مال شبهه‌ناک
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
مال شُبهه‌ناک یا مال مُشتَبَه مالی است که حلال یا حرام بودنش معلوم نیست. مال شبهه‌ناک با مال مخلوط به حرام متفاوت است؛ زیرا در مال مخلوط به حرام برخلاف مال شبهه‌ناک، شخص می‌داند که در مالش حرام وجود دارد.
فقها، اموال شبهه‌ناک را حلال دانسته‌اند. این اموال خمس ندارند و می‌توان با آنها حج به جا آورد.
در برخی روایات، در موارد شبهه‌ناک به احتیاط دستور داده شده است. محمدتقی مجلسی براساس این روایات، استفاده نکردن از اموال شبهه‌ناک را بهتر دانسته است. در مقابل، امام خمینی این روایات را بر ارشاد و راهنمایی تفسیر کرده و کراهت فقهی استفاده از مال شبهه‌ناک را نپذیرفته است.
مفهوم‌شناسی
مال شبهه‌ناک در مباحث فقهی[۱] و روایی[۲] به مالی گفته می‌شود که حلال یا حرام بودنش مشخص نیست.[۳] در روایات از شبهه‌ناک به «شبهه» یا «شبهات» نیز تعبیر شده است.[۴] از جمله در روایتی از پیامبر(ص) آمده است: «حَلَالٌ بَيِّنٌ وَ حَرَامٌ بَيِّنٌ وَ شُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ...؛ حلال و حرام آشکاری وجود دارد و اموری مشتبه (نامعلوم) میان آن دو».[۵] برخی لقمه و غذای شبهه‌ناک را نیز جزو مال شبهه‌ناک دانسته‌اند.[۶]
شبهه‌ناک در لغت به چیزی گفته می‌شود که درباره حلال و حرام بودن آن شک وجود دارد.[۷] در روایتی از امام علی(ع) آمده است که شبهه را به این جهت شبهه گفته‌اند که شباهت به حق دارد.[۸]
تفاوت با مال مخلوط به حرام
مال شبهه‌ناک یا مشتبه با مال مخلوط به حرام متفاوت است؛ زیرا شخص در مال مخلوط به حرام، علم به وجود حرام در آن مال دارد؛ ولی در مال شبهه‌ناک تردید وجود دارد که حرام است یا خیر.[۹]
احکام فقهی
چند حکم فقهی برای مال شبهه‌ناک گفته شده است:
- حلیت: گفته شده مال شبهه‌ناک حلال است.[۱۰] مستند این حکم، روایت «کُلُ شَیْءٍ هُوَ لَکَ حَلَالٌ حَتَّی تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَیْنِهِ...؛ هر چیزی برای تو حلال است تا اینکه بدانی آن چیز به عینه حرام است»[۱۱] است.[۱۲] به مضمون این روایت، اصالة الاباحة گفته می‌شود.[۱۳]
- خمس نداشتن: مال شبهه‌ناک به جهت شبهه‌ناک بودنش خمس ندارد؛[۱۴] برخلاف مال مخلوط به حرام که به جهت مخلوط بودن با حرام خمس دارد.[۱۵]
- حج با مال شبهه‌ناک: از نظر فقها حج با مال شبهه‌ناک اشکال ندارد.[۱۶] البته به فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی به شرط آنکه در ظاهر از طریق حلال به دست آمده باشد.[۱۷]
احتیاط در موارد شبهه‌ناک
در جوامع حدیثی، روایاتی نقل شده است که مضمون آنها توقف و احتیاط در موارد شبهه‌ناک است از جمله:
- «دَعْ مَا یُرِیبُکَ إِلَی مَا لَا یُرِیبُکَ؛ آنچه را که مشکوک است، رها کن و آنچه را که تردیدی در آن نیست، اخذ کن.»[۱۸]
- «...فَمَنْ تَرَکَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَکَبَ الْمُحَرَّمَات...؛ هر کس موارد شبهه‌ناک را رها کند، از محرمات نجات یافته است و آن کس که به آنها اخذ کند، مرتکب محرمات شده است.»[۱۹]
- «الْوُقُوفُ عِنْدَ الشُّبْهَةِ خَیْرٌ مِنَ الِاقْتِحَامِ فِی الْهَلَکَةِ؛ باز ایستادن از امر مشتبه بهتر از به هلاکت افتادن است.»[۲۰]
امام خمینی، این روایات را حمل بر ارشاد و راهنمایی برای دوری از محرمات کرده و کراهت استفاده از اموال شبهه‌ناک را نپذیرفته است.[۲۱] به گفته محمدتقی مجلسی، از علمای شیعه در قرن یازدهم قمری، با وجود حلال بودن اموال شبهه‌ناک، براساس روایات، بهتر است که از آنها دوری شود تا ارتکاب محرمات صورت نگیرد.[۲۲] برخی با توجه به روایات فوق گفته‌اند در مواجهه با اموال شبهه‌ناک باید توقف کرد و تا یقین به حلال بودن آنها پیدا نشده، نباید از آنها استفاده کرد.[۲۳]
گفته شده ترک مال و غذای شبهه‌ناک، مرتبه‌ای از ورع است که به ورع صالحین معروف است.[۲۴] از برخی علما نقل شده است که در مواجهه با لقمه شبهه‌ناک احتیاط می‌کردند و اگر احیانا غذای شبهه‌ناکی می‌خوردند و پس از آن متوجه شبهه‌ناکی آن می‌شدند، اگر امکان داشت آن را برمی‌گرداندند.[۲۵]
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۳۴؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۱، ص۱۹۷؛ نراقی، عوائد الایام، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۴؛ نجفی، جواهر الکلام، دار احیاءالتراث العربی، ج۲۶، ص۳۲۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۸۱؛ ورام، مجموعه ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶ و ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ امام خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۴۳؛ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۴۱۵؛ علامه مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۲۵.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۸؛ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۷، ص۱۵۷و۱۵۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ ملک‌احمدی، درسنامه رزق حلال، ۱۳۹۲ش، ص۱۷۸.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ۱۳۷۷ش، ج۹، ذیل واژه شبهه‌ناک.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۳۸، ص۸۱.
- ↑ نگاه کنید به: منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۸۴.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۰۱؛ نراقی، عوائد الایام، ص۱۴۴؛ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۴۸۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۱۳.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۰۰و۲۰۱؛ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۴۸۹.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۱۹.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۸۰و۱۸۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، عروةالوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۵۶و۲۵۷.
- ↑ محمودی، مناسک حج(محشی)، ۱۴۲۹ق، ص۳۶.
- ↑ مکارم شیرازی، مناسک جامع حج، ۱۴۲۶ق، ص۳۹۵.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۷، ص۱۶۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۸؛ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۷، ص۱۵۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰؛ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۷، ص۱۵۷و۱۵۸.
- ↑ امام خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۴۳و۳۴۴.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۴۸۹.
- ↑ ملک‌احمدی، درسنامه رزق حلال، ۱۳۹۲ش، ص۱۷۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۷، ص۱۰۰.
- ↑ ملک‌احمدی، درسنامه رزق حلال، ۱۳۹۲ش، ص۱۷۹و۱۸۰.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، المکاسب المحرمة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول(ع)، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح الکافی (الاصول و الروضة)، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، تهران، نشر مشعر، ۱۴۲۹ق (ویرایش جدید).
- مکارم شیرازی، ناصر، مناسک جامع حج، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم، مؤسسه کیهان، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الأحکام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ورام، ورام بن ابی‌فراس، مجموعه ورام(تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، قم، مکتبه فقهیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ انصاری، شیخ مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، عروةالوثقی فیما تعم به البلوی(محشی)، تحقیق و تصحیح احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- ملک‌احمدی، علی‌اصغر، درسنامه رزق حلال، مشهد، مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.