قاعدین
قاعِدین گروهی از مسلمانان در دوران حکومت امام علی(ع) بودند که در ماجرای خون‌خواهی خلیفه سوم، جانب هیچ‌یک از دو گروه خون‌خواهان عثمان و طرفداران علی(ع) را نگرفتند. قاعدین افرادی سطحی‌نگر و متحجر خوانده شده‌اند که توانایی تشخیص حق از باطل را نداشتند.
عبدالله بن عمر، سعد بن ابی‌وقّاص و ابوموسی اشعری از افراد شاخص این گروه معرفی شده‌اند. قاعدین در جنگ جمل مردم را به پیروی نکردن از امام علی(ع) تشویق می‌کردند و در مواقعی باعث ملحق شدن مردم به سپاه جمل شدند. آنان در جنگ صفین نیز از پیروزی سپاه امام علی(ع) بر معاویه جلوگیری کردند.
امام علی(ع) اگرچه قاعدین را ملامت می‌نمود، اما هیچ‌گاه در مقابل آنها صف‌آرایی نکرد. به باور بعضی از محققان، تفکر قاعدین همانطور که قبل از حکومت امام علی(ع) وجود داشت، بعد از آن نیز ادامه پیدا کرده است.
مفهوم‌شناسی، جایگاه و اهمیت
پس از قتل خلیفه سوم، گروهی از مسلمانان، امام علی(ع) را به خودداری از نجات جان عثمان در برابر شورشیان متهم کردند و با اتکا بر همین اتهام به جنگ با امام علی(ع) روی آوردند.[۱] در این جنگ برخی از صحابه، بین خون‌خواهان عثمان و طرفداران امام علی(ع) اعلام بی‌طرفی کردند؛ به همین دلیل به قاعدین معروف شدند.[۲]
به‌گفته بعضی از محققان، قاعدین نه به دلیل ترس و عافیت‌طلبی، بلکه به جهت شرایط سیاسی-اجتماعی از حمایت هر دو گروه مسلمان خودداری کرده[۳] و تفکرات جدیدی را در جامعه اسلامی بنا نهادند.[۴] به باور محققان، موقعیت اجتماعی رهبران قاعدین و سابقه مثبتی که در دوران پیامبر(ص) داشتند، باعث رواج تفکر آنها در بین مردم در دوران حکومت امام علی(ع) شد.[۵] قاعدین افرادی مُتَحجِّر[یادداشت ۱] و سطحی‌نگر معرفی شده‌اند که توانایی تشخیص حق از باطل را نداشتند.[۶] به‌گفته نویسندگان، اگرچه بزرگان قاعدین در دیدگاه‌ها و عقاید اختلافات شدیدی با هم داشتند، ولی در بی‌طرفی پس از قتل عثمان اشتراک رویکرد داشتند.[۷]
پیشینه
واژه قاعدین در قرآن برای گروهی از بنی‌اسرائیل به کار رفته که از پیروی حضرت موسی(ع) برای جهاد و ورود به سرزمین مقدس سر باز زدند[۸] و به سرگردانی چهل ساله در بیابان مبتلا شدند.[۹] این واژه همچنین در قرآن[۱۰] برای افرادی به کار رفته که به هر دلیلی از حضور در جنگ اجتناب می‌کردند.[۱۱]
در دوران حکومت پیامبر(ص) برخی از مسلمان‌ها با راحت‌طلبی در جنگ‌ها شرکت نمی‌کردند.[۱۲] اصحاب پیامبر(ص) پیش از شرکت در جنگ تبوک برای وداع نزد خانواده خود رفتند[۱۳] و برخی از آنها پس از رویارویی با همسر و فرزندان خود و یادآوری سختی‌های جنگ، شرکت در جهاد را تاب نیاورده، خانه‌نشین شدند.[۱۴] پیامبر(ص) پس از بازگشت از غزوه تبوک، با منزوی کردن قاعدین، آنها را توبیخ نمود.[۱۵]
سرکردگان
عبدالله بن عمر، سعد بن ابی‌وقاص، ابوموسی اشعری، اُسامة بن زید و محمد بن مَسلَمه از رهبران قاعدین نامیده شده‌اند.[۱۶] آنها پس از کشته شدن عثمان، چون از بیعت با معاویه خودداری کرده بودند، از بیعت با امام علی(ع) نیز اجتناب نمودند.[۱۷] رهبران قاعدین آلوده شدن دست خود به خون گویندگان «لا اله الا الله» را روا ندانسته و معتقد بودند به سبب به وجود آمدن فضای شبهه و فتنه در جامعه، باید تا زمان برطرف شدن فتنه و نمایان شدن حق، صبر پیشه کنند.[۱۸] به نظر شیخ مفید، سعد بن ابی‌وقاص به سبب حسادت و طمعی که به خلافت داشت، از همراهی با امام علی(ع) کناره‌گیری کرد.[۱۹]
به نظر برخی از محققان در میان رهبران قاعدین، دامنه عمل و تفکر ابوموسی اشعری، بیشتر و برجسته‌تر از سایرین بود؛[۲۰] به‌گونه‌ای که امام علی(ع) در قنوت نماز او را لعن کرد.[۲۱] مطابق برخی از تحلیل‌ها، اقدامات ابوموسی اشعری مسیر تاریخ اسلام را تغییر داد.[۲۲] وی در زمان عثمان حاکم کوفه شد و بعد از حکومت امام علی(ع) به پیشنهاد مالک اشتر در آن مقام ابقا گردید.[۲۳] امام علی(ع) هنگام جنگ جمل به او نامه‌ای نوشت و از او خواست نیروهایی را برای سرکوب شورشیان آماده سازد؛[۲۴] اما ابوموسی از دستور او سرپیچی کرد و امام حسن(ع) به دستور امام علی(ع) او را از جایگاهش خلع نمود.[۲۵]
اثرگذاری بر حکومت امام علی(ع)
همراهی نکردن قاعدین با امام علی(ع) را یکی از دلائل تضعیف حکومت امام علی(ع) دانسته‌اند.[۲۶] به گفته محققان، آنها در عمل با دشمنان امام علی(ع) همسو بودند و موجبات فروپاشی حکومتش را فراهم آوردند.[۲۷] قاعدین در این برهه، بسیار فعال بوده، برخی از جریان‌های مخالف حکومت را رهبری می‌کردند.[۲۸] آنها در جنگ‌های جمل و صفین، تفکرات خود را گسترش دادند.[۲۹] بر اساس تحلیل برخی از محققان، قاعدین زمینه‌ساز تفکرات معتزله سیاسی و به تبع آن، اندیشه معتزله کلامی بوده‌اند،[۳۰] چنانکه حکومت بنی‌امیه وام‌دار عملکرد قاعدین بوده است.[۳۱]
در جنگ جمل
قاعدین در جنگ جمل مردم را به پیروی نکردن از امام علی(ع) دعوت می‌کردند[۳۲] و برخی از آنها، امام علی(ع) را عامل خونریزی در بین مسلمان‌ها معرفی نمودند.[۳۳] توطئه قاعدین با گذشت زمان پیچیده‌تر و تعیین مرزبندی دقیق، میان آنها و دشمنان امام علی(ع) دشوار گزارش شده است.[۳۴] بعضی از افراد مانند کعب بن سور، که در ابتدا از قاعدین بود، در ادامه به اصحاب جمل ملحق شد و در مقابل امام علی(ع) ایستاد.[۳۵] اسامة بن زید از رهبران قاعدین نیز با ارائه اخبار دروغین، باعث ملحق شدن مردم به اصحاب جمل شد.[۳۶] امام علی(ع) پس از جنگ جمل و سامان دادن به امور بصره، به شهر کوفه وارد شد و در خطبه‌ای، قاعدین در جنگ جمل را مورد ملامت و سرزنش قرار داد.[۳۷]
در جنگ صفین
قاعدین در جریان جنگ صفین، مانع پیروزی سپاه امام علی(ع) بر سپاه معاویه شدند.[۳۸] پس از واقعه لیلة الهریر که جنگ بسیار سختی میان سپاه امام علی(ع) و سپاه معاویه درگرفت، اشعث بن قیس کندی، از فرماندهان سپاه علی(ع)، با یادآوری کشتگان آن واقعه، یاران خود را از نابودی کامل عرب ترسانید.[۳۹] معاویه نیز که جنگ را بر علیه خود می‌دید، با تأیید سخنان اشعث و با همراهی او، حَکَمیت را پیشنهاد داد.[۴۰] سپاه شام، عمرو بن عاص و سپاه اشعث، ابوموسی اشعری از رهبران قاعدین را به حکمیت برگزیدند.[۴۱] عمرو بن عاص، ابوموسی اشعری را فریب داد و بر خلاف قرار خود، معاویه را صاحب حق معرفی کرد.[۴۲] با ماجرای حکمیت معاویه و سپاهیانش از شکست نجات یافتند و در سپاه امام علی(ع) تفرقه افتاد و جریانِ انحرافیِ جدیدی به نام خوارج پدید آمد.[۴۳] بنا به گفته پژوهشگران، اگرچه تعداد قاعدین در ابتدای کار چندان زیاد نبود، اما پس از جنگ صفین تعداد آنان زیاد شد، به نحوی که یکی از مهم‌ترین نتایج کشتار در جنگ صفین، رشد قاعدین گزارش شده است.[۴۴]
رویکرد امام علی(ع)
قاعدین در دوران حکومت امام علی(ع) اگرچه او را تنها گذاشته و حکومتش را متزلزل ساختند؛ اما امام هیچ‌گاه به جنگ با آنها نپرداخت.[۴۵] البته امام علی(ع) در خطبه‌های خود آنها را مورد مذمت و نکوهش قرار داد.[۴۶] به فرموده امام علی(ع) اگرچه قاعدین باطل را یاری نکردند، اما حق را نیز ضعیف ساختند.[۴۷]
فروپاشی
پس از شهادت امام علی(ع)، قاعدین از فعالیت بازماندند.[۴۸] ابوموسی اشعری در سال ۴۹ق با معاویه دیدار و خلافت او را بر مسلمانان تأیید کرد.[۴۹] هنگامی که حجاج بن یوسف ثقفی برای سرکوبی عبدالله بن زبیر وارد مدینه شد، عبدالله بن عمر شبانه نزد حجاج رفت، تا با او بیعت کند.[۵۰] حجاج نیز پای خود را از زیر لحاف بیرون آورد و عبدالله بن عمر به جای دست، با پای او بیعت کرد.[۵۱] به باور برخی از محققان، پس از مرگ عبدالله بن عمر، اگرچه قاعدین از بین رفتند، اما تفکر آنان با شکلی جدید و به مراتب پیچیده‌تر ادامه پیدا کرد.[۵۲] بر اساس بعضی از تحلیل‌ها، ابن عباس، محمد بن حنفیه و عبدالله بن جعفر در یاری نکردن امام حسین(ع)، از ادامه‌دهندگان جریان قاعدین به شمار می‌آیند.[۵۳]
تک‌نگاری‌ها
کتاب‌ها و مقاله‌های مختلفی در موضوع قاعدین و تأثیر آنها در حکومت امام علی(ع) نوشته شده است. از جمله:
- «در راه نشستگان: بررسی نقش حزب قاعدین در تخریب حکومت امیرالمومنین (ع)» به قلم داود رنجبران که در هفت فصل [۵۴] تدوین شد و از سوی دفتر نشر معارف (وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها) در زمستان ۱۳۹۴ش چاپ گردید.[۵۵]
- «نقش قاعدین در حکومت امام علی(ع)» به کوشش ابراهیم خراسانی پاریزی: نویسنده در این کتاب زمینه بروز تفکر قاعدین و نیز نقش آنها در وقایع حکومت امام علی(ع) را بحث می‌کند.[۵۶]
پانویس
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳ و ۴۸۴.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۱۸.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۲۰.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۱۸.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۹؛ فتح قبادپور، «سیره امام علی(ع) در مواجهه با قاعدین»، ص۵.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۲۱.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۴۸.
- ↑ سوره مائده، آیه ۲۰-۲۴.
- ↑ سوره مانده، آیه ۲۵ و ۲۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سوره نساء، آیه ۹۵؛ سوره توبه، آیه ۴۶و ۸۶.
- ↑ آخوندی و دیگران، اصطلاحات نظامی در فقه اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۱۰۰.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۴.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۴.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۴.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۸ و ۴۷۹؛ عباسی، «تأثیر کشتار صفین بر گسترش قاعدین»، ص۵۰.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۶.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۲ و ۱۴۳.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۹۷.
- ↑ جودکی، قاعدین، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۱۵؛ ابن‌شاذان، الایضاح، دانشگاه تهران، ص۶۳ و ۶۴.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۳۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه۶۳، ص۴۷۱.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳۱.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۲۱.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۵.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۵.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۱۵.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۴۸.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۴۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳۱.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۲۱.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۲۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ج۷، ص۹۳؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۱۱۶.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۲۴ و ۲۵.
- ↑ فتح قبادپور، «سیره امام علی(ع) در مواجهه با قاعدین»، ص۹.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۰ و ۳۱.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۰ و ۴۸۱.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۰ و ۳۱.
- ↑ عباسی و وکیلی، «تأثیر کشتار صفین بر گسترش قاعدین»، ص۶۱.
- ↑ خادملو، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۴۹؛ فتح قبادپور، «سیره امام علی(ع) در مواجهه با قاعدین»، ص۵.
- ↑ فتح قبادپور، «سیره امام علی(ع) در مواجهه با قاعدین»، ص۵.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۱۸، ص۴۷۱.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۲.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۲.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۴۴۷ و ۴۴۸.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۶.
- ↑ جودکی، «قاعدین»، ۱۳۸۰ش، ج۹، ص۳۶.
- ↑ رنجبران، در راه نشستگان: بررسی نقش حزب قاعدین در تخریب حکومت امیرالمومنین (ع)، ۱۳۹۴ش، ص۲۱.
- ↑ رنجبران، در راه نشستگان: بررسی نقش حزب قاعدین در تخریب حکومت امیرالمومنین (ع)، ۱۳۹۴ش، سرشناسه
- ↑ «نقش قاعدین در حکومت علی(ع)»، سایت کتابخانه بنیاد نهج البلاغه.
یادداشت
- ↑ کسی که به هیچ وجه از عقاید کهنه ٔ خود دست برنمی دارد. پای بند عقاید و رسوم کهن . که به هیچ وجه از دیگرگونی متأثر نشود. دهخدا، لغتنامه، ذیل متحجر
منابع
- آخوندی، مصطفی و دیگران، اصطلاحات نظامی در فقه اسلامی، تهران، مرکز چاپ ستاد نمایندگی ولی فقیه در سپاه، ۱۳۷۸ش.
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الصادر، ۱۹۶۸م.
- ابن شاذان، فضل، الایضاح، تهران، دانشگاه تهران، بی‌تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- جودکی، حجت‌الله، «قاعدین»، در دانشنامه امام علی(ع)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- خادملو، مهدی‌رضا، «قاعدین: دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، در مجله نامه تاریخ پژوهان، شماره۱۲، زمستان۱۳۸۶ش.
- دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، قم، منشورات رضی، ۱۳۶۸ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.
- رنجبران، داود، در راه نشستگان: بررسی نقش حزب قاعدین در تخریب حکومت امیرالمومنین (ع)، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، مصحح: صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- عباسی، علی‌اکبر و وکیلی، هادی، «تأثیر کشتار صفین بر گسترش قاعدین»، در مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره۳۴، بهار و تابستان ۱۳۹۲ش.
- فتح قبادپور جهان‌آباد، علی، «سیره امام علی(ع) در مواجهه با قاعدین»، در مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۸۸ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، قم، معروف، ۱۳۸۷ش.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، قاهره، الموسسة العربیة الحدیثة،۱۳۸۲ق.
- «نقش قاعدین در حکومت علی(ع)»، سایت کتابخانه بنیاد نهج البلاغه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آبان ۱۳۷۶ش، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۰ش.
- یعقوبی، احمد، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.
پیوند به بیرون