آیه علم‌الکتاب
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه علم الکتاب |
| واقع در سوره | رعد |
| شماره آیه | ۴۳ |
| جزء | ۱۳ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اثبات پیامبری حضرت محمد(ص) |
| درباره | شهادت دادن خدا و امام علی(ع) بر پیامبری حضرت محمد(ص) |
| آیات مرتبط | آیه ۶۶ سوره نساء • آیه ۱۷ سوره هود • آیه ۹۶ سوره اسراء |
آیه عِلم‌ُالْکِتاب (رعد:۴۳) شهادت دادن خدا و امام علی(ع) بر پیامبری حضرت محمد(ص) را برای اثبات نبوت وی کافی دانسته است. شهادت به پیامبری حضرت محمد(ص) در واکنش به انکار آن از جانب کفار مطرح شده است. به گفته علامه طباطبایی، منظور از شهادت دادن خدا بر پیامبری حضرت محمد، تصریح بر نبوت وی در برخی از آیات قرآن است. برخی دیگر از مفسران، اعطای معجزات مختلف به حضرت محمد(ص) را شهادت عملی خدا بر نبوت وی قلمداد کرده‌اند.
روایات اهل‌بیت(ع) این آیه را شاهدی بر برترین فضیلت امام علی(ع) و دیگر ائمّه(ع) دانسته‌اند. این آیه اهل‌بیت پیامبر را دارای علم کتاب معرفی می‌کند. این احادیث، علم به کتاب را علم به کتب آسمانی و علوم پیامبران و اسم اعظم دانسته‌اند. برخی از امامان شیعه با استناد به این آیه، مقام امام علی(ع) و دیگر ائمه را برتر از پیامبران اولوالعزم قلمداد کرده‌اند.
برخی مفسران، عالم به کتاب را عالمان به قرآن و یا عالمان به تورات و انجیل دانسته‌اند. بر اساس قرائت غیرمشهور از این آیه، تنها خدا، شاهد بر نبوت پیامبر تلقی می‌شود.
شرح و تفسیر
آیه علم‌الکتاب، آخرین و چهل و سومین آیه سوره رعد است در این آیه سخن کافران، خطاب به حضرت محمد(ص) نقل شده است که پیامبری وی را انکار کرده‌اند.[۱] خداوند در ادامه آیه، شهادت دادن خود بر نبوت پیامبر(ص) و شهادت دادن فرد یا افرادی که دارای علم کتاب هستند را برای اثبات پیامبری او کافی دانسته است.[۲] علامه طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) در تفسیر المیزان، منظور از شهادت دادن خدا بر پیامبری حضرت محمد(ص) را تأیید پیامبری وی در برخی آیات قرآن همچون آیه ۳ سوره یس دانسته است که خدا به صراحت حضرت محمد(ص) را یکی از پیامبران خود معرفی می‌کند.[۳] برخی مفسران، معجزاتی که خدا در اختیار حضرت محمد(ص) قرار داده است را شهادت دادن عملی خدا بر نبوت وی تلقی کرده‌اند.[۴]
محمدحسین فضل الله (درگذشت: ۱۳۸۹ش)، مفسر شیعی، معتقد است این آیه از کافران می‌خواهد هوی و هوس و کینه‌ها را کنار گذاشته و به وجدان خود مراجعه کنند تا حقیقت را دریابند.[۵] علامه طباطبایی این آیه را عطف به آیه اول این سوره [یادداشت ۱] دانسته است که بر نزول قرآن از جانب خدا تأکید دارد و اعلام می‌دارد که بیشتر مردم از ایمان آوردن امتناع می‌کنند.[۶]
علامه حلی در کتاب نهج الحق، از این آیه با نام آیه علم‌الکتاب یاد کرده است.[۷]
قرائت‌های مختلف
آیه علم‌الکتاب به چند صورت متفاوت قرائت شده است. این قرائت‌ها در نوع اعراب عبارتِ من عنده علم الکتاب، با یکدیگر اختلاف دارند.[۸]
- قرائت مشهور: در این قرائت حروف میم و دال در عبارت من عنده مفتوح بوده و حرف عین در کلمه علم مکسور است.[۹]
﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ٤٣﴾ [رعد:43]
﴿و کسانی که کافر شدند می‌گویند تو فرستاده نیستی بگو کافی استخدا و آن کس که نزد او علم کتاب است میان من و شما گواه باشد ٤٣﴾
سوره رعد: آیه ۴۳
- قرائت دوم: در این قرائت حرف میم و عین در عبارت «مَنْ عِنْدَهُ» به صورت مکسور و کلمه علم مانند قرائت مشهور خوانده شده است: (مِنْ عِندِه عِلْمُ الکتابِ).[۱۰] این نوع قرائت از افرادی همچون امام علی(ع)، ابن‌عباس، مُجاهد و سعید بن جُبَیر نقل شده است.[۱۱]
- قرائت سوم: در این قرائت حرف میم و عین در عبارت من عنده مکسور و حرف عین در کلمه علم مرفوع و لام مکسور (علم به صورت فعل مجهول خوانده شده) تلاوت شده است: (مِنْ عِندِه عُلِمَ الکتابُ).[۱۲] این قرائت به افرادی همچون امام علی(ع) و حَسن بَصْری و ابن‌سَمَیفَع (سُمَیفِع) نسبت داده شده است.[۱۳]
بر اساس قرائت دوم و سوم، ترجمه بخش پایانی آیه چنین می‌شود: خدا به عنوان شاهد بین من و شما کافی است و علم کتاب از جانب او [به بندگان عطا می‌شود]. طبری، مفسر قرن سوم هجری، قرائت مشهور را بر دو قرائت دیگر ترجیح داده است.[۱۴]
منظور از کتاب و عالم به آن
| امام باقر(ع): |
| قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ قَالَ إِيَّانَا عَنَى وَ عَلِيٌّ أَوَّلُنَا وَ عَلِيٌّ أَفْضَلُنَا وَ خَيْرُنَا بَعْدَ النَّبِي. |
| بریدة بن معاویه: از امام باقر(ع) درباره آیه قُلْ كَفى بِاللَّهِ... پرسیدم. وی گفت: منظور از این آیه، ما [اهل‌بیت] هستیم که علی(ع) بعد از پیامبر اولین ما و بهترین ما است. |
| صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۲۱۵ |
طبق قرائت مشهور، خدا در آیه علم‌الکتاب، خود و کسی که علم به کتاب دارد را به عنوان شاهد بر رسالتِ حضرت محمد(ص) معرفی کرده است. طبق روایاتی که از پیامبر(ص)،[۱۵] امام باقر(ع)[۱۶] و امام صادق(ع)[۱۷] نقل شده است و بنابر گفته برخی از صحابه و تابعین همچون ابن‌عباس،[۱۸] محمد بن حَنَفیّه[۱۹] و دیگران، منظور از کسی که علم کتاب در نزد او قرار دارد، علی بن ابی‌طالب است.[۲۰] امام علی(ع) نیز این آیه را به عنوان شاهدی بر والاترین فضیلت خود معرفی کرده است.[۲۱] در برخی از این روایات، همه امامان شیعه مصداق این آیه معرفی شده‌اند.[۲۲] در احادیث اهل‌بیت، منظور از کتاب در این آیه، قرآن و علوم مرتبط با آن، کتاب‌های آسمانی، علومی که به پیامبران داده شده است و اسم اعظم عنوان شده است.[۲۳]
- آلوسی نویسنده سنی مذهب تفسیر روح المعانی در تفسیر آیه پس از نقل دیدگاه امام باقر(ع) و محمد بن حنفیه مبنی براین که منظور از «من عنده علم الکتاب» امام علی است می‌نویسد: به جانم سوگند تمامِ علم کتاب در نزد علی رضی الله تعالی عنه هست اما ظاهراً منظور در این آیه او نیست. [۲۴]
اقوال دیگر
مفسران قرآن برای عنوان عالم به کتاب، مصداق‌های دیگر ذکر کرده‌اند. برخی از این آنها به شرح ذیل است:
- خدا. این نظر اشکال ادبی و بلاغی دارد زیرا اگر «من عنده علم الکتاب» به عنوان شاهد همان «الله» باشد تکرار بدون دلیل است.[۲۵] طبق این نظر، مراد از کتاب، لوح محفوظ خواهد بود.[۲۶]
- عموم مؤمنان و براساس این قول منظور از کتاب قرآن است. این قول به محمد بن عبدالله معروف به قاضی ابوبکر بن عربی(۴۶۸-۵۴۲ق.) و آلوسی نویسنده تفسیر روح المعانی منسوب است. [۳۰]
- اهل کتابی که مسلمان شده‌اند مانند عبدالله بن سلام، سلمان فارسی و تمیم داری.[۳۳] به دلیل این که سوره رعد در مکه نازل شده و این افراد بعد از هجرت به مدینه مسلمان شده‌اند، برخی مفسران از پذیرش این قول خودداری کرده‌اند.[۳۴] طبق این نظر منظور از کتاب، تورات و انجیل است.[۳۵]
اثبات فضیلت ائمه
اهل‌بیت پیامبر با استناد به آیه علم‌الکتاب، و در برخی موارد از طریق مقایسه آن با برخی آیات دیگر، به اثبات مقام والای امام علی(ع) و دیگر امامان شیعه پرداخته‌اند.[۳۶] این احادیث، ائمه شیعه را بر افراد و گروه‌های مختلفی برتری داده‌اند:
- برتری بر پیامبران اُولوالعَزم: امام صادق درباره برتری امام علی بر پیامبران اولی‌العزم به آیه ۱۴۵ سوره اعراف و آیه ۶۳ سوره زخرف استناد می‌کند. این آیات، علوم نازل شده بر حضرت موسی و عیسی را محدود می‌دانند. در مقابل، حضرت علی(ع) عالم به کتابی قلمداد شده است که همه چیز در آن وجود دارد.[۳۷]
- برتری بر سلیمان: به گفته امام صادق(ع) حضرت سلیمان تنها یک حرف از اسم اعظم در اختیار داشت اما اهل‌بیت(ع) همه علم کتاب را در اختیار دارند.[۳۸]
- برتری بر آصف بن برخیا: امام علی(ع) با استفاده از آیه ۴۰ سوره نمل و با استناد به آیه آخر سوره رعد، خود را برتر از آصف بن برخیا که مقدار کمی از علم کتاب در نزد او بود، معرفی می‌کند[۳۹] و خود را عالم به همه کتاب‌هایی که بر پیامبران نازل شده است، قلمداد می‌کند.[۴۰]
برخی از مفسران شیعه، قرار گرفتن نام حضرت علی در کنار نام خدا برای شهادت دادن بر رسالت پیامبر را فضیلتی برای وی دانسته‌اند.[۴۱]
پانویس
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۸۳-۳۸۴.
- ↑ طوسی، التبیان، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۲۶۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۳، ص۷۰-۷۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۸۳.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۱۸۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۶۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۶۰.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۵۵.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۶۶.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۲۶۸.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۶۶.
- ↑ طبری، جامع البيان، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۱۲۰.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ۵۶۵.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ۱۴۳۶ق، ج۱۵، ص۳۴۵؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۸۴ق، ج۹، ص۳۳۶؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۲۱۵.
- ↑ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۰۵.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۸۴ق، ج۹، ص۳۳۶؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۳۶ق، ج۱۵، ص۳۴۶.
- ↑ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۰۴-۴۰۵.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۲۱.
- ↑ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۲۱؛ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۷۳-۲۷۷.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۱۳، ص۱۷۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۸۳؛ ابن‌عربی، احکام القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۱۱۳.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۶۶.
- ↑ الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۳۳۶؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۲۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۲۵۳.
- ↑ ابن عربی، احکام القرآن، ج۳، ص۸۶؛ سایت مرکز حقایق اسلامی https://alhaqaeq.org/مصداق-آیه-عِلم-الکتاب-فریقین/#_ftn11
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۵، ص۳۶۳؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۶۹؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۰۷.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۵۵.
- ↑ طوسی، التبیان، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۲۶۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۶۳؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۳۳۶.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۶۵.
- ↑ برای نمونه ببینید: صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۱۲-۲۱۶؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۰۰-۴۰۵.
- ↑ استرآبادی، تأویل الآیات الظاهره، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۲۴.
- ↑ طبری آملی، نوادر المعجزات، ۱۴۲۷ق، ۸۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۶۷.
- ↑ استرآبادی، تأویل الآیات الظاهره، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۵.
یادداشت
- ↑ المر ۚ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ ۗ وَالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ ترجمه:الف، لام، ميم، را. اینها آیات کتاب (آسمانی) است؛ و آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده، حقّ است؛ ولی بیشتر مردم ایمان نمی‌آورند!
منابع
- آلوسی، محمد بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العترة الطاهره، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ثعلبی، احمد ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق گروهی از پژوهشگران، جده، دار التفسیر، چاپ اول، ۱۴۳۶ق.
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابوبکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی، و هاشم رسولی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، نوادر المعجزات فی مناقب ائمة الهداة، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۳۷۱ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت، دار الکتب اللبنانی، ۱۹۸۲م.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیه، ج۱، ۱۳۸۰ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- فض‌الله، محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، قاهره، دار الکتب المصریه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- سایت مرکز حقایق اسلامی https://alhaqaeq.org/مصداق-آیه-عِلم-الکتاب-فریقین/#_ftn11
پیوند به بیرون
- مصداق شناسی آیه وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتَابِ
- بررسی مصداق آیه وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتاب از منظر فریقین
- ماهيت و قلمرو علمالكتاب
| آیات | آیه ولایت • آیه اولی‌الامر • آیه تطهیر • آیه مباهله • آیه صادقین • آیه خیر البریه • آیه اکمال • آیه تبلیغ • آیه انذار • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه ود • آیه لیلة المبیت • آیه انفاق • آیه نجوا • آیه شاهد • آیه نصر • آیه سقایة الحاج • آیه ۲۰ سوره توبه • آیه علم‌الکتاب • آیه ۵۶ سوره مائده |  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| روایات | |||||
| القاب | |||||
| کتابها |
| ||||
| وقایع | مولود کعبه • لیلة المبیت • ازدواج با حضرت فاطمه • رد الشمس • واقعه غدیر • عید غدیر • مباهله • پنجتن • اصحاب کساء • خاتمبخشی • سد الابواب • ابلاغ آیات برائت • ماجرای تهنیت • ماجرای کسر اصنام | ||||
| وابسته | |||||