خطبه ۸۰ نهج البلاغه
| خطبه ۸۰ نهج البلاغه | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| نامهای دیگر | خطبه نواقصُ العقول |
| موضوع | مذمت زنان، صفات زنان، چگونگی رفتار و تعامل با زنان. |
| صادره از | امام علی(ع) |
| منابع شیعه | نهج البلاغه |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
خطبه ۸۰ نهج البلاغه معروف به خطبه نَواقِص‌ُ العُقول، کلامی منسوب به امام علی(ع) است که در آن به کاستی زنان در زمینه‌های عقل، ایمان و بهره اقتصادی اشاره شده است.
این خطبه، به‌دلیل محتوایش، مورد بحث و انتقاد بسیاری قرار گرفته و تفاسیر متفاوتی از آن ارائه شده و برخی در اعتبار آن تردید کرده‌اند. عده‌ای منظور علی(ع) را زنی خاص (عایشه) و برخی وی را در مقام توضیح صفات زنان زمان جاهلیت دانستهاند.
«نواقص‌ُالعقول» عبارتی از این خطبه، به‌معنای تفاوت یا بهره کم‌ترِ زنان در زمینه عقل نسبت به مردان است که گاه خطبه با همین عبارت شناخته می‌شود.
در مورد تاریخ ایراد این خطبه نظرات مختلفی وجود دارد. شماره ترتیبی این خطبه در نسخه‌های نهج البلاغه، متفاوت است.
جایگاه و اهمیت
خطبه نواقص العقول، بیانی از امام علی(ع) که در آن به کاستی‌های زنان در زمینه عقل، ایمان، و بهره اقتصادی آنها اشاره کرده است. او به مردم سفارش می‌کند حتی از زنان خوب نیز بر حذر باشند.[۱] به‌گفته برخی محقّقان این خطبه به‌جهت مضمون و محتوایش مورد بحث و انتقاد بسیاری قرار گرفته است و علمای زیادی به شرح و تبیین آن پرداختهاند.[۲] طبق چینش صبحی صالح و محمد دشتی و برخی دیگر، این خطبه هشتادمین خطبه نهج البلاغه است.[۳] همچنین این کلام با اندکی تفاوت در منابع حدیثی دیگر نیز آمده است.[۴] در کتاب «تمامُ نهجِ البلاغه» این خطبه قسمت کوتاهی از یک نامه طولانی است که علی(ع) در جواب سؤال عده‌ای آن را کتابت کرده، و در آن به شرح تاریخ پیش و صدر اسلام و وقایع دوران خلافت خود، می‌پردازد.[۵]
| نام نسخه | شماره خطبه[۶] |
|---|---|
| المعجم المفهرس و صبحی صالح | ۸۰ |
| فیض الاسلام | ۷۹ |
| خوئی، ملاصالح | ۷۹ |
| ابن ابی الحدید | ۷۹ |
| محمد عبده | ۷۶ |
| ملافتح الله | ۸۱ |
| فی ظلال | ۷۸ |
| ابن میثم | ۷۷ |
اعتبار
برخی علمای شیعه با صحیح شمردن تمامی اسناد نهج البلاغه، این خطبه را نیز از جهت سند صحیح دانسته و تنها به شرح و تفسیر آن بسنده کرده‌اند.[۷] مؤلّف «مصادر نهج البلاغه و أسانيده» سه منبع برای خطبه نواقص العقول نقل كرده است.[۸] ابوالقاسم علیدوست از اساتید حوزه علمیه قم، با بررسی اسناد هر سه مورد، آنها را مُرسل و غیر قابل اعتماد دانسته و مشهور بودن این روایت را جبران‌کننده ضعف‌های سندی آن ندانسته است.[۹] [یادداشت ۱] علیدوست تعلیل‌های خلاف واقع در این حدیث را گواه بر عدم صدور آن از معصومان شمرده و نسبت «نواقص الایمان» به زنان به جهت نماز نخواندن آنها در ایام عادت را صحیح ندانسته است. به نظر او اگر زنی به دلیل عذر شرعی به دستور الهی عمل کند و چند روزی نماز نخواند، عملش ارتباطی با ضعف یا نقص ایمان وی ندارد، بلکه چون عملش بر اساس دستور خدا بوده است از ایمان وی محسوب می‌شود.[۱۰]
برخی پژوهشگران معتقدند، روایات نقصانِ عقلِ زنان، از لحاظ سند و متن آشفته‌اند و برخی راویان آن متهم به دروغ هستند. این روایات از قرن دوم در منابع اهل‌سنت مطرح و تا قرن چهارم به تدریج وارد کتب حدیثی و مباحث فقهی شده‌اند.[۱۱] برخی محقّقان نیز با ارائه دلایل و بررسی نسخه‌های متعدد از نامه امام علی(ع) ـ که خطبه ۸۰ نهج البلاغه بخشی از آن است ـ گفته‌اند: این خطبه توسط راویان متاخّر و با بهره‌گیری از منابع اهل‌سنت به نامه امام علی(ع) اضافه شده است، به‌گونه‌ای که در کتب متقدّمی چون الغارات و الامامة و السیاسة این بخش از کلمات، در میان نامه مفصّلِ امام وجود ندارد.[۱۲]
نظرات درباره محتوا
بر اساس معنای ظاهری این خطبه، محتوای آن مورد بحث فراوان میان علمای شیعه و سنی قرار گرفته است.[۱۳] عبارت «نواقصُ العقول» بیشترین بحث و گفتگو را به خود اختصاص داده و به‌همین دلیل این خطبه به «خطبه نواقص‌العقول» نیز شناخته می‌شود.[۱۴] عده‌ای با تکیه بر آیات و احادیثِ مشابه دیگر، معنای ظاهری از روایت را صحیح دانستهاند. برخی دیگر نیز اصل صدور آن‌را صحیح دانسته اما معنای متفاوتی را از آن برداشت کرده‌اند.[۱۵]
برخی نظرات دربارهٔ خطبه نواقص العقول به شرح ذیل است:
- ناظر بودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت: سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احتمال داده است که این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در دوران جاهلیت باشد نه طبیعت زن. به اعتقاد وی امام علی(ع) در این روایت زنی را توصیف می‌کند که تازه از اسارت جاهلیت درآمده است؛ چنین زنی در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و ...، از مرد پایین‌تر بوده است.[۱۶]
- اشاره به عایشه: جمالی، پژوهشگر و استاد دانشگاه، در تحقیقی تحت عنوان «زن در نهج البلاغه» معتقد است، منظور از نواقص‌العقول در این خطبه عایشه است؛ چراکه به‌وسیله او و گروهی دیگر، خون تعدادی زیادی از مسلمانان در جنگ جمل ریخته شد.[۱۷] همچنین ابن‌ابی‌الحدید، متکلم معتزلی‌ِ اهل‌سنت و از مفسّران نهج البلاغه گفته است: این خطبه تعریضی به رفتار عایشه است.[۱۸] در مقابل، عده‌ای این معنا را به دلایلی؛ از جمله وجود روایات مشابه و نیز عدم سرزنش مردان در این حدیث، نپذیرفته‌اند؛ چراکه طلحه و زبیر از مقصران اصلی جنگ جمل بودند. [۱۹]
- عدم اشاره به سرشت طبیعی زن: ناصر مکارم شیرازی، شارح نهج البلاغه معتقد است که بیان این مطلب مربوط به طبیعت اصلی زن نیست، بلکه مربوط به زنی است که به دور از تربیت اولیاء الهی و انسان‌های صالح رشد کرده است.[۲۰] او با تشبیه این روایات به آیاتی از قرآن که خداوند انسان را «ظَلوم و جَهول»، «کَفور مُبین»، «هَلوعا» و... خوانده است گفته است: «انسان در سرشت اولیه‌اش هیچ یک از این صفات را دارا نیست و در واقع این آیات، انسانی را توصیف می‌کند که تحت تربیت اولیاء الهی نبوده و به صورت گیاهی خودرو رشد کرده است.».[۲۱]
- عقل عملی و نظری: محمدتقی جعفری، مفسّر نهج البلاغه، زن و مرد را در عقل نظری یکسان دانسته و تنها زن را در پاره‌ای از موارد عقل عملی متفاوت از مرد دانسته است؛ از نظر او این نقصان به‌دلیل وظیفه‌ی مادری و تربیتی زن است.[۲۲] جوادی آملی، مفسّر قرآن، نیز در این‌باره می‌گوید: «آن عقلی که ممکن است در مرد بیش از زن باشد، عقل علوم سیاست و کارهای اجرایی است و اگر کسی در مسائل سیاسی و اجرایی عاقل‌تر و خردمندتر بود، نشانه برتری او و نزدیک بودنش به خدا نیست.[۲۳]
- بیان تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد: برخی نیز با رد معانیِ خلاف ظاهر در این حدیث، معنای ظاهریِ آن را صحیح انگاشته و گفته‌اند: این روایت در واقع بیان‌کننده حقیقت زن، و نقص او در برخی از جهات خلقتش می‌باشد. همانگونه که مرد نیز در جهاتی نسبت به زن نقص دارد. به گفته آنها به مقتضای حکمت الهی و نظام احسن آفرینش، خداوند مسئولیت‌ها را بین انسان‌ها تقسیم و به هریک از مرد و زن، ابزاری متناسب با آن داده‌است؛ به‌گونه‌ای که به زنان احساسات و عواطفی قوی‌تر - متناسب با مسئولیت تربیت و مادری - بخشیده است. در مقابل به مردان مسئولیت تدبیر امور را داده و بر اساس آن او را از جهت تعقل کامل‌تر آفریده است.[۲۴]
- کاستی تعقّل، نه کمبود قوه عقل: مرد و زن در بهره‌مندی از قوه عقل یکسان هستند، اما به دلیل غلبه احساسات و عواطف مادری و همسری در زن، جنبه تعقّل زن در مقایسه با مرد کمتر است. بدین‌صورت که احساسات قوی زنانه، او را گاه از رفتار عاقلانه باز می‌دارد. با توجه به این معنا و وظیفه زن در دستگاه آفرینش کاستی تعقّل نه‌تنها نقصی برای او محسوب نمی‌شود بلکه برای او امتیازی ویژه است.[۲۵]
- تفاوت طبیعی و فیزیولوژیک: برخی پژوهشگران با استناد به یافته‌های علم روانشناسی که گویای تفاوت‌های فیزیولوژیکی و رفتاری مردان و زنان است، کلام امام علی(ع) را بیان‌کننده همین تفاوت‌ها دانستهاند. آنها نکوهش زنان توسط امام علی(ع) را به‌جهت جلوگیری از خارج شدن زن از استعدادهاى طبیعى و عمل کردن برخلاف مقتضاى خلقت و دستورات الهى دانستهاند.[۲۶]
- کلامی بر پایه جدل: به‌گفته برخی، با توجه به تاریخ صدور این روایت و همچنین وجود آن در منابع اهل‌سنت، احتمال دارد این بیان بر پایه جدل گفته شده باشد؛ بدین صورت که امام علی(ع) پس از جنگ جمل گفته باشد: وقتی چنین مطالبی در گفتگو و گفتمان دینی شما وجود دارد پس پیروی شما از عایشه چه توجیهی دارد.[۲۷]
زمان ایراد
درباره زمان ایراد خطبه اختلاف‌نظر است؛ برخی همچون سبط بن جوزی، [۲۸] سیدرضی[۲۹] گردآورنده نهج البلاغه و آیت‌الله مکارم شیرازی[۳۰] معتقدند زمان ایراد این خطبه بعد از جنگ جمل بوده است. بر این اساس، تاریخ ایراد خطبه را ماه جمادی‌الثانی سال ۳۶ قمری دانستهاند.[۳۱] مطابق برخی نقل‌ها امام علی(ع) پس از جنگ نهروان نیز اشاراتی به مفاد این خطبه داشته است.[۳۲]
در منابع تاریخی و حدیثی دیگر، این خطبه را بخشی از نامهای دانستهاند که امام علی(ع) در پاسخ به سؤال عده‌ای پس از سقوط مصر به‌وسیله عمرو بن عاص و شهادت محمد بن ابی‌بکر نوشته و امر کرده است تا آن نامه هر روز جمعه برای مردم خوانده شود. بنابر این ادعا، تاریخ ایراد این خطبه بعد از ماه صفر سال ۳۸ قمری بوده است.[۳۳]
متن و ترجمه
| متن | ترجمه |
| مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِيمَانِ، نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ، نَوَاقِصُ الْعُقُولِ. فَأَمَّا نُقْصَانُ إِيمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ فِي أَيَّامِ حَيْضِهِنَّ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَيْنِ كَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِيثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِيثِ الرِّجَالِ. فَاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ كُونُوا مِنْ خِيَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ، وَ لَا تُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّى لَا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَر. | اى مردم! زنان از نظر ايمان و بهره اقتصادى و موهبتِ عقل، کاستى هايى دارند; امّا کاستى ايمانِ آنها، به دليل آن است که از نماز و روزه در ايّام عادت باز مى مانند، و گواهِ کاستى عقول آنان اين است که شهادت دو نفر از آنان همچون شهادت يک مرد است، و امّا کاستى بهره اقتصادى آنها دليلش اين است که سهم ارث آنان، نصف سهم مردان است. حال که چنين است از زنان بد بپرهيزيد و مراقب نيکان آنها باشيد و در اعمال نيک (به صورت اطاعت بى قيد و شرط) از آنان اطاعت نکنيد، تا در اعمال بد، از شما انتظار پيروى نداشته باشند. |
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۲۰، ص۲۴ و ۲۵.
- ↑ موسوی، تمام نهج البلاغه، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ص۸۸۴.
- ↑ محمدی، دشتی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۶۹ش، ص ۲۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ نگاه کنید به حسینی، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۱ ص۴۰۹-۴۱۰؛ ج۲، ۸۲.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ ریعان، «اعتبارسنجی روایات النساء نواقص العقول براساس تحلیل اسناد و متن»، پایگاه اطلاع رسانی شبکه اجتهاد.
- ↑ قندهاری، «اعتبارسنجی خطبه ۸۰ نهج البلاغه»، شبکه ایران زنان.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ جعفری، ترجمه و تفسير نهج البلاغه (فارسی)، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ج۱۱، ص۲۴۱؛ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ «ظلم و ستم به زنان عامل ناقص العقل بار آمدن آنها در جوامع بشری»، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ جمالی، زن در نهج البلاغه، ۱۳۸۱ش، ص۱۲.
- ↑ ابن ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۱۴.
- ↑ جمالی، زن در نهج البلاغه، ۱۳۸۱ش، ص۱۲؛ موسوی، «شبهه عقل زنان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ جعفری، ترجمه و تفسير نهج البلاغه (فارسی)، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ج۱۱، ص۲۹۱و۲۹۲.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۱.
- ↑ امام علی(ع)، زنان را ناقص العقل و ناقص الایمان معرفی کرده است؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ موسوی، «شبهه نقصان زنان»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ امام علی(ع)، زنان را ناقص العقل و ناقص الایمان معرفی کرده است؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکر‌ةالخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۹؛ دشتی، نهج البلاغه، ص۱۰۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکره الخواص، ص۷۹.
- ↑ نگاه کنید به: صدوق، الخصال، ج۲، ص۳۷۸؛ مفید، الاختصاص، ص۱۷۶.
- ↑ موسوی، تمام نهج البلاغه، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ص۸۶۸.
یادداشت
- ↑ به‌گفته علیدوست مشهور بودن یک روایت بین مردم سبب شهرت روایی یک حدیث نمی‌شود؛ بلکه حدیث باید نزد علمای حدیث و کتب حدیثی مشهور باشد.(علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.)
منابع
- «امام علی(ع)، زنان را ناقص العقل و ناقص الایمان معرفی کرده است؟»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «ظلم و ستم به زنان عامل ناقص العقل بار آمدن آنها در جوامع بشری»، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲۸ فروردین ۱۴۰۲ش.
- ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، ناشر: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی(ره)، بی‌تا.
- ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة، تصحیح حسین تقی‌زاده، قم، المجمع العالمي لاهل البيت عليهم‌السلام، ۱۴۲۶ق.
- جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسير نهج البلاغه (فارسی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۷۶ش.
- جمالی، نصرت‌الله، زن در نهج البلاغه، قم، مهدیه، ۱۳۸۱ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، ۱۳۸۶ش.
- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، بی‌تا.
- حسینی، عبد الزهراء، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.
- دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، مشهور، ۱۳۷۹ش.
- دشتی، محمد؛ محمدی، کاظم، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقيقاتی اميرالمومنين(ع)، ۱۳۷۵ش.
- ریعان، «اعتبارسنجی روایات النساء نواقص العقول براساس تحلیل اسناد و متن»، پایگاه اطلاع رسانی شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۲۶ دی‌ماه ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، بی‌جا، بی‌تا.
- شیخ صدوق، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ مفید، الاختصاص، قم، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- علیدوست، ابوالقاسم، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سایت سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- قندهاری، محمد، «اعتبار سنجی خطبه ۸۰ نهج البلاغه»، شبکه ایران زنان، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امیرالمومنین، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، ۱۳۸۴ش.
- موسوی، سیدصادق، تمامُ نهج البلاغه، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- موسوی، مهدیه، «شبهه عقل زنان»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.