غزوه
(تغییرمسیر از غزوات پیامبر(ص))
این مقاله دربارهٔ جنگ‌هایی است که پیامبر(ص) در آنها حضور داشته است. برای آشنایی با همه جنگ‌های پیامبر، مدخل جنگ‌های پیامبر(ص) را ببینید.
| شخصیت‌ها | |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه | |
| جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها | |
| جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها | |
| شهرها و مکان‌ها | |
| مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع | |
| حوادث | |
| بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه | |
| مفاهیم مرتبط | |
| اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت | |
غَزْوه به جنگ‌هایی گفته می‌شود که پیامبر(ص) در آن حضور داشته است. در بیشتر منابع تاریخی، غزوه‌های پیامبر ۲۶ یا ۲۷ غزوه دانسته شده است. از میان غزوه‌ها، تنها ۹ غزوه به درگیری نظامی منجر شد. به گفته برخی محققان، همه غزوه‌های پیامبر، به‌جز غزوه اُحُد با پیروزی به سرانجام رسیده است.
تفاوت غزوه و سریه
در کتاب‌های با موضوع تاریخ اسلام، جنگ‌های پیامبر(ص) به غَزْوه و سَرِیّه تقسیم می‌شود.[۱] به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آن شرکت می‌کرد و فرماندهی آنها را به صورت مستقیم برعهده داشت، غَزْوه و به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آنها شرکت نداشت، بلکه دسته‌ای را با تعیین فرمانده به منطقه‌ای اعزام می‌کرد، سَرِیّه می‌گویند.[۲] با این حال برخی محققان بر این باورند تعریف ذکر شده برای غزوه و سریّه دقیق نیست؛ بلکه غزوه به آن دسته از جنگ‌های پیامبر گفته می‌شود که به صورت آشکار، با جنگجویان زیاد و با سازماندهی انجام شده است و به جنگ‌های پیامبر که به صورت مخفیانه، با جنگجویان کم و بدون سازماندهی انجام شده باشد، سریّه می‌گویند.[۳] این دو تعریف، در مصداق غزوه‌ها و سریه‌ها اختلاف ندارند؛ زیرا طبق تعریف اخیر، پیامبر در عملیات‌هایی که با تعداد نفرات اندک انجام می‌شد و هدف آنها ایذائی یا شناسایی بود، شرکت نمی‌کرد.[۴]
غزوه‌هایی که به جنگ انجامید
به گفته ابن‌هشام در کتاب اَلسّیرةُ النَّبَویه[۵] و طَبْرسی در اِعلامُ‌الوری، از میان غزوه‌های پیامبر، تنها در غزوه‌های بَدْر، اُحُد، خَنْدق، بنی‌قُرَیْظه، بنی‌مُصْطَلِق، خیبر، فتح مکه، حُنَیْن و طائف، درگیری رخ داد.[۶] مسعودی، مؤلف کتاب مروج‌الذَّهَب، به جای غزوه بنی‌مُصْطَلِق، غزوه تبوک را نوشته است.[۷] همچنین در جنگ‌هایی که به درگیری نظامی منجر شد، تنها پنج جنگ مهم بود و درگیری شدیدی در آن رخ داد.[۸]
موفقیت در اکثر غزوه‌ها
همه غزوه‌ها، به غیر از غزوه احد، با پیروزی سپاه اسلام به پایان رسید.[۹] به گفته برخی محققان، سازماندهی کارآمد برای نیروهای نظامی، از مهم‌ترین دلایل پیروزی در این جنگ‌ها بوده است.[۱۰] گفته شده سازماندهی جنگ در غزوه‌ها به صورت بی‌سابقه انجام گرفته و چهار مرحله داشته است:
- سازماندهی قبل از حرکت؛
- سازماندهی پس از حرکت؛
- سازماندهی در معرکه قبل از آغاز جنگ؛
- سازماندهی در هنگام جنگ.[۱۱]
امروزه به دو مرحله اول، استراتژی و به دو مرحله بعد، تاکتیک جنگ گفته می‌شود.[۱۲]
تعداد غزوات
بیشتر منابع تاریخی، تعداد غزوه‌های پیامبر را ۲۶ یا ۲۷ غزوه دانسته‌اند.[۱۳] با این حال در برخی منابع، عددهای دیگری مانند ۱۸،[۱۴] ۲۱،[۱۵] و ۲۸ غزوه نیز ذکر شده است.[۱۶] غزوه‌هایی مانند غزوه بنی‌قَینُقاع، غزوه وادی‌القُری و عُمْرَة القَضاء از جمله مواردی است که در شمارش آنها اختلاف وجود دارد.[۱۷] گفتنی است با آنکه پیامبر(ص) در نبرد موته شرکت نداشت، برخی آن را غزوه نامیده‌اند.[۱۸] محمدابراهیم آیتی مؤلف کتاب تاریخ پیامبر اسلام، ۲۷ غزوه پیامبر(ص) را به ترتیب زیر بیان کرده است:[۱۹]
| نام جنگ | نیروهای اسلام | نیروهای دشمن | مکان جنگ | زمان جنگ | مختصری از نتایج جنگ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | غزوه ابواء(وَدّان) | ۲۰۰ نفر[۲۰] | کاروانی از قریش[۲۱] | ابواء (روستای بزرگی در نزدیک ودّان میان راه مکه و مدینه)[۲۲] | صفر سال دوم هجری[۲۳] | در این غزوه، درگیری نظامی صورت نگرفت و تنها با قبیله بنی‌ضمره پیمانی بسته شد تا علیه مسلمانان اقدامی نکنند.[۲۴] |
| ۲ | غزوه بُواط | ۲۰۰ نفر[۲۵] | ۱۰۰ نفر به فرماندهی اُمَیّة بن خَلَف[۲۶] | بواط | ربیع‌الاول[۲۷] یا ربیع الاخر سال دوم هجری[۲۸] | در این غزوه، درگیری نظامی صورت نگرفت.[۲۹] |
| ۳ | غزوه عُشَیره یا ذی‌العُشَیره | ۱۵۰ یا ۲۰۰ نفر[۳۰] | کاروان‌هایی از قریش[۳۱] | ذی‌العُشَیره (مکانی بین مکه و مدینه)[۳۲] | جُمادی‌الاول سال دوم هجری[۳۳] | درگیری صورت نگرفت و با قبیله مُدلِج و هم‌پیمانان آنان، پیمان دوستی بسته شد.[۳۴] |
| ۴ | غزوه بدر اول | تعدادی از مهاجرین[۳۵] | تعدادی از سارقان به فرماندهی کُرْز بن جابر[۳۶] | منطقه بدر[۳۷] | جمادی‌الآخر سال دوم هجری[۳۸] یا ربیع‌الاول سال سوم[۳۹] | فرار سارقان[۴۰] |
| ۵ | غزوه بدر کبری | ۳۱۳ نفر[۴۱] | ۹۵۰ نفر[۴۲] | منطقه بدر | ۱۷ رمضان سال دوم[۴۳] | پیروزی مسلمانان بر قریش، کشته شدن ۷۰ نفر از مشرکان و اسیر شدن ۷۰ نفر از آنان[۴۴] |
| ۶ | غزوه بنی‌سُلَیم | ۲۰۰ نفر[۴۵] | قبیله بنی‌سُلَیم و غَطَفان[۴۶] | منطقه قَرقَرة الکُدْر با فاصله هشت «منزل» (حدود ۱۷۰ کیلومتر) از مدینه[۴۷] | شوّال سال دوم[۴۸] | فرار بنی‌سلیم و ترک اموال خود در جنگ[۴۹] |
| ۷ | غزوه بنی‌قَینُقاع | مسلمانان مدینه | یهودیان بنی‌قَینُقاع[۵۰] | مدینه | ۱۵ شوال سال دوم هجری[۵۱] | پاکسازی محیط مدینه از یهود[۵۲] |
| ۸ | غزوه سَویق | ۲۰۰ نفر از مهاجرین و انصار[۵۳] | ۲۰۰ نفر از مشرکان مکه به فرماندهی ابوسفیان[۵۴] | قَرقَرة الکُدْر[۵۵] | ذی‌الحجه سال دوم هجری[۵۶] | فرار مشرکان مکه[۵۷] |
| ۹ | غزوه ذی‌اَمَرّ یا غزوه غَطَفان | ۴۵۰ نفر به فرماندهی دُعْثور بن حارث[۵۸] | بنی‌ثَعلَبه از قبیله غَطَفان[۵۹] | منطقه نَجد[۶۰] | صفر سال سوم هجرت[۶۱] | فرار دشمن به بالای کوه[۶۲] |
| ۱۰ | غزوه بُحران | ۳۰۰ نفر[۶۳] | بنی‌سُلَیم[۶۴] | بُحران (معدنی در وادی فُرع در حجاز)[۶۵] | ربیع‌الاخر سال سوم هجرت[۶۶] | در این غزوه، درگیری نظامی صورت نگرفت.[۶۷] |
| ۱۱ | غزوه اُحُد | ۷۰۰ نفر[۶۸] | ۳۰۰۰ نفر از مشرکان قریش[۶۹] | دامنه کوه اُحُد | شوّال سال سوّم[۷۰] | مشرکان پیروز و هفتاد نفر از مسلمانان شهید شدند.[۷۱] |
| ۱۲ | غزوه حَمراء الاَسَد | ۶۳۰ نفر[۷۲] | مشرکان قریش[۷۳] | منطقه حَمراءالاسد در ده میلی (حدود ۲۰ کیلومتری) جنوب مدینه[۷۴] | شوّال سال سوم[۷۵] | فرار مشرکان قریش[۷۶] |
| ۱۳ | غزوه بنی‌نَضیر | گروهی از مهاجرین و انصار[۷۷] | یهودیان بنی‌نَضیر | منطقه‌ای در مدینه[۷۸] | ربیع‌الاوّل سال چهارم هجری[۷۹] | اخراج بنی‌نضیر از مدینه[۸۰] |
| ۱۴ | غزوه ذات الرِّقاع | ۴۰۰ نفر از صحابه[۸۱] | بنی‌محارب[۸۲] | کوه ذات‌الرقاع در منطقه نَجد[۸۳] | ربیع الاول سال چهارم[۸۴] | فرار دشمن به قله کوه و بازگشت پیامبر به مدینه[۸۵] |
| ۱۵ | غزوه بدر الموعد | ۱۵۰۰ نفر[۸۶] | ۲۰۰۰ نفر از مشرکان مکه[۸۷] | بدر[۸۸] | شعبان سال چهارم[۸۹] | در این غزوه، درگیری نظامی صورت نگرفت.[۹۰] |
| ۱۶ | غزوه دُومةالجَندَل | ۱۰۰۰ نفر[۹۱] | قبیله دومةالجندل[۹۲] | دومةالجندل[۹۳] | ربیع‌الاوّل سال پنجم[۹۴] | فرار قبیله دومةالجندل[۹۵] |
| ۱۷ | غزوه خندق | ۳۰۰۰ نفر از مسلمانان[۹۶] | ۱۰۰۰۰ نفر از قریش و متحدان آن[۹۷] | مدینه | شوّال سال پنجم[۹۸] | کشته شدن عمرو بن عبدود، شکست و بازگشت مشرکان بدون پیروزی[۹۹] |
| ۱۸ | غزوه بنی‌قُرَیظه | ۳۰۰۰ نفر[۱۰۰] | قبیله بنی‌قُرَیظه[۱۰۱] | جنوب مدینه، قلعه بنی‌قریظه[۱۰۲] | ذی‌قعده و ذی‌حجّه سال پنجم قمری[۱۰۳] | پیروزی ارتش اسلام بر بنی‌قریظه[۱۰۴] |
| ۱۹ | غزوه بنی‌لِحیان | ۲۰۰ نفر[۱۰۵] | قبیله لحیان[۱۰۶] | غران[۱۰۷] | جمادی‌الاولی سال ششم[۱۰۸] | فرار بنی‌لِحیان[۱۰۹] |
| ۲۰ | غزوه ذی‌قَرَد یا غزوه غابه | پانصد تا هفتصد نفر[۱۱۰] | غَطَفان[۱۱۱] | ذی‌قَرَد | ربیع‌الاول[۱۱۲]و ربیع‌الثانی سال ششم[۱۱۳] | پس‌گیری اموال پیامبر و آزاد کردن همسر ابوذر غفاری[۱۱۴] |
| ۲۱ | غزوه بنی‌مُصْطَلِق یا مُرَیْسیع | ۱۰۰ نفر سواره[۱۱۵] | بنی‌مُصْطَلِق به فرماندهی حارث بن ابی‌ضرار[۱۱۶] | نزدیکی آب‌های مُرَیسیع در ناحیه قُدَید[۱۱۷] | شعبان سال ششم[۱۱۸] (یا پنجم[۱۱۹]) | شکست بنی‌مُصْطَلِق و اسیر شدن آنان[۱۲۰] |
| ۲۲ | غزوه حُدَیْبیّه | ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ نفر[۱۲۱] | قریش[۱۲۲] | حُدَیبیه[۱۲۳] | ذی‌القعده سال ششم هجری[۱۲۴] | پیمان صلح بین مسلمانان و قریش[۱۲۵] |
| ۲۳ | غزوه خیبر | ۱۴۰۰ نفر[۱۲۶] | یهودیان خیبر | خیبر | صفر سال هفتم هجری [۱۲۷] | شکست اهل خیبر و فتح قلعه آنان به دست امام علی(ع)[۱۲۸] |
| ۲۴ | غزوه فتح مکه | ۱۰۰۰۰ نفر[۱۲۹] | قریش[۱۳۰] | مکه | رمضان سال هشتم[۱۳۱] | شکست مشرکان و فتح مکه[۱۳۲] |
| ۲۵ | غزوه حُنَین | ۱۲۰۰۰ نفر[۱۳۳] | قبیله هوازِن و ثَقیف[۱۳۴] | حُنَین | شوّال سال هشتم[۱۳۵] | پیروزی مسلمانان[۱۳۶] |
| ۲۶ | غزوه طائف | ۱۲۰۰۰ نفر[۱۳۷] | قبیله ثقیف[۱۳۸] | طائف[۱۳۹] | شوّال سال هشتم[۱۴۰] | بازگشت به مکه بدون پیروزی[۱۴۱] |
| ۲۷ | غزوه تبوک | ۳۰۰۰۰ نفر[۱۴۲] | روم و هم‌پیمانان[۱۴۳] | تبوک[۱۴۴] | رجب سال نهم[۱۴۵] | پیمان عدم تعرض با قبیله‌های مسیحی ساکن در تبوک[۱۴۶] و پراکنده ساختن سپاه روم [۱۴۷] |
پانویس
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۹-۸۰.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۸۰.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النوبیه، دار المعرفه، ج۲، ص۶۰۸.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ علیخانی، «تحلیل سیاسی جنگ‌های پیامبر اکرم راهبردی برای امروز» ص۷۱.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۵.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۵.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۸۰.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۰؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳؛ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۶۰۸؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۵۲.
- ↑ فسوی، المعرفة و التاریخ، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۴۶۰.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۳، ص۱۷۳؛ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۸؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۵۲؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۱؛ قاضی ابرقوه، سیرت رسول‌خدا(ص)، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۸۴۸.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا(ص)، ۱۳۸۳ش، ص۴۶۴.
- ↑ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۶۹ق، ص۲۳۸-۲۴۰.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۲۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ ابن‌رسته، الاعلاق النفیسه، ۱۸۹۲م، ج۷، ص۱۷۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۴۶۹.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۱، ص۵۹۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۶۴.
- ↑ بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۶.
- ↑ بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ ابن‌خیاط، تاریخ خلیفة، ۱۴۱۵ق، ص۲۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۱، ص۶۲۶.
- ↑ سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۴۹۶.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۲.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۲.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۴۴۱.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۴۳–۴۴.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۷۶؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۰۶.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۱۶.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۸۳-۴۸۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۶۸.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۵۳.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۴۶.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۶۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۹۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۴۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۹۶-۱۹۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۶۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۰۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۶۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۳۸
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۴۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۶۴.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۲۹۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۶۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۷۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۹۶.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۲۷۶.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۴۰
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۸۷.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۱۴.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۱، ص۳۵۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۱، ص۶۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۱، ص۶۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۳.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۱۳.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، دار الحدیث، ج۱۰، ص۱۰۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۱، ص۵۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۵۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۵۷.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، دار الحدیث، ج۹، ص۱۳۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۹۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۰۱.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۳۶۴
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۶-۵۳۷.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا(ص)، ۱۳۸۳ش، ص۵۷۳.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۸۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۷
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۸۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۴.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۲۸۹
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۴۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۳۰۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۳۱۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۸۹.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۵۵.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۵۸.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۵.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۳۸۹.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۶۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۸۸۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۸۹۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۱۲.
- ↑ حسنی، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، انتشارات پیام نور، ص۹۴.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۲۰.
- ↑ ابن‌سید الناس، عیون الأثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۵۰.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۲۰.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیه، ج۵، ص۷۰.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۶۷.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۴۶۹.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۵۱۶.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۶۷.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۸۷۳.
منابع
- آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌سید الناس، محمد، عیون الأثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، دار القلم، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق: قلعجی، عبد المعطی، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- جعفریان، رسول، سیره رسول خدا(ص)، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۳ش.
- حسنی، علی‌اکبر، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، تهران، انتشارات پیام نور، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العملیه، ۱۴۱۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- علیخانی، «تحلیل سیاسی جنگ‌های پیامبر اکرم راهبردی برای امروز»، در مجله پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره ۷، تابستان ۱۳۸۶ش.
- فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۱ق.
- قائدان، اصغر، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، در مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۳، بهار ۱۳۹۷ش.
- قاضی ابرقوه، اسحاق بن محمد، سیرت رسول‌خدا(ص)، تهران، خوارزمی، ۱۳۷۷ش.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا، چاپ افست قم، مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیه.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه، بی‌تا.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، مؤسسة الأعلمی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبد الله، معجم البلدان، دار صادر، بیروت، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، بیروت، بی‌تا.
