آیه ۲۵۹ سوره بقره

آیه ۲۵۹ سوره بقره

مشخصات آیه
واقع در سوره	سوره بقره
شماره آیه	۲۵۹
جزء	۳
اطلاعات محتوایی
موضوع	مرگ و زنده شدن پس از صد سال
درباره	جسمانی بودن معاد و زنده شدن در قیامت
سایر	رجعت

آیه ۲۵۹ سوره بقره درباره زنده شدن مردگان در این دنیا است. این آیه به سرگذشت مردی اشاره دارد که در جوانی درگذشت و خداوند پس از صد سال دوباره او را زنده کرد تا با مردم درباره مرگ و زندگی دوباره پس از آن اتمام حجت شود. برخی مفسران معتقدند این آیه علاوه بر معاد، بر امکان رجعت (از باور‌های شیعه امامیه) نیز دلالت دارد.

این آیه را از مصادیق هدایت ذکر شده در آیه ۲۵۷ سوره بقره دانسته‌اند؛ زیرا خداوند با زنده کردن آن فرد، مؤمنان را از ظلمت به نور هدایت کرده است. همچنین بعضی مفسران معتقدند با این آیه می‌توان از اشکال افرادی که عمر طولانی حضرت مهدی(عج) را انکار کرده‌اند، جواب داد؛ زیرا همان خدایی که قدرت دارد غذا و نوشیدنی را به مدت صد سال نگهداری کند، می‌تواند به انسان، عمر طولانی دهد.

بر اساس نظریه مشهور و طبق برخی روایت‌ها فرد یادشده در آیه، عُزَیْر از پیامبران بنی‌اسرائیل بوده است. با این حال در روایت‌های دیگری آن فرد، حضرت ارمیا یا حضرت خضر معرفی شده است. اگر چه نام این فرد در آیه ذکر نشده، اما از این آیه استفاده می‌شود که آن شخص در قدرت نامحدود خدا شک نداشت و خدا با او سخن می‌گفت؛ از‌این‌رو به نظر علامه طباطبایی این فرد قطعا پیامبر بوده است.

اهمیت آیه در مباحث اعتقادی

آیه ۲۵۹ سوره بقره ماجرای مردی را نقل می‌کند که در حال عبور از دهکده‌ای ویران شده از خود پرسید خداوند چطور این مردگان را زنده خواهد کرد، خداوند در پی این ذهنیت او و حیوان سواری‌اش را میراند و پس از صد سال هر دو را زنده کرد در حالی که غذا و نوشیدنی همراه او هم‌چنان سالم بود. در واقع خداوند با یادآوری سرگذشت این شخص شاهدی بر معاد ذکر کرده است.

متن و ترجمه آیه

«أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»؛ یا همانند کسی که از کنار یک آبادی (ویران شده) عبور کرد، در حالی که دیوارهای آن، به روی سقفها فرو ریخته بود، (و اجساد و استخوانهای اهل آن، در هر سو پراکنده بود؛ او با خود) گفت: «چگونه خدا اینها را پس از مرگ، زنده می‌کند؟!» (در این هنگام،) خدا او را یکصد سال میراند؛ سپس زنده کرد؛ و به او گفت: «چه‌قدر درنگ کردی؟» گفت: «یک روز؛ یا بخشی از یک روز.» فرمود: «نه، بلکه یکصد سال درنگ کردی! نگاه کن به غذا و نوشیدنی خود (که همراه داشتی، با گذشت سالها) هیچ‌گونه تغییر نیافته است! (خدایی که یک چنین مواد فاسدشدنی را در طول این مدت، حفظ کرده، بر همه چیز قادر است!) ولی به الاغ خود نگاه کن (که چگونه از هم متلاشی شده! این زنده شدن تو پس از مرگ، هم برای اطمینان خاطر توست، و هم) برای اینکه تو را نشانه‌ای برای مردم (در مورد معاد) قرار دهیم. (اکنون) به استخوانها (ی مرکب سواری خود) نگاه کن که چگونه آنها را برداشته، به هم پیوند می‌دهیم، و گوشت بر آن می‌پوشانیم!» هنگامی که (این حقایق) بر او آشکار شد، گفت: «می‌دانم خدا بر هر کاری توانا است».

عبدالله جوادی آملی از مفسران شیعه معتقد است واقعه‌ای که آیه به آن اشاره دارد، نمونه‌ای از حشر اکبر است؛ زیرا خداوند در این واقعه، هم به جماد (غذا و نوشیدنی)، هم به حیوان (الاغ) و هم به انسان حیاتی دوباره بخشید. همچنین این آیه را یکی از آیات مربوط به بحث معاد جسمانی دانسته‌اند. علامه طباطبایی مؤلف تفسیر المیزان معتقد است این آیه به زنده شدن مردگان در همین دنیا اشاره دارد. چنان‌که محسن قرائتی نیز این آیه را از جمله آیات مربوط به رجعت دانسته است. ایمان داشتن به قدرت نامحدود خدا از دیگر نکات ذکر شده برای این آیه است. به گفته محمدجواد مغنیه، از مفسران اهل لبنان، از این آیه استفاده می‌شود نباید هر آنچه را که عقل از درک آن عاجز است، انکار کرد، چنان‌که برخی واقعیت‌ها بر خلاف قانون طبیعت است.

نکات تفسیری

بر اساس این آیه خداوند قادر است زنده‌کردن را به هر صورتی انجام دهد: زنده کردن به صورت بازگرداندن روح (بازگرداندن روح شخص بدون آنکه بدنش پوسیده شده باشد)، زنده کردن به صورت حفظ و نگهداری از خراب شدن (چنان‌که غذا و نوشیدنی را نگهداری کرد) و زنده کردن به صورت بازگرداندنِ جسم متلاشی شده (چنان‌که جسم پوسیده الاغ را بازگرداند). رشیدرضا نویسنده تفسیر المنار این آیه را نه بر مردن و زنده شدن دوباره، بلکه بر بیهوش شدن تطبیق کرده است، اما ادعای او بدون دلیل و بر خلاف معنای ظاهری آیه دانسته شده است. جوادی آملی چنین تفسیری را متأثر از عقاید وهابیت می‌داند؛ چرا که آنها همواره تلاش می‌کنند معجزه‌های پیامبران را انکار کنند.

فرد ذکر شده در آیه، از روی شک و شبهه سؤال نکرده است، بلکه دوست داشت خداوند چگونگی زنده کردن مردگان را به او نشان دهد. به گفته علامه طباطبایی سخن این رهگذر از روی انکار نبوده بلکه در بیان عظمت و مشکل دانستن چنین امری بوده است. اگرچه برخی مفسران بر این باورند که شخص مورد اشاره در آیه، به زنده شدن مردگان اعتقاد نداشته و کافر بوده است، اما به گفته جوادی آملی با توجه به ذیل آیه این نکته به دست می‌آید که این فرد در قدرت نامحدود خدا شک و شبهه‌ای نداشت و او در پی دست‌یافتن به عین الیقین بود تا مطلوب خود را با علم شهودی دریابد. از طرفی بنا بر روایات این شخص از پیامبران بوده است. مطابق این آیه خداوند با فرد مورد اشاره، سخن گفته و آن فرد با وحی مأنوس بوده است؛ ازاین‌رو علامه طباطبایی چنین برداشت کرده، که آن فرد قطعا پیامبر بوده است. اما سید محمدحسین فضل‌الله نویسنده تفسیر من وحی القرآن این دلیل علامه را ناکافی دانسته است.

گفته شده نوشیدنی‌ او شیر یا آب‌میوه و غذای او انگور یا انجیر بوده است در حالی که این سه از هر چیز دیگری زودتر فاسد می‌شوند، اما با این حال خدا آنها به مدت صد سال تازه نگه‌ داشت؛ به همین دلیل این واقعه معجزه‌ای عجیب دانسته شده است؛ زیرا حیوانی که عمر طولانی دارد، در آنجا متلاشی شده، اما غذا و نوشیدنی که زودتر فاسد می‌شوند، در همان محیط سالم مانده بودند. محمد صادقی تهرانی، معتقد است با این آیه می‌توان افرادی را که عمر طولانی حضرت مهدی(عج) را انکار کرده‌اند، جواب داد؛ زیرا همان خدایی که قدرت دارد غذا و نوشیدنی را به مدت صد سال نگهداری کند، می‌تواند به انسان، عمر طولانی دهد. از این آیه چنین استفاده می‌شود که هدف اصلی از میراندن و زنده کردن شخص، تنها نشان دادن این امر به آن فرد نبوده، بلکه خدا می‌خواست مسئله زنده شدن مردگان را به دیگر مردمان بفهماند.

به گفته ابن‌عاشور از مفسران اهل‌تسنن، این واقعه تقریبا در سال ۵۶۰ پیش از میلاد رخ داده است. در این آیه اگرچه کلمه «اهل قریه» ذکر نشده، اما از آنجا که سؤال از زنده شدن مردگان بوده، روشن می‌شود که از زنده شدن اهل قریه سؤال شده است. با توجه به اینکه در آیه از چگونگی زنده شدن مرگان سؤال شده، روشن می‌شود که آن شخص در آن قریه استخوان‌های پوسیده اهل قریه را دیده که چنین سؤالی پرسیده است. از آنجا که شخص مقدار خواب خود را یک روز یا بخشی از آن دانسته، روشن می‌شود که مردن و زنده شدن او در دو بخش متفاوت از روز انجام شده است.

ارتباط با آیات پسین و پیشین

علامه طباطبایی معتقد است در آیه ۲۵۷ سوره بقره سخن از هدایت الهی بود (یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ:آنها را از ظلمتها، به سوی نور بیرون می‌برد) و در آیات بعدی راه‌های هدایت الهی بیان می‌شود؛ ازاین‌رو در آیه ۲۵۸ استدلال عقلی به عنوان یکی از راه‌های هدایت معرفی می‌شود و در آیه ۲۵۹ هدایت به صورت حسی و قابل مشاهده، با نشان دادن میراندن و زنده کردن آنچه در آیه ذکر شده، صورت می‌پذیرد. محمدجواد مغنیه نیز این آیه را مثال برای مؤمنی دانسته است که خدا او را از ظلمات به نور هدایت می‌کند که در آیه ۲۵۷ ذکر شد. ولی جوادی آملی در تفسیر تسنیم دیدگاه علامه طباطبایی را رد کرده است؛ زیرا به باور او، اگرچه با زیاد شدن علم شهودی (در برابر علم حصولی) درجات شخص افزایش می‌یابد، ولی زیاد شدن علم مصداقی برای بیرون شدن از ظلمات نیست. جوادی آملی در تبیین ارتباط این آیات، معتقد است در آیه ۲۵۷ ولایت خدا بر مؤمنان مطرح شده است و در آیات ۲۵۸، ۲۵۹ و ۲۶۰ سوره بقره نمونه‌هایی از ولایت خدا ذکر می‌شود.

فرد مورد اشاره و محل وقوع در آیه

مقالهٔ اصلی: عزیر (پیامبر)

طبق نظریه مشهور، واقعه ذکر شده در آیه، برای حضرت عُزَیر رخ داده است. به گفته محمد صادقی تهرانی از مفسران شیعه در قرن چهاردهم، در منابع اسلامی گزارش‌های متعددی وجود دارد که این آیه را بر حضرت عزیر تطبیق کرده‌اند. بر اساس برخی احادیث حضرت عزیر در آن هنگام جوانی سی ساله یا مردی پنجاه ساله بود. با این حال در روایت دیگری فرد مورد نظر در آیه، حضرت ارمیا و در برخی دیگر حضرت خضر معرفی شده است. به گفته علامه طباطبایی، ذکر نشدن نام فرد در آیه به این دلیل بوده که خداوند زنده کردن مردگان را کاری ساده نشان دهد؛ زیرا مردم زنده‌شدن مردگان را کاری شگفت‌انگیز و ناشدنی می‌پندارند، اما خداوند با ذکر نکردن جزئیات واقعه، آن را کاری بی‌اهمیت نشان می‌دهد.

عزیر را پس از گذشت صد سال کسی نمی‌شناخت؛ او برای آنکه هویت خود را برای بنی‌اسرائیل ثابت کند به درخواست‌های بنی‌اسرائیل برای اثبات ادعای زنده شدنش عمل کرد؛ برای مثال او به دنبال درخواست زنی نابینا که از وی طلب سلامتی کرده بود، برای او دعا کرد و چشمانش بینا شد. همچنین عزیر برای جلب اعتماد فرزندان سالخورد‌ه‌اش، به درخواست آنان نشانه‌ای را که روی کتفش بود به آنان نشان داد. بنی‌اسرائیل که هنوز باور نمی‌کردند این فرد همان عزیر صدسال پیش است از وی خواستند تورات را که پس از سوزاندن بختنصر به فراموشی سپرده شده بود برای قوم بنی‌اسرائیل بخواند. عزیر نیز تورات را از حفظ برای آنان قرائت کرد. زمخشری در کشاف می‌گوید پیش از عزیر هیچ کس تورات را تلاوت نکرده بود برای همین او آیه و نشانه‌ای برای مردمان شد (وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ: تو را برای مردم نشانه قرار دادیم).

طبق نظریه مشهور، محلی که این واقعه در آن رخ داده، بیت‌المقدس بوده است. اما ناصر مکارم شیرازی مؤلف تفسیر نمونه، این نظریه را بعید می‌داند. اینکه شخص با الاغ خود به آن محل رفته و با خود غذا و نوشیدنی همراه داشته، نشان از آن دارد که آن قریه در فاصله دوری از محل زندگی شخص بوده است. به گفته دَرْوَزه بسیاری از تفصیلاتی که ذیل این آیه نقل شده، از اسرائیلیات است.