیان را نصیحت کرده و اشتباهاتشان را گوشزد می‌کرد. در زمان محاصره خانه عثمان، به امام علی(ع) پیشنهاد شد از مدینه خارج شود تا اگر عثمان کشته شد، او را متهم نسازند. اما علی(ع) این پیشنهاد را نپذیرفت.

فعالیت‌های امام در دوران سکوت

مصطفی دلشاد تهرانی ۲۵ سال سکوت امام علی را به معنای رفتار منفعلانۀ او نمی‌داند و معتقد است، امام علی(ع) در برابر تحولات و وقایع اساسی جامعه مسلمین، راهبردی فعالانه داشته است. جعفر سبحانی برخی از فعالیت‌های امام علی(ع) در این دوران را چنین برمی‌شمارد:

1. تفسیر قرآن و تربیت شاگردانی همچون ابن عباس؛
2. پاسخ به پرسش‌های دانشمندان جهان، به خصوص دانشمندان یهودی و مسیحی؛
3. بیان احکام رویدادهای نوظهور؛
4. مشورت‌دادن به خلفا در مشکلات و مسائل سیاسی؛
5. پرورش انسان‌هایی با ضمیر پاک؛
6. کار برای تأمین زندگی بینوایان؛

جستارهای وابسته

• خلافت امام علی(ع)