خمر

خَمْر یا شراب، نوشیدنی مُسکِر (مست‌کننده) است که از تخمیر مواد قندی و نشاسته‌ای برخی میوه‌ها به دست می‌آید. در قرآن بر حرمت نوشیدن آن تصریح گشته و شراب‌خواری از گناهانی است که حد شرعی برای آنها مقرر شده است. حرمت نوشیدن شراب از احکام ضروری دین اسلام است و کسی که شراب را حلال بداند کافر به شمار می‌آید. در احادیث نیز بر حرمت و اجتناب از شراب تأکید شده است و در فقه، احکامی ـ مثل فساد خرید و فروش و نجاست خمر ـ بر آن مترتب است.

واژه شناسی

خمر نوشابه‌ای مُسکِر(مست کننده) است که از تخمیر مواد قندی و نشاسته‌ای موجود در انگور، خرما، برنج و غیره به دست می‌آید و در زبان عربی به نام های متعدد خوانده شده که مشهورترین آنها خمر (از انگور) و نبیذ (از غیر انگور) است.

در قرآن

در چند آیه قرآن به خمر با تعبیرات متعدّد و آثار نوشیدن آن اشاره شده است. برخی از این آیات باده بهشت را وصف می‌کند که در آن نهرها جاری است (أنهارٌ مِنْ خَمْرٍ) و لذّت بخش است و از زیان های باده دنیا چون مستی (ولاهم عنها یُنْرَفون)، سردرد (ولا یُصَدَّعون)، به گناه واداشتن (تأثیم) و زایل کردن عقل (غَوْل) به دور است.

یک آیه نیز، به مناسبت یادآوری نعمت‌های خدا بر بندگان، اقسام بهره گیری انسانها را از خرما و انگور با تعبیر «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً و رِزْقاً حسناً» (از میوه درختان خرما و انگور، باده و روزی نیکو برمی‌گیرید) بیان می‌کند. مفسّران در توضیح این آیه، از این نظر که آیا حلّیتِ ساختن باده را قبل از تحریم قطعی آن افاده می‌کرده یا فقط به آنچه عمل می‌شود نظر داشته است، چند قول دارند. همچنانکه نسبت به زمان نزول آن و معنی مراد «سَکَراً» و تقابل آن با «رزقاً حسناً» و نیز نسبت آیه با آیات دالّ بر تحریم خمر بحث‌هایی کرده‌اند.

بجز دو آیه دیگر، که درباره داستان رؤیای زندانی همراه حضرت یوسف(ع) است و نکته خاصی از این نظر ندارد، سایر آیات بر نکوهش خمر و بیان پلیدی (رجس)، شیطانی بودن (مِنْ عَمَلِ الشّیطانِ) برانگیختن دشمنی و کینه میان انسانها (العداوَة و البغضاءَ)، بازداشتن از یاد خدا و نماز و پرگناه یا گناه آفرین بودن آن دلالت دارد.

حرمت خمر از احکام ضروری دین

تصریح قرآن بر لزوم اجتناب از باده نوشی سبب شده است که حرمت آن نزد مسلمانان از احکام ضروری دین تلقی شود و کسی که آن را حلال بداند کافر به شمار آید؛ امّا نسبت به زمان و مراحل این تحریم و نیز مصداق های خمر حرام میان مفسّران و مورّخان، همچنانکه در میان فقیهان، اختلاف است. آیه ۹۰ سوره مائده، آیه تحریم، قطعاً آخرین آیه درباره خمر است و در مدینه در ربیع الاول سال چهارم یا اواخر سال پنجم بعد از غزوه احزاب یا سال فتح مکّه بنابر استنباط ابن حجر عسقلانی نازل شده است.

تحریم تدریجی خمر

بنابر روایات مسلمانان تا زمان نزول آیه ۹۰ سوره مائده از شراب اجتناب کامل نداشتند و حتّی در روایتی به باده نوشی عده‌ای از یاران رسول اکرم(ص) قبل از جنگ احد اشاره شده است. اما به محض اعلام حرمت، مسلمانان آنچه باده در خانه داشتند دور ریختند. از آیه ۹۳ مائده، نیز که برای رفع نگرانی مسلمانان نسبت به زمان قبل از نزول آیه تحریم نازل شده است، برمی‌آید که آنان از باده نوشی جداً اجتناب نمی‌کرده‌اند. همچنین طبق برخی از نقل ها، در آن زمان، در میان مردم مدینه فقط شرابِ خرما رایج بود؛ ولی در چند حدیث نبوی که به مناسبت تحریم باده صادر شده «خمر» به پنج قسم باده اطلاق شده است.انگور، خرما، عسل، گندم و جو

پیش از این آیه، در یک آیه مدنی دیگر به صراحت از خواندن نماز یا رفتن به مساجد در حال مستی نهی شده بود. صدور این حکم در مدینه و اخباری که در شأن نزول آیه نقل شده است نیز تداول باده نوشی را در آن زمان نشان می‌دهد. آیه ۲۱۹ بقره نیز، که مدنی است، از گناه بزرگ بودن (یا سبب گناه شدنِ) باده نوشی، به سبب زوال عقل، هر چند ممکن است نفعی اندک داشته باشد، سخن می‌گوید.

نظر مشهور مفسّران و نیز برخی روایات بر آن است که آیه اخیر پیش از دو آیه قبلی نازل شده و بدون افاده تحریم، زمینه اعلام حکم قطعی را، همچنانکه آیه ۴۳ سوره نساء ، فراهم می‌کرده است. به اعتقاد فخررازی و طباطبایی، آیه مذکور با تعبیر «وَ إِثْمُهُما اکبرُ مِنْ نَفْعِهِما» بر حرمت باده نوشی دلالت داشته است، هر چند عده‌ای از مسلمانان حکم را تا نزول آیه تحریم کاملاً رعایت نمی‌کرده‌اند. دلیل بر این ادّعا آیه ۳۳ اعراف است که در آن «إثم» به صراحت و قاطعانه تحریم شده است. نزول این آیه در مکّه و سپس به کاربردن همین تعبیر «إثم» برای باده نوشی نشانه تحریم آن است. همچنانکه برخی از تعبیرات آیات ۹۰ ـ ۹۳ مائده (مثلاً، فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهونَ، لَیسَ... جَناحٌ فیما' طَعِمُوا إذا مَا اتَّقَوا و ا'مَنُوا) و نیز نقل رازی از ابنِ عبّاس حاکی از نزول این آیه در تحریم خمر، قراینی بر همین معناست.

احادیثی که در کتب حدیثی شیعه در توضیح آیات راجع به شراب نقل شده نیز همین نظر را افاده می‌کند و در عین حال از اعلام تدریجی تحریم به دلیل عدم آمادگی مردم خبر می‌دهد. ذکر نام برخی از صحابه، که از همان آغاز ظهور اسلام باده را بر خود حرام کرده بودند، خود قرینه‌ای بر نکوهش و نهی از باده در تعالیم اسلام پیش از اعلام قطعی (یا تأکید) حرمت آن است.

در احادیث

در احادیث به سه نکته نیز توجه داده شده است : تعریف باده گسار (مُدْمِنُ الخَمْر) به کسی که همواره آمادگی نوشیدن باده را دارد، نه فقط دائم الخمر؛ پاداش اخروی ترک باده حتّی اگر به نیت حفظ بدن باشد؛ و عدم جواز نوشیدن باده حتی در حالت تقیه. در حدیث گذشته از نکات تفسیری و فقهی، به مطالب تاریخی و اخلاقی اشاره شده است از جمله :

1. تحریم شراب در دین همه پیامبران؛
2. نقش و تلاش شیطان در ساختن خمر و ترویج باده گساری؛
3. همانندی باده گسار با کافر و بت پرست؛
4. ناشی شدن همه گناهان از باده نوشی بر اثر زوال عقل و سپس زوال روح ایمان؛
5. مقبول واقع نشدن نماز باده گسار تا چهل روز؛
6. بدتر بودن نوشیدن باده از ترک نماز؛
7. محرومیت باده گسار از شفاعت و بهشت؛
8. اجتناب از حضور در مجلسی که در آن شراب نوشند؛
9. اجتناب از همنشینی با باده گسار؛
10. سلام نکردن به شراب خوار؛
11. نرفتن به عیادت او؛
12. حاضر نشدن در تشییع جنازه باده گسار؛
13. رد کردن خواستگاری او از دختر؛
14. نپذیرفتن شهادت باده گسار؛
15. اعتماد نکردن به او در امور مالی.

در فقه

گذشته از تصریح بر حرمت نوشیدن شراب، مباحث دیگری مانند مصادیق و اقسام شراب از نظر احکام شرعی، نوشیدن باده در ضرورت یا در حالت تشنگی شدید و دسترسی نداشتن به آب، استفاده از باده برای درمان بیماریها، خرید و فروش باده یا مواد اولیه آن برای تهیه باده، همکاری در ساختن باده، حد شرعی باده گساری و یا باده نوشی، پاکی و ناپاکی باده و مالیت آن مطرح شده است. هر چند در قرآن فقط بر حرمت خمر (به معنای شراب انگور بنابر مشهور) تصریح شده است، فقها به دلیل چند حدیث و یک قرینه این حکم را به تمام اقسام باده تعمیم داده‌اند. همچنین، براساس حدیث «ما اَسْکَرَ کَثیرُهُ فَقَلیلُهُ حَرامٌ» (هر چیزی که مقدار زیاد آن مست می‌کند اندکش نیز حرام است)، نوشیدن باده را، حتی اگر به مستی نینجامد، همچنانکه به کار بردن آن را به صورت های دیگر (مثلاً برای احتقان و بستن زخم)، حرام دانسته‌اند.

البته ابوحنیفه و شاگردش ابویوسف میان خمر و سایر مسکرات از چند نظر، از جمله جواز نوشیدن برخی از آنها بدون قصد لهو ولعب، فرق گذاشته‌اند، هر چند فتوای مقبول نزد حنفیان نیز همان فتوای مشهور است. ابوحنیفه در تعریف «خمر» نیز، برخلاف دیگران، علاوه بر گیرایی (اشتداد) و تولید مستی (اِسکار)، کف کردن (اِزْباد) را شرط کرده است.

در تعریف «اِسکار» نیز فقها به عوارضی چون زوال عقل و هذیان گویی اشاره کرده‌اند؛ اما به اعتقاد صاحب جواهر تشخیص این امر مبتنی بر عرف است، همچنانکه ملاک در تولید مستی مزاج‌های معتدل است نه مزاج‌های سریع الانفعال یا برعکس.

احکام شراب

• اکثر فقها بر نجاست شراب فتوا داده‌اند و حتی، بنابر ادّعای برخی، میان حرمت و نجاست شراب ملازمه هست. با این‌همه، فقیهانی از امامیه، چون محقق اردبیلی و فاضل سبزواری و صاحب مدارک و برخی از فقهای عامّه این ملازمه را نپذیرفته‌اند.
• بر مالیت نداشتن باده و در نتیجه، فساد خرید و فروش و عدم ضَمان نسبت به اتلاف آن (جز درباره اهل ذمه و نیز نسبت به باده‌ای که به قصد تهیه سرکه فراهم شده باشد) نیز اکثر فقها فتوا داده‌اند.
• فروش انگور و خرما و غیر آن به قصد تهیه خمر، حرام و معامله باطل است ؛ ولی در حرمت یا مکروه بودن فروش آن به کسی که باده می‌سازد، همچنانکه در صحّت و فساد معامله بر فرض تحریم، نظر فقها یکسان نیست.
• کاربرد باده برای درمان، چه به صورت نوشیدن و چه به صورت‌های دیگر، مگر در وقت ضرورت، بنابر اکثر مذاهب، جایز نیست (حدیث نبوی :اِنَّ اللّهَ لَمْ یجْعَلْ شِفاءَکُمْ فیما' حَرَّم عَلَیکُم «خدواند در آن چه بر شما حرام کرده شفا قرار نداده است». ؛و مشابهات آن). ابوحنیفه این حکم را بر برخی از اقسام باده، از جمله شراب مثلّث (طلاء) و شراب جمهوری، جاری نمی‌داند.
• نوشیدن باده با چند شرط عام (مثلاً اختیار و بلوغ و عقل) و چند شرط خاص (مثلاً آگاهی از حرمت باده) مستوجب حد می‌شود، اگرچه مستی نیاورد.
• درباره حدِ نوشیدن باده نیز، بجز شافعی که به چهل ضربه تازیانه فتوا داده، فقها هشتاد ضربه را بعد از بازگشت حالت عادی لازم دانسته‌اند. درباره راه‌های اثبات باده نوشی نیز فقها بحث کرده‌اند، همچنانکه وظایف مُحتَسِب را در برخورد با باده نوشان و کسانی که آشکارا باده را عرضه می‌کنند تعیین کرده‌اند.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• مقاله باده در دانشنامه جهان اسلام