آیه اطعام

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
آیه اطعام
تابلو خوشنویسی با عنوان آیه اطعام
تابلو خوشنویسی با عنوان آیه اطعام
مشخصات آیه
نام آیهاطعام
واقع در سورهانسان
شماره آیه۸
جزء۲۹
اطلاعات محتوایی
شأن نزولدارد
مکان نزولمدینه
موضوعاعتقادی -اخلاقی
دربارهامام علی(ع) وخانواده‌اش


اخلاق
آیات اخلاقی
آیات افکآیه اخوتآیه اطعامآیه نبأآیه نجواآیه مشیتآیه برآیه اصلاح ذات بینآیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافلحدیث مکارم اخلاقحدیث معراجحدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضعقناعتسخاوتکظم غیظاخلاصخشیتحلمزهدشجاعتعفتانصافاصلاح ذات البینعیب‌پوشی
رذایل اخلاقی
تکبرحرصحسددروغغیبتسخن‌چینیتهمتبخلعاق والدینحدیث نفسعجبعیب‌جوییسمعهقطع رحماشاعه فحشاءکفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفسنفس لوامهنفس امارهنفس مطمئنهمحاسبهمراقبهمشارطهگناهدرس اخلاقاستدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقیملا احمد نراقیمیرزا جواد ملکی تبریزیسید علی قاضیسید رضا بهاءالدینیسید عبدالحسین دستغیبعبدالکریم حق‌شناسعزیزالله خوشوقتمحمدتقی بهجتعلی‌اکبر مشکینیحسین مظاهریمحمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآننهج البلاغهمصباح الشریعةمکارم الاخلاقالمحجة البیضاءرساله لقاءالله (کتاب)مجموعه وَرّامجامع السعاداتمعراج السعادةالمراقبات

آیه اِطْعام (انسان: ۸) درباره بخشش امام علی(ع) و خانواده‌اش نازل شد. طبق احادیث و بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از مفسران اهل سنت، حضرت علی(ع)، فاطمه(س) و خادم آنان فضه به خاطر شفای بیماری حسنین (ع) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.

نام و متن آیات

آیه هشتم سوره انسان (و چند آیه قبل و آیه بعدی آن) به آیه اطعام مشهور است.[۱] متن این آیه و آیات قبل و بعد آن چنین است:

﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا ۝٧ وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ۝٨ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا ۝٩ [انسان:7–9]
﴿[همان بندگانی که] به نذر خود وفا می‌کردند و از روزی که گزند آن فراگیرنده است می‌ترسیدند ۝٧ و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ۝٨ ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم ۝٩



سوره انسان: ۸

در شأن اهل بیت(ع)

نقاشی با موضوع آیه اطعام، اثر رضا بدرالسماء.[۲]

آیه اطعام بنابر نظر مفسران شیعه[۳] و برخی از مفسرین اهل سنت[۴] در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است. بنا به گفته ناصر مکارم شیرازی، از مفسران معاصر شیعه، علمای شیعه اتفاق نظر دارند همه آیات یا هجده آیه از این سوره (آیه ۵ تا آیه ۲۲)در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است.[۵] علامه امینی در کتاب الغدیر از ۳۴ تن از علمای اهل سنت نام برده که روایاتی در شأن نزول این آیات درباره اهل بیت(ع) و فضائل امام علی(ع) و فاطمه(س) و حسنین(ع) نقل کرده‌اند.[۶]

ابن تیمیه معتقد است این سوره در مکه نازل شده و ارتباطی با اهل بیت ندارد.[۷] این گفته برخلاف نظر تعداد زیادی از عالمان اهل سنت بوده و پاسخ‌هایی در رد آن داده شده است.[۸] به گفته آیت الله مکارم شیرازی، مفسران شیعه اتفاق نظر دارند که تمام این سوره یا دست کم آیاتی که درباره مقام ابرار و اعمال صالح آنهاست، در مدینه نازل شده است.[۹] قرطبی، از مفسران اهل سنت در قرن هفتم قمری، نیز بر آن است که مشهور علمای اهل سنت این سوره را مدنی دانسته‌اند.[۱۰]

داستان نزول

مفسران داستان و شأن نزول آیه اطعام را چنین نقل کرده‌اند:

«از ابن عباس نقل شده است که حسن(ع) و حسین(ع) دچار بیماری شدند. رسول خدا(ص) همراه با جمعی از یاران به عیادت آن دو آمدند و به علی گفتند: ای ابوالحسن خوب است برای تندرستی فرزندانت نذری کنی. علی و فاطمه و فضه نذر کردند که اگر آن دو شفا یابند سه روز روزه بگیرند. هر دو شفا یافتند. علی سه من جو قرض کرد و بنابر نقل دیگر سه من جو را در ازای اینکه فاطمه(س) مقداری پشم را تبدیل به نخ کند، گرفت.[۱۱] فاطمه یک سوم آن را آسیاب کرد و نان پخت. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: ای اهل بیت محمد، مسکینی از مساکین مسلمان هستم، به من خوراکی دهید که خداوند به شما از مائده‌های بهشتی دهد. او را بر خود مقدم داشتند و نان‌ها را به او بخشیدند و با آب افطار کردند. فردای آن روز نیز روزه گرفتند. چون شب شد و غذا به میان آوردند، یتیمی بر در آمد. این بار هم غذای خود را به او بخشیدند. روز سوم هم به همان ترتیب روزه داشتند و هنگام افطار، اسیری پیدا شد، و باز نان جوین خود را به او بخشیدند. چون صبح شد علی(ع)، دست حسن و حسین را گرفت و به نزد پیامبر (ص) رفتند. چون آنان را دید که از شدت گرسنگی می‌لرزند، فرمود: از دیدن حال شما حال ناگواری پیدا می‌کنم. برخاست و همراه آنان به منزل‌شان رفت و فاطمه را دید که در محراب عبادت است و شکمش به پشتش چسبیده و چشم‌هایش گود رفته است. از دیدن او اندوهگین شد. آنگاه جبرئیل نازل شد و گفت خداوند تو را به چنین اهل بیتی تهنیت می‌گوید و این سوره را قرائت کرد.»[۱۲]

برخی از مفسران این داستان را مربوط به یک روز می‌دانند نه سه روز؛ و گفته‌اند که آیه در شأن حضرت علی نازل شده است. حضرت برای یک یهودی کاری انجام داد و در برابر آن مقداری جو دریافت کرد. جو را به خانه آورد. یک سوم آن را آسیاب و با آن طعامی آماده کردند، هنگامی که طعام آماده شد، مسکینی وارد شد، حضرت طعام را به او دادند. سپس ثلث دوم آن را آسیاب کردند و با آن طعامی آماده کردند و هنگامی که طعام آماده شد یتیمی وارد شد و در مرتبه سوم هنگامی که غذا آماده شد اسیری از مشرکین آمد و غذا را به او دادند.[۱۳]

علامه طباطبایی درباره مرجع ضمیر «حبه» در جمله «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ» گفته است که براساس ظاهر آیه، ضمیر به طعام بازمی‌گردد و مراد این است که آنها به جهت شدت نیازی که به غذایشان داشتند، مشتاق آن غذا بودند؛ ولی با این حال آن را به مسکین و یتیم و اسیر دادند. وی بازگشت ضمیر در «حبه» به خدا یا اطعام را نادرست دانسته است.[۱۴]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. رجوع کنید به: روحانی نیا، فروغ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۶؛ انصاری، اهل البیت علیهم السلام، ۱۴۲۴ق، ص۱۷۳؛ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۳۳۸ش، ج۲، ص۱۳۶.
  2. «مجموعه آثار استاد رضا بدرالسماء برای حضرت زهرا سلام الله علیها»، سایت رهیافته.
  3. به عنوان نمونه نگاه کنید به: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، داراحیاء‌التراث العربی، ج۱۰، ص۲۱۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۱و۶۱۲.
  4. به عنوان نمونه نگاه کنید به: حسکانی،‌ شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۰۳-۴۰۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۴۶.
  5. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۵.
  6. امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۱۵۵-۱۶۱.
  7. ابن تیمیه، منهاج السنة النبویه، ۱۴۰۶، ج۷، ص۱۷۴-۱۸۶.
  8. ابراهیمیان، «بررسی و نقد دیدگاه ابن تیمیه درباره شأن نزول سوره هل اتی»، ص۱۶۰-۱۶۲.
  9. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۲۸.
  10. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۱۱۷.
  11. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۰۳؛ ثعلبی، تفسیر الثعلبی، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۹۹.
  12. زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۶۷۰؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۴۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۳.
  13. بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۱۹۱-۱۹۲.
  14. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۱۲۶.

منابع

  • ابراهیمیان، فرامرز، «بررسی و نقد دیدگاه ابن تیمیه درباره شأن نزول سوره هل اتی»، مجله سراج منیر، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۹۴ش.
  • ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویه فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
  • امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • انصاری، محمدعلی (خلیفه شوشتری)، اهل البیت علیهم السلام: امامتهم حیاتهم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
  • بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
  • ثعلبی، احمد بن محمد، تفسیر الثعلبی (الکشف و البیان)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
  • حسکانی،‌ عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
  • دیلمی، حسین بن محمد، ارشاد القلوب، مقدمه از شهاب الدین مرعشی، ترجمه هدایت الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی بوذر جمهری(مصطفوی)، ۱۳۳۸ش.
  • روحانی‌نیا، عبدالرحیم، فروغ غدیر، قم، مشهور، ۱۳۸۶ش.
  • زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، قم، نشر البلاغه، ۱۴۱۵ق.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
  • فیروزآبادی، مرتضی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، بی‌جا، منشورات فیروزآبادی، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
  • قرطبی، محمد بن محمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
  • «مجموعه آثار استاد رضا بدرالسماء برای حضرت زهرا سلام الله علیها»، سایت رهیافته، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۱.
  • مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، تنظیم و تحقیق احمدعلی بابایی، قم، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۸۷ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.