اسرائیلیات
اِسرائیلیات اشاره به گزارشهایی است که از منابع یهودی، مسیحی و افسانههای قدیمی وارد متون اسلامی شدهاند. گفته شده که نفوذ این مضامین در متون اسلامی، بیشتر تحتتأثیر داستانسرایی یهودیان تازهمسلمان در سدههای نخست هجری بوده است. در برخی احادیث نبوی، مسلمانان از رجوع به اسرائیلیّات نهی شدهاند. ورود اسرائیلیات به منابع اسلامی، ناشی از تأثیرپذیری فرهنگ عرب جاهلی از یهودیان ساکن جزیرةالعرب دانسته شده است.
از مشهورترین شخصیتهای مؤثر در شکلگیری و گسترش اسرائیلیات، افرادی چون کَعب الاَحبار، تمیم بن اوس داری، عبداللّه بن سلام، وَهْب بن مُنَبَّه، ابوهریره و عبدالله بن عباس نام برده شدهاند. در سدههای دوم تا پنجم هجری، اگرچه عالمانی چون فضل بن شاذان و سید مرتضی تلاشهایی در نقد اسرائیلیات داشتند، اما برخی از آنها به منابعی مانند جامع البیان طبری و تفسیر قمی راه پیدا کردند.
اسرائیلیات بیشتر ذیل موضوعاتی مانند آفرینش جهان ازجمله چگونگی تغییر رنگ ماه و حمل زمین بر آب، تاریخ پیامبران پیشین مثلا اندازه کشتی نوح و نسبت دادن گناهانی به برخی از پیامبران مانند داوود(ع) و همچنین درباره پدیدههای غیبی هستند.
درباره اسرائیلیات کتابهایی تدوین شده است ازجمله کتاب «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیا در تفاسیر قرآن» اثر حمید محمدقاسمی، و «الإسرائیلیات فی التفسیر والحدیث» تألیف محمدحسین الذهبی.
مفهومشناسی
اسرائیلیّات به گزارشهایی گفته میشود که از منابع یهودی، مسیحی یا قصههای کهن وارد تفسیر و حدیث اسلامی شده است.[۱] به گفته ذهبی، از اساتید دانشگاه الازهر مصر، برخی مفسران دامنه این اصطلاح را گسترش داده و هر نوع گزارش بیاساس (مانند افسانه غرانیق) که در کتابهای تفسیر و حدیث وارد شده را نیز جزو اسرائیلیات بهشمار آوردهاند.[۲] مسعودی، تاریخنگار اهلسنت در قرن چهارم قمری، اسرائیلیات را آن دسته از اخبار دانسته که نمیتوان آنها را بهطور قطعی پذیرفت یا رد کرد.[۳]
واژهٔ اسرائیلیّات جمع اسرائیلیّه، منسوب به اسرائیل،[۴] لقب حضرت یعقوب (ع) است.[۵] اطلاق این واژه به تمام این نوع روایات، به دلیل کثرت اخبار نقل شده از منابع یهودی است.[۶] به نوشتهٔ نویسندهٔ مقالهٔ «اسرائیلیات» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، نخستین کاربرد این اصطلاح برای کتابی با همین نام از وَهْب بن مُنَبَّه (درگذشتهٔ ۱۱۴ق)، تاریخنگار یمنی بوده است؛ هرچند برخی منابع کتابشناسی نامهای دیگری نیز برای این اثر ذکر کردهاند.[۷]
اسرائیلیات در نگاه روایات و عالمان اسلامی
در احادیثِ نقل شده از پیامبر اسلام، مضامینی در نهی از مراجعه به منابع اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) مشاهده میشود؛ در حدیثی چنین آمده است که از اهل کتاب پرسش نکنید؛ زیرا آنها شما را هدایت نمیکنند و به راه باطل رهنمون میسازند.[۸] در حدیثی دیگر گفته شده که آنچه اهل کتاب میگویند را نه تأیید و نه رد کنید.[۹] گفته شده که اینگونه احادیث موجب شد روایتهای اهل کتاب در دوره صحابه کمتر مورد توجه قرار گیرند.[۱۰]
از سوی دیگر، بر پایه روایتی که در آن آمده است: «حَدّثوا عن بنی اسرائیل ولا حَرَج»،[۱۱] نقلِ حدیث از یهودیان بدون اشکال دانسته شده است.[۱۲] محمدهادی معرفت (درگذشتهٔ ۱۳۸۵ش) از عالمان و پژوهشگران علوم قرآنی معتقد است که این حدیث در واقع کنایه از مبالغه در رسوایی یهودیان است و به این معناست که هر عمل ناپسندی که تصور کنید، از یهود سر میزند؛ ازاینرو هر چه درباره آنان بگویید درست است.[۱۳]
ابنتیمیه و ابنکثیر، از عالمان اهلسنت در قرن هشتم قمری، اسرائیلیات را به سه دسته تقسیم کردهاند: اول، روایاتی که با قرآن و سنت نبوی تأیید میشوند و پذیرفتنی هستند. دوم، روایاتی که با منابع اسلامی مغایرت دارند و مردودند. و دسته سوم، روایاتی که در منابع اسلامی به آنها اشارهای نشده و نمیتوان درباره صحت یا بطلانشان قضاوت قطعی کرد.[۱۴] محمدهادی معرفت نیز با نقل این تقسیمبندی و ارائه نمونههایی برای هر یک از اقسام آن،[۱۵] معتقد است دربارهٔ روایات دسته سوم هم باید جانب احتیاط را رعایت کرد و از نقل آنها پرهیز نمود.[۱۶]
زمینه گسترش
ورود اسرائیلیات به منابع اسلامی، ناشی از تأثیرپذیری فرهنگ عرب جاهلی از یهودیان ساکن جزیرةالعرب دانسته شده است.[۱۷] به گفته عبدالهادی مسعودی، پژوهشگر علوم حدیث، این تأثیر با مسلمان شدن برخی یهودیان و مسیحیان بیشتر شد[۱۸] و روایتهایی از منابع یهودی و مسیحی وارد فرهنگ اسلامی گردید.[۱۹]
از جمله دلایل تأثیرپذیری مسلمانان از آموزههای اهل کتاب، اشتراک قرآن با تورات و انجیل در نقل برخی داستانهای پیامبران و ابهام قرآن در بیان داستانهای پیامبران دانسته شده،[۲۰] و گفته شده که همین امر باعث شد عدهای برای آگاهی از جزئیات این داستانها به اهل کتاب مراجعه کنند.[۲۱] به اعتقاد جعفر سبحانی از مراجع تقلید شیعه، ممنوعیت تدوین حدیث -که حدود یک قرن به طول انجامید- موجب شد روایات یهودی و مسیحی جایگزین احادیث شوند و به منابع اهلسنت از جمله صحیح بخاری و صحیح مسلم راه یابند.[۲۲]
از سوی دیگر، گفته شده که یهودیان با جعل کردن روایتهایی از تَلْمود (دومین کتاب مقدس یهودیان) و افسانههای یهودی و انتساب آنها به پیامبر اکرم(ص)، درصدد تضعیف مبانی فرهنگی اسلام برآمدند و به تحریف احادیث پیامبر روی آوردند.[۲۳]
افراد تأثیرگذار در شکلگیری اسرائیلیات
از مشهورترین افراد مؤثر در شکلگیری اسرائیلیات در میان اصحاب و تابعین، عبارتند از: کَعب الاَحبار، تمیم بن اوس داری، عبداللّه بن سلام، وَهْب بن مُنَبَّه، ابوهریره، عبدالله بن عباس، عبداللّه بن عَمرو بن عاص و محمد بن کعب قرظی.[۲۴] گفته شده چهار نفر نخست در ترویج اسرائیلیات، اهمیت و نقش بیشتری داشتهاند.[۲۵]
کعب الاحبار
ابو اسحاق کعب بن ماتع حِمْیَری، ملقّب به کعب الاحبار (درگذشتهٔ ۳۲ق)[۲۶] از بزرگان یهود در یمن بود[۲۷] که در دوره خلافت ابوبکر مسلمان شد.[۲۸] رجالشناسان او را در طبقهٔ نخست تابعان نام بردهاند و صحابه و تابعانی چون ابنعباس، ابوهریره، مالک بن ابیعامر و عطاء بن ابیرباح از وی روایت نقل کردهاند.[۲۹]
بر اساس منابع تاریخی، کعب که از محتوای کتب یهود آگاهی داشت، پس از مسلمان شدن، در برخی محافل مسلمانان پاسخگوی پرسشهای آنان بود.[۳۰] گفته شده که علاقهٔ عمر و معاویه به داستانهای کعب، تأثیر شایانی در رواج روایات او در میان مسلمانان داشت،[۳۱] تا آنجا که گاه به تفسیر آیاتی از قرآن کریم نیز میپرداخت.[۳۲]
تمیم بن اوس داری
تَمیم بن اوس بن خارجهٔ داری مشهور به تَمیمِ داری (درگذشتهٔ ۴۰ق) از مسیحیانی بود که در سنة الوفود مسلمان شد.[۳۳] محققان شیعه نام او را در شمار افرادی ذکر کردهاند که اسرائیلیات را وارد فرهنگ اسلامی کردند.[۳۴]
بر پایه روایات اهلسنت، تمیم نخستین کسی بود که در مسجد النبی برای مسلمانان قصه میگفت.[۳۵] بنابر برخی گزارشها، او در دوران عُمر هفتهای یکبار و در زمان عثمان هفتهای دو بار به قصهگویی میپرداخت.[۳۶]
عبدالله بن سلام
مطابق منابع تاریخی، عبدالله بن سلام (درگذشتهٔ ۴۳ق)[۳۷] از یهودیانی بود که در زمان پیامبر(ص) مسلمان شد.[۳۸] بر پایه روایات، مسلمان شدن وی به دنبال مجموعهای از پرسش و پاسخها از پیامبر(ص) صورت گرفت.[۳۹]
ذهبی، از عالمان اهلسنت، با استناد به نقل حدیث بخاری از عبدالله بن سلام، او را عالمی عادل دانسته است،[۴۰] اما محمدهادی معرفت از عالمان شیعه، وی را در شمار جاعلان حدیث معرفی میکند.[۴۱]
وهب بن منبه
از وَهب بن مُنبّه (درگذشتهٔ ۱۱۴ق) به عنوان نقطۀ عطفی در گسترش اسرائیلیات یاد شده است.[۴۲] خاندان او اصالتاً از خراسان و خود او زادهٔ یمن بود.[۴۳] گفته شده که او با زبانهای عبری و سریانی آشنایی داشت و بسیاری از مضامین کتب پیشینیان را در یمن مطرح کرد.[۴۴]
به گفته رسول جعفریان، تاریخنگار شیعه، روایات وهب در دورههای بعد، بهطور گسترده در سرزمینهای دیگر رواج یافت و ابزاری شد تا برخی قصهگویان کمدانش، در محافل و مساجد گروههایی را گرد آورده و به داستانسرایی بپردازند.[۴۵]
تدوین و نقد اسرائیلیات در سدههای دوم تا پنجم هجری
در جریان تدوین علوم اسلامی در سدههای دوم و سوم هجری، شماری از روایات اسرائیلی به منابع اسلامی راه یافتند،[۴۶] اما متکلمان نقادی مانند فضل بن شاذان به نقد سندی آنها پرداختند.[۴۷] با این وجود، اینگونه روایات به مناسبتهایی، همچنان مورد استناد قرار میگرفتند.[۴۸] تفسیر قمی از منابع شیعه[۴۹] و مخصوصاً تفسیر طبری از منابع اهلسنت،[۵۰] از جمله این موارد شمرده شدهاند.
گفته شده در سدههای چهارم و پنجم هجری نیز با گسترش فرهنگ وعظ و قصهگویی، اسرائیلیات به آثاری که نویسندگان آنها تقیّد چندانی در ثبت اسناد نداشتند راه پیدا کردند؛ از جمله این آثار بستان العارفینِ ابولیث سمرقندی، قصص الانبیاء کَسایی، و آثار مشابهی از ثَعلبی و رَبغوزی نام برده شدهاند.[۵۱]
گفته شده که سید مرتضی، فقیه و متکلم شیعه قرن پنجم هجری، در رویارویی با اسرائیلیات و احادیث داستانسرایان، تلاش کرده است.[۵۲] بر اساس اسناد موجود، همزمان با این تحولات، عالمانی چون مطهّر مَقدسی،[۵۳] ابنندیم،[۵۴] و بیرونی[۵۵] به مطالعه اندیشههای یهود و بررسی موارد اختلاف آن با اسلام پرداختهاند.
نمونههایی از اسرائیلیات در منابع اسلامی
نمونههای متعددی از روایات اسرائیلیات در موضوعات مختلف، از جمله چگونگی آفرینش، تاریخ گذشتگان و پدیدههای غیبی، در منابع تفسیری، روایی و تاریخی نقل شده است.[۵۶] گفته شده اسرائیلیات بیشتر در منابع اهلسنت ذکر شده، ولی گاه به برخی منابع شیعه نیز راه یافته است.[۵۷] به گفتهٔ محمدهادی معرفت، تفسیر طبری (سده چهارم) و دُرّ المنثور سیوطی (سده دهم)، از منابع انتشار روایات اسرائیلی در تفاسیر متأخر بوده است.[۵۸] پارهای از موارد اسرائیلیات در روایات عبارتند از:
آفرینش جهان
چنانکه در کتاب التفسیر والمفسرون ذکر شده،[۵۹] در تفسیر فخر رازی، روایتی منسوب به پیامبر(ص) نقل شده که بر اساس آن، ماه ابتدا مانند خورشید تابنده بود، اما پس از ضربهای از جبرئیل، رنگ آن تغییر کرد و سیاهی روی آن پدیدار شد.[۶۰]
نمونه دیگر، روایتی است که در مجمع الزوائد ذکر شده و بر اساس آن، روزانه نُه فرشته بر خورشید یخ میپاشند تا مانع از سوزانندگی آن شوند.[۶۱] همچنین نقل شده که زمین بر آب، آب بر صخره، و صخره بر پشت نهنگی قرار دارد که به عرش الهی متصل است.[۶۲]
تاریخ پیامبران و گذشتگان
در برخی روایات اسرائیلی، ابعاد متفاوتی برای کشتی نوح ذکر شده است؛[۶۳] از جمله ساخت آن با طول ۶۰۰ یا ۱۲۰۰ ذراع و پهنایی بین ۳۳۳ تا ۶۰۰ ذراع، همراه با سه طبقه برای حیوانات، انسانها و پرندگان.[۶۴] همچنین گفتهاند کشتی نوح هفت بار گرد خانه خدا طواف کرد و پس از فرونشستن بر کوه جودی در روز عاشورا، نوح به شکرانهٔ نجات، روزه گرفت و حیوانات و حشرات را نیز به روزهداری فراخواند.[۶۵]
همچنین در برخی گزارشها گناهانی به پیامبران نسبت داده شده که در شأن آنها نیست؛[۶۶] مثلاً تفسیر قمی داستانی را درباره حضرت داوود(ع) نقل کرده که وی با دیدن همسر زیبای اوریا (که در جنگ بود) فریفته شد و با حیله باعث کشته شدن اوریا گردید. پس از توبیخ فرشتگان، چهل روز توبه کرد و سرانجام با آن زن ازدواج نمود که ثمره آن تولد حضرت سلیمان(ع) بود.[۶۷]
تکنگاری
برخی کتابها که به صورت خاص در زمینه اسرائیلیات به چاپ رسیدهاند عبارتاند از:
- اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیا در تفاسیر قرآن؛ این کتاب رساله دکتری حمید محمدقاسمی بوده است. نویسنده در این کتاب به جمعآوری، نقد و تحلیل اسرائیلیاتی پرداخته که در داستانهای پیامبران وارد شده است. اشاره به تأثیرات سوء اسرائیلیات بر فرهنگ اسلامی از دیگر مطالب کتاب است.[۶۸]
- نقد و بررسی اسرائیلیات، نوشتهٔ فهیمه کلباسی؛ به نقد و بررسی اسرائیلیات در داستانهای چهار پیامبر؛ حضرت شعیب، موسی، یوشع و یونس(ع) با توجه به تفاسیر الدر المنثور و نور الثقلین پرداخته است.[۶۹]
- اسرائیلیات، تخریبها و تحریفهای یهود، اثر سیفالله مدبّر؛ این کتاب پژوهشی در زمینه ورود اسرائیلیات به تفسیر قرآن کریم و روایات تفسیری و معیارهای تشخیص آن در موضوعات مختلف است.[۷۰]
- الإسرائیلیات فی التفسیر والحدیث، تألیف محمدحسین الذهبی؛ این اثر ضمن مفهومشناسی اسرائیلیات، به علل نفوذ آن در تفسیر و حدیث و تاریخ پرداخته است. نویسنده، ضمن بیان اقسام اسرائیلیات و مشهورترین راویان آن، به بیان نمونههایی از این موضوع و معرفی چند کتاب تفسیری که موضع طرفدارانه و یا نقادانه داشتهاند میپردازد.[۷۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، مکتبة الوهبه، ص۱۳-۱۴.
- ↑ ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، مکتبة الوهبه، ص۱۳-۱۴.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۷۹.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، مکتبة الوهبه، ص۱۵.
- ↑ حاجمنوچهری، «اسرائیلیات»، ص۲۹۰.
- ↑ عبد الرزاق، المصنف، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۳۱۱.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۱۱۱.
- ↑ ابنتیمیه، مقدمة فی أصول التفسیر، ۱۹۸۰م، ص۲۱-۲۲.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۷۰.
- ↑ حاجمنوچهری، «اسرائیلیات»، ص۲۹۱.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۳.
- ↑ ابنتیمیه، مقدمة فی أصول التفسیر، ۱۹۸۰م، ص۴۲؛ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶-۷.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۳۸-۱۴۰.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۴۱.
- ↑ مسعودی، وضع و نقد حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۸.
- ↑ مسعودی، وضع و نقد حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۶۳.
- ↑ جعفری، «اسرائیلیات در کتاب های تفسیری و تاریخی»، ص۴۳-۴۴.
- ↑ ایزدی مبارکه، «بررسی و نقد اسرائیلیات در تفسیر قرآن و احادیث اسلامی»، ص۱۱.
- ↑ ایزدی مبارکه، «بررسی و نقد اسرائیلیات در تفسیر قرآن و احادیث اسلامی»، ص۱۱.
- ↑ «مشکل اسرائیلیات در حدیث بخاطر بدعتهای صدر اسلام است»، خبرگزاری رسا.
- ↑ ابوریه، اضواء علی السنة المحمدیه، نشر بطحاء، ص۱۴۵.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۴؛ مسعودی، وضع و نقد حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۹-۱۲۰؛ ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، مکتبة الوهبه، ص۵۵-۸۳.
- ↑ جعفری، «اسرائیلیات در کتاب های تفسیری و تاریخی»، ص۵۱.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۹۷.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۵، ص۲۲۸.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۹۷.
- ↑ ابنحجر، تهذیب التهذیب، ج۸، ۱۳۲۶ق، ص۴۳۸-۴۳۹.
- ↑ ابنقتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲۵؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۸ و ۲۵۰.
- ↑ ابنقتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲۵؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۸ و ۲۵۰.
- ↑ سمرقندی، تنبیه الغافلین، ۱۴۲۱ق، ص۶۴ و ۱۴۸؛ ثعلبی، قصص الانبیاء، المکتبة الثقافیه، ص۴ و ۱۳-۱۵ و ۲۰-۲۱.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۴۳۷.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۶۵۹؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۲۷؛ مسعودی، وضع و نقد حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۳۱ و ۱۱۹.
- ↑ ابنشبه، تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۱؛ ابنابیعاصم، المذکر والتذکیر والذکر، ۱۴۱۳ق، ص۶۲.
- ↑ ابنشبه، تاریخ مدینه المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۱.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ ابناثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۶۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق ج۵۷، ص۲۴۱-۲۶۱.
- ↑ ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، مکتبة الوهبه، ص۷۰.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ حاجمنوچهری، «اسرائیلیات»، ص۲۹۱.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۵۴۴-۵۴۵.
- ↑ دوری، نشأة علم التاریخ عند العرب، ۲۰۰۵م، ص۹۲.
- ↑ جعفریان، «نقش قصهپردازان در تاریخ اسلام»، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ حاجمنوچهری، «اسرائیلیات»، ص۲۹۲.
- ↑ ابنشاذان، الایضاح، ۱۴۰۲ق، ص۱۳-۱۷.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ دلبری، آسیبشناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش، ص۵۱۳.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ حاجمنوچهری، «اسرائیلیات»، ص۲۹۲.
- ↑ مسعودی، وضع و نقد حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۶.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۲، صص۱۱۶.
- ↑ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۳۴.
- ↑ بیرونی، الآثار الباقیة، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۲.
- ↑ جعفری، «اسرائیلیات در کتاب های تفسیری و تاریخی»، ص۶۹.
- ↑ دلبری، آسیبشناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش، ص۵۱۳؛ جعفری، «اسرائیلیات در کتاب های تفسیری و تاریخی»، ص۶۹.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۹۳.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۰، ص ۳۰۶.
- ↑ هیثمی، مجمع الزوائد، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۳۱.
- ↑ هیثمی، مجمع الزوائد، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۳۱.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۲۲ق، ج۱۲، ص۳۹۴-۳۹۵.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۲۲ق، ج۱۲، ص۴۱۹-۴۲۰.
- ↑ دلبری، آسیبشناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش، ص۵۱۴
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیا در تفاسیر قرآن»، حدیث نت.
- ↑ «نقد و بررسی اسرائیلیات»، کتابخانه قائمیه.
- ↑ «اسرائیلیات، تخریبها و تحریفهای یهود»، کتابخانه دیجیتالی نور.
- ↑ مؤذنجامی، «بررسی اسرائیلیات در تفسیر و حدیث»، ص۱۵۲.
منابع
- قرآن کریم.
- ابنابیعاصم، احمد بن عمرو، المذکر والتذکیر والذکر، به کوشش خالد بن قاسم رداوی، ریاض، دار المنار، ۱۴۱۳ق.
- ابناثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مقدمة فی أصول التفسیر، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ۱۹۸۰م.
- ابنحجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، هند، مطبعة دائرة المعارف النظامیة، چاپ اول، ۱۳۲۶ق.
- ابنسعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابنشاذان، فضل، الایضاح، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲ق.
- ابنشبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابنقتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲م.
- ابنکثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابنندیم بغدادی، محمد بن إسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- ابوریه، محمود، اضواء علی السنة المحمدیه، قاهره، نشر بطحاء، چاپ پنجم، بیتا.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول(ص)، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۹ق.
- «اسرائیلیات، تخریبها و تحریفهای یهود»، کتابخانه دیجیتالی نور، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۴ش.
- «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهاى انبیا در تفاسیر قرآن»، پایگاه حدیثنت، تاریخ بازدید: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
- ایزدی مبارکه، مهدی، «بررسی و نقد اسرائیلیات در تفسیر قرآن و احادیث اسلامی»، در مجله اندیشههای اسلامی، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش.
- بخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد، فتوح البلدان، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- بیرونی، أبوریحان، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق و تصحیح پرویز اذکایی، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ثعلبی، احمد بن محمد، قصص الانبیاء، بیروت، المکتبة الثقافیه، چاپ اول، بیتا.
- جعفری، یعقوب، «اسرائیلیات در کتابهای تفسیری و تاریخی»، در نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شمارهٔ ۱۴، تابستان ۱۳۸۶ش.
- جعفریان، رسول، «نقش قصهپردازان در تاریخ اسلام»، در کیهان اندیشه، شمارهٔ ۳۰، خرداد ۱۳۶۹ش.
- حاجمنوچهری، فرامرز، «اسرائیلیات»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دلبری، سید علی، آسیبشناسی فهم حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- دوری، عبد العزیز، نشأة علم التاریخ عند العرب، بیروت، مرکز الدراسات الوحدة العربیة، ۲۰۰۵م.
- ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ سوم، ۱۴۰۵ق.
- ذهبی، محمدحسین، الاسرائیلیات فی التفسیر والحدیث، قاهره، مکتبة الوهبه، بیتا.
- زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- سمرقندی، أبو اللیث نصر بن محمد، تنبیه الغافلین بأحادیث سید الأنبیاء والمرسلین، تحقیق یوسف علی بدیوی، بیروت-دمشق، دار ابن کثیر، چاپ سوم، ۱۴۲۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر طبری)، قاهره، دار هجر، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
- عبد الرزاق، أبو بکر، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت، مجلس العلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق و تصحیح سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مؤذنجامی، محمدهادی، «بررسی اسرائیلیات در تفسیر و حدیث»، در نشریه کیهان اندیشه، شمارهٔ ۴۷، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مسعودی، عبدالهادی، وضع و نقد حدیث، قم، دانشکده علوم حدیث، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- «مشکل اسرائیلیات در حدیث بخاطر بدعتهای صدر اسلام است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ تیر ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
- معرفت، محمدهادی، التفسیر والمفسرون فی ثوبة القشیب، مشهد، الجامعة الرضویة للعلوم الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء والتاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا.
- «نقد و بررسی اسرائیلیات»، کتابخانه قائمیه، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۴ش.
- هیثمی، علی بن أبی بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، تحقیق حسام الدین القدسی، قاهرة، مکتبة القدسی، ۱۴۱۴ق.
پیوند به بیرون