نهج البلاغه
| نهج البلاغه | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده: | امام علی(ع) |
| به کوشش: | سید رضی |
| به تصحیح: | افراد متعددی آن را تصحیح کردهاند |
| تاریخ نگارش: | ۴۰۰ق |
| موضوع: | برگزیده‌ای از گفته‌ها و نوشته‌های امیرالمومنین(ع) |
| زبان: | عربی |
| تعداد جلد: | ۱ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها: | فهرست ترجمه‌های نهج البلاغه |
بئس الزاد إلی المعاد العدوان علی العباد (ترجمه: ستم‌راندن بر بندگان بدترین توشه است برای آن جهان.)
بر کسانی که گناه ندارند، و از سلامت دین برخوردارند، سزا است که بر گناهکاران و نافرمانان رحمت آرند، و شکر این نعمت بگزارند، چندان که این شکرگزاری آنان را مشغول دارد، و به گفتن عیب مردمان وانگذارد.
نَهجُ البَلاغه، برگزیده‌ای از گفته‌ها و نوشته‌های ادبی امیرالمومنین(ع)،که سید رضی در اواخر قرن چهارم قمری آنها را جمع آوری کرده است. این کتاب توسط گروهی از علما به دلیل محتوی غنی و همچنین بلاغتش، به «اخ القرآن» برادر قرآن نامگذاری شده است. برخی از ادیبان عرب، فصاحت و بلاغت نهجالبلاغه را ستوده‌اند. این کتاب در سه قسمت خطبهها، نامه‌ها، کلمات قصار دسته بندی شده است. امام در بسیاری از خطبهها، مردم را به انجام دستورات الهی و ترک محرمات دعوت کرده و در بخشی از نامه‌ها که خطاب به فرمانداران است، آنها را به رعایت حق مردم سفارش کرده است.
برخی در نسبت دادن نهجالبلاغه به حضرت علی(ع) تشکیک کردهاند، اما در مقابل بسیاری از علمای شیعه و برخی از علمای اهل سنت همچون ابن ابی الحدید معتزلی نسبت دادن این کتاب به حضرت علی(ع) را صحیح می‌دانند و معتقدند که سید رضی فقط این سخنان را جمع آوری کرده است. برخی از علمای شیعه برای اثبات صحت سخنان و کلمات نهج البلاغه کتابهای متعددی در مورد اسناد و مدارک نهجالبلاغه نوشته‌اند.
این کتاب به ۱۸ زبان ترجمه شده است و تعداد ترجمه‌های نهجالبلاغه به زبانهای مختلف به بیش از ۱۰۰ عنوان می‌رسد. شرح‌ها و مستدرکات متعددی در مورد نهجالبلاغه نوشته شده است که برخی تعداد آنها را به حدود ۳۰۰ عنوان بیان کردهاند.
نهجالبلاغه در دوران معاصر مخصوصا بعد از انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفت و در مورد آن کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌های متعددی تالیف شد. برخی ادعا کردهاند که نهجالبلاغه یکی از کتاب‌هایی است که در عصر حاضر همواره در کنار قرآن در خانههای شیعیان یافت می‌شود. همچنین در این سالها کنفرانس‌ها و همایش‌های متعددی از طرف سازمان‌ها و نهادهای مختلف در مورد نهجالبلاغه برگزار شده است. علاوه بر این، رشته‌ای با عنوان نهجالبلاغه در مقطع کارشناسی ارشد تدوین شده و مربیان و معلمان زیادی با هدف ترویج مفاهیم نهجالبلاغه، تربیت شدهاند.
محتویات
معرفی
امام علی(ع):
«چندانکه زمانه رام توست آن را آسان گیر و به امید بیشتر، خطر را بر خود مپذیر.»
نهجالبلاغه کتابی شامل خطبهها، نامه‌ها و جملات کوتاه حکیمانه امام علی(ع) است،[۱] که به عقیده برخی پس از قرآن کریم و احادیث نبوی، مهمترین منبع شناخت اسلام و ارزش‌های دینی است.[۲] سید رضی که به عنوان یکی از عالمان بزرگ شیعی معرفی شده در اواخر قرن چهارم هجری این مجموعه را جمع آوری کرده است. [۳] او درخواست دوستانش را برای جمع آوری مجموعه سخنان فصیح و بلیغ امیرالمومنین، مهمترین انگیزه خود برای تالیف این کتاب عنوان کرده است. [۴]
معیار انتخاب سخنان امام علی(ع) در این کتاب فصاحت و بلاغت عنوان شده است.[۵] به همین دلیل کتاب نهجالبلاغه، به معنای «راه و طریق آشکار بلاغت» نامیده شده است.[۶] شیخ محمد عبده، یکی از علمای اهل سنت مصر معتقد است که «نهجالبلاغه» بهترین توصیف و عنوان برای این کتاب است.[۷]
برخی عنوان کردهاند منبع سید رضی برای گردآوری سخنان حضرت علی(ع) بسیار غنی و گسترده بوده؛ چرا که او برای جمع‌آوری این کتاب از دو کتابخانه بزرگ بغداد بهره برده است.[۸] یکی از آنها کتابخانه ۸۰ هزار جلدی برادرش سید مرتضی بوده و دیگری نیز کتابخانه ۱۰ هزار جلدی «بیت الحکمه» وزیر بهاءالدوله ابن‌بویه دیلمی بوده است.[۹]
اهمیت و ارزش
محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل نهجالبلاغه را برادر قرآن دانسته است.[۱۰] برخی گزارش کردهاند که نهجالبلاغه یکی از کتابهای مورد توجه شیعیان برای حفظ کردن بعد از قرآن بوده است.[۱۱] بر اساس این گزارش‌ها نهجالبلاغه بعد از قرآن، بیشترین نسخه‌های خطی، شرح و تفسیر را در فرهنگ اسلامی به خود اختصاص داده است و بسیاری از متون ادبی فارسی و عربی بعد از قرآن از نهجالبلاغه تاثیر پذیرفته‌اند. [۱۲]
ترجمه این کتاب به زبانهای مختلف و متعدد[۱۳] نشان دهنده جایگاه ویژه این کتاب نزد مسلمانان است. در زبان فارسی حدود ۳۹ ترجمه برای نهجالبلاغه گزارش شده است. [۱۴] ترجمه و تفسیر‌های متعددی از نهجالبلاغه به زبان فارسی وجود دارد که یا ناتمام مانده یا به بخشی از نهجالبلاغه اختصاص یافته است.[۱۵] در کتاب اعیان الشیعه ادعا شده است که نهجالبلاغه یکی از بزرگ‌ترین افتخارات عرب و اسلام است، همچنین در این کتاب عنوان شده است که شرح‌های نهجالبلاغه بسیار زیاد هستند به نحوی که قابل جمع آوری نیستند.[۱۶] برخی نیز ادعا کردهاند که در مورد نهجالبلاغه بیش از ۳۰۰ عنوان کتاب نوشته شده است.[۱۷] در کتابنامه نهجالبلاغه نیز نام ۳۷۰ عنوان کتاب پیرامون نهجالبلاغه آورده شده است.[۱۸]
ارزش ادبی
در مورد اهمیت و ارزش ادبی و بلاغت نهجالبلاغه سخنان متعددی از اندیشمندان زبان عربی نقل شده است[۱۹] برخی یکی از دلایل ماندگاری این کتاب را فصاحت و بلاغت موجود در این کتاب دانسته‌اند.[۲۰] ابن ابی الحدید عالم اهل سنت قرن هفتم هجری و شارح نهجالبلاغه[۲۱] در ذیل شرح خطبه ۱۰۸ امام علی(ع) عنوان کرده است، یک سطر از نهجالبلاغه با ۱۰۰۰ سطر و حتی بیشتر از سخنان ابن نباته، خطیب معروف قرن چهارم قمری، برابر است.[۲۲] او حتی در جای دیگر با شماتت کسانی که کلام امام علی(ع) را با ابن نباته مقایسه می‌کنند، کلام و اشعار ابن نباته را در مقابل نهجالبلاغه مانند شعر شاگرد در مقابل استاد و شعر عالی در مقابل اعلی می‌داند.[۲۳]
جورج جرداق نویسنده مسیحی لبنانی نیز نهجالبلاغه را کتابی با بالاترین سطح بلاغت معرفی کرده است و آن را قرآنی می‌داند که از مقام خود کمی پایین آمده است.[۲۴] او معتقد است تمام زیبایی‌های زبان عرب در این کتاب یافت می‌شود. [۲۵] او همچنین کلام نهجالبلاغه را پایین‌تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق عنوان کرده است.[۲۶] از شهاب الدین آلوسی فقیه و مفسر شافعی نیز این کلام نقل شده است. مکارم شیرازی از آلوسی نقل می‌کند که او عنوان کرده است که در نهجالبلاغه سخنانی نزدیک به مرحله اعجاز وجود دارد.[۲۷]
همچنین شیخ ناصیف الیازجی ادیب و شاعر لبنانی، حفظ قرآن و نهجالبلاغه را به پسرش برای سرآمد شدن در فصاحت و بلاغت زبان عربی سفارش کرده است.[۲۸] محیی الدین عبد الحمید، یکی از دانشمندان زبان عربی با تمجید از نهجالبلاغه، این کتاب را چشمه جوشان بلاغت و فصاحت زبان عربی معرفی کرده است و معتقد است کلامش، فصیحترین کلام بعد از کلام خداوند و رسولش است.[۲۹]
محتوای نهجالبلاغه
برخی یکی از امتیازات فوق‌العاده نهجالبلاغه را جامعیت و تنوع محتوی آن عنوان کردهاند؛ محتوایی که گفتارهای بدیع، شیرین، حساب شده و دقیقی در موضوعات مختلف و حتی گاهی متضاد دارد.[۳۰] شیخ محمد عبده، یکی از بزرگان اهل سنت معتقد است؛ در این کتاب منظره‌های مختلف و متفاوتی وجود دارد گاهی انسان خود را در اواح بلند معانی و زیباترین و بهترین عبارت‌ها می‌بیند و گاهی در میدان جنگ، گاهی نیز عقلی نورانی در این کلام را مشاهده می‌کند که تلاش می‌کند انسان را از ظلمت‌ها به سوی ملکوت اعلی ببرد و در عالم قدس جای دهد.[۳۱] گاهی نیز انسان خود را در میان مدیرانی می‌بیند که علی(ع)، آنها را به مسائل سياست ارشاد و به راه و روش كياست، هدايت میكند.[۳۲]
ابن ابی الحدید معتزلی نیز با کلامی دیگر، گوناگونی و جامعیت محتوی نهجالبلاغه را تایید کرده است.[۳۳] او می‌گوید در نهجالبلاغه گاهی چهره «بسطام بن قيس»، «عتيبة بن حارث» و «عامر بن طفيل»؛ از شاعران و ادیبان عرب ظاهر می‌شود و گاه چهره «سقراط حكيم»، «يوحنّا» و «مسيح بن مريم» قابل مشاهده است.[۳۴] عباس محمود العقاد یکی از ادیبان مصری در کتاب «عبقرية الإمام» نهجالبلاغه را چشمه جوشانی از آیات توحید و حکمت الهی می‌داند.[۳۵]
برخی عنوان کردهاند که نهجالبلاغه در واقع دیدگاه جامع امام علی(ع) در باره خدا، انسان، جهان، مبدا و معاد است.[۳۶] در این کتاب مکارم و سجایای اخلاقی و صفات پسندیده‌ای که لازمه شخصیت انسان کامل است بیان شده است.[۳۷] همچنین در مورد رسالت پیامبران، امامت، وصایت، حکومت و رهبری، حقوق فرد و اجتماع، وصف مظاهری از زیبایی‌های طبیعت، روحیات منافقان و کافران و همچنین پاره‌ای از رخدادهای صدر اسلام و معرفی ناکثین، مارقین و قاسطین سخن گفته شده است.[۳۸]
محتوی نهجالبلاغه در سه بخش خطبهها، نامه‌ها و حکمت‌ها تنظیم شده است.
خطبهها
بخش اول نهجالبلاغه شامل منتخبی از خطبه‌های امیرالمومنین است که شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود.[۳۹] برخی این بخش را دائرة المعارف‌گونه‌ای از فرهنگ اسلامی می‌دانند[۴۰] خطبهها عموما شامل موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار می‌باشند، اما نکته اصلی این است که مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی و یا تاریخی نبوده است، بلکه مقصود اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است .[۴۱] سید رضی از میان تمام خطبهها فقط چهار خطبه‌ی شقشقیه (شماره ۳)، الغراء (شماره ۸۳)، اشباح (شماره ۹۱) و قاصعه(شماره ۹۲) را نامگذاری کرده است.[۴۲]
خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین به عنوان مهمترین خطبه‌های نهجالبلاغه معرفی شدهاند.[۴۳]
خطبه شقشقیه
خطبه شقشقیه که در در بیان مسائل امامت و انتقاداتی به خلفای سه گانه است، یکی از خطبه‌های بحث برانگیز نهجالبلاغه می باشد.[۴۴] امام در این خطبه عملکردهای خلفا را نقد می‌کند و اصل خلافت هر یک از آنان را زیر سؤال می‌برد. وی همچنین به هجوم مردم برای بیعت با او و نیز سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین اشاره و سرانجام وجه پذیرش حکومت توسط خویش را بیان می‌کند.[۴۵]
مطهری این خطبه را یکی از زیباترین خطبه‌های نهجالبلاغه می‌داند.[۴۶] از ابن عباس نقل شده است که به دلیل آمدن نامهای از کوفه امام این خطبه را قطع کرد و با وجود اینکه از ایشان تقاضا کردم این خطبه را ادامه دهد، آن را ادامه نداد و من آنگونه که از قطع این خطبه و سخنان حضرت علی(ع) متاسف شدم در کل عمر خود از قطع هیچ سخنی متاسف نشده بودم.[۴۷]
خطبه الغراء
خطبه ۸۳، یکی دیگر از خطبه‌های معروف نهجالبلاغه معرفی شده است، خطبه‌ای که به دلیل وجود آرایه‌های بیانی و بدیع همچون جناس، سجع، استعاره و کنایه به خطبه «غراء» نامگذاری شده است.[۴۸] سید رضی بعد از بیان این خطبه عنوان کرده است که در هنگام ایراد آن، مردم گریه می‌کردند.[۴۹] این خطبه با حمد و ثنای الهی و گواهی دادن حضرت به پیامبری حضرت محمد(ص) آغاز می‌شود و با سفارش به تقوای الهی با یادآوری نعمت‌های او و آزمایش بودن دنیا و یادآوری قیامت، مرگ، در گور نهاده شدن انسان و از هم پاشیدن جسمش و خوراک خزندگان شدنش ادامه می‌یابد.[۵۰]
خطبه متقین
خطبه «متقین» یا «همام» به عنوان یکی دیگر از خطبه‌های تاثیر گذار و عجیب نهجالبلاغه مطرح شده است.[۵۱] این خطبه به درخواست و اصرا یکی از یاران و شیعیان امام به نام «هَمَّام» در توصیف صفات متقین بیان شده است. امام علی(ع) در این خطبه پرهیزکاران را توصیف کرده است و برای آنان حدود ۱۰۵ صفت بر شمرده‌است.[۵۲] نکته جالب این خطبه این است که همام بعد از ایراد این خطبه بیهوش شد و در همان بیهوشی از دنیا رفت.[۵۳]
- همچنین ببینید: فهرست خطبه‌های نهج البلاغه
نامه‌ها
این قسمت از نهجالبلاغه ۷۹ بخش دارد که از ۱۲ وصیت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه و ۲ فرمان، یک دعا، یک پیمان‌نامه و ۶۳ نامه مکتوب تشکیل شده است.[۵۴] در بخش نامه‌های نهجالبلاغه که مخاطبان آنها عموما کارگزاران حکومتی، فرماندهان نظامی، ماموران مالیاتی بوند، بیشتر به مسائل حکومت‌داری و نحوه تعامل مسئولین حکومتی با مردم پرداخته شده است. [۵۵] برخی معتقدند این نامه‌ها سیره سیاسی امام علی(ع) را روشن می‌کنند.[۵۶] با وجود اینکه این نامه‌ها از طرف حاکم به حکمرانان و مسئولین حکومتی بوده است در لحن هیچ کدام از نامه‌ها دستور حکومتی گزارش نشده است،[۵۷] برخی معتقدند به نظر می‌رسد نامه‌ها را پدری مهربان و دلستوز برای فرزندان خود نوشته است.[۵۸]
نامه به امام حسن(ع)، نامه‌ی فرمان مالک اشتر و نامه به عثمان بن حنیف از معروف‌ترین نامه‌ها نهچ‌البلاغه گزارش شدهاند.
- همچنین ببینید: فهرست نامه‌های نهجالبلاغه
کلمات قصار
«هرگاه خدا بنده‌ای را خوار دارد، او را از (آموختن) علم برکنار دارد.»
این قسمت شامل ۴۸۰ کلمه قصار است[۵۹] که گزیده سخنان حکمت آمیز امیرمؤمنان(ع) و پندهایش و نیز پاسخ پرسش‌ها و گفتارهای کوتاه وی آمده است.[۶۰]
ترجمه، شرح و مستدرک
نهجالبلاغه به زبانهای مختلف از جمله فارسی، انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی، ترکی استانبولی، اردو، مالایی، آلبانیایی، بوسنیایی، آشوری، ارمنی، سواحلی، هوسائی، ژاپنی، چینی، روسی، اسپانیائی ترجمه شده است.[۶۱] شمار ترجمه‌های نهجالبلاغه بیش از ۱۰۰ عنوان است.[۶۲] این کتاب حدود ۱۰ ترجمه مختلف به زبان انگلیسی، ۱۳ ترجمه به زبان اردو و ۱۶ ترجمه به زبانهای دیگر دارد.[۶۲]
سبحانی معتقد است با وجود اینکه در سال‌های اخیر ترجمه‌های متعددی از نهجالبلاغه منتشر شده است اما بسیاری از آنها به دلیل عدم توجه کافی به علوم عربی، قواعد و لغت شناسی ترجمه‌های صحیح و قابل قبولی نیستند، بلکه برداشت مترجم از متن نهج‌البلاغه‌اند. به نظر او ترجمه ملاصالح قزوینی که به زبان فارسی قدیم نوشته شده است و همچنین ترجمه سید جعفر شهیدی متقن‌ترین و فصیحترین ترجمه می‌باشند.[۶۳] علاوه بر این از میان ترجمه‌های فارسی به ترجمه علینقی فیض الاسلام، عبدالمحمد آیتی، محمدتقی جعفری و محمدمهدی فولادوند[۶۴] و از میان ترجمه‌های انگلیسی به ترجمه طاهره صفار زاده می‌توان اشاره کرد.
ترجمه نهجالبلاغه به صورت شعر نیز در زبانهای مختلف توسط شاعران انجام شده است، که از جمله آنها می‌تواند به ترجمه منظوم نهجالبلاغه توسط بعضی از ادبا در بمبئی هند، ترجمه منظور نهجالبلاغه توسط محمد علی انصاری قمی، ترجمه منظور نهجالبلاغه توسط مهدی شفیعی، ترجمه منظوم نهجالبلاغه توسط ناصر باریکانی و همچنین ترجمه منظوم نهجالبلاغه به زبانی سندی توسط حافظ میرمحمدحسن علی خان حیدری و ترجمه منظوم نهجالبلاغه به زبان ترکی توسط حسن ملایی علمداری اشاره کرد.[۶۵]
شرح‌ها
شرح نویسی بر نهجالبلاغه چند سال پس از تالیف آن شروع شد و تا عصر حاضر ادامه یافته است.[۶۶] شرح‌های بسیاری بر کل یا بخشی نهجالبلاغه نگاشته شده است که بسیاری از آنها امروزه نایاب‌اند وبرخی نیز در دسترس نیستند.[۶۷] برخی ادعا کردهاند که در تاریخ اسلامی پس از قرآن کریم تقریبا هیچ کتابی نیست که به اندازه نهجالبلاغه برای آن شرح و تفسیر نوشته شده باشد.[۶۸] تعداد فراوران شرح‌های نوشته شده احصار و بیان دقیق آنها را مشکل کرده است و فهرست نویسان تعداد شرح های مختلفی را بیان کردهاند.[۶۶] در «کتابنامه نهجالبلاغه» بیش از ۳۰۰ اثر پیرامون این کتاب به زبانهای مختلف ذکر شده است که به اذعان نویسنده، فهرستش هنوز جامع نیست.[۶۷] آنچه در ذیل آمده است صرفاً برخی از شرح‌های مهم به زبان فارسی و عربی است که امروزه موجود است.
- فارسی[۶۹]
- ترجمه و تفسیر نهجالبلاغه، محمد تقی جعفری.
- ترجمه و شرح نهجالبلاغه، سید علی نقی فیض الاسلام.
- شرح نهجالبلاغه، میرزا محمد باقر نواب لاهیجی.
- پیام امام امیرالمومنین(ع): شرح ت‍ازه و ج‍ام‍عی بر نهجالبلاغه، آیت الله مکارم شیرازی.
- عربی[۷۰]
- شرح ابن ابی الحدید، شاعر و ادیب معتزلی. به عقیده برخی این شرح باعث تحولی بنیادین در نگارش شرح نهجالبلاغه شد.[۷۱]
- منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، حبیب الله الهاشمی الخوئی (۱۲۶۸-۱۳۲۴ق.)
- شرح نهجالبلاغه، لابن ابی الحدید؛ به تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم.
- منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، قطب الدین الراوندی (متوفای ۵۷۳ق.)؛ المحقق عزیزالله العطاردی.
- حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، قطب الدین الکیدری البیهقی؛ تحقیق عزیزالله العطاردی. نگارش این شرح در سال ۵۷۶ق. پایان یافته است.
مستدرکات
- همچنین ببینید: مستدرک نویسی
کتابهای مستدرک به کتاب‌هایی گفته می‌شوند که با هدف تکمیلِ کتابی دیگر و جبران کاستی‌های آن تالیف شدهاند.[۷۲] بنابراین منظور از مستدرکات نهجالبلاغه کتاب‌هایی است که با هدف جمع کردن سخنان و مواعظی از امیرالمومنین(ع) که مورد غفلت سید رضی قرار گرفته است، تالیف شدهاند.[۷۳] گفته شده سید رضی به نوعی، اولین مستدرک نویس نهجالبلاغه نیز می‌باشد چرا که او برخی از صفحات کتاب نهجالبلاغه را سفید گذاشته بود تا اگر در آینده سخنان و کلمات جدیدی از امام علی(ع) به دستش رسید به نهجالبلاغه اضافه کند.[۷۳]
با توجه به اینکه نهجالبلاغه گزیده سخنان امام علی(ع) بود، بعد از سید رضی بسیاری از علما تلاش کردند دیگر سخنان امام را که در نهجالبلاغه نیامده است اما در کتابهای دیگر وجود دارند را جمع آوری کرده و بر نهجالبلاغه بیافزایند.[۷۳] برخی از این آثار عبارتند از:[۷۴]
- التذلیل علی نهجالبلاغه: این کتاب تالیف عبد‌الله‌بن اسماعیل حلبی است که در قرن پنجم هجری تالیف شده است.
- ملحق نهجالبلاغه: این کتاب اثر احمد بن یحی بن احمد بن ناقه است که در سال ۷۲۹ قمری تالیف شده است.
- مستدرک نهجالبلاغه: این کتاب اثر شیخ هادی کاشف الغطاء است که در سال ۱۳۶۱ تدوین شده است.
- تمام نهجالبلاغه: این کتاب ر را سید صادق موسوی تدوین کرده است و در بیروت و مشهد به چاپ رسیده است.
اسناد و مدارک نهجالبلاغه
ذکر نکردن اسناد سخنان امیرالمومنین در نهجالبلاغه، یکی از ابهامات مطرح شده در مورد این کتاب عنوان شده است.[۷۵] گفته شده که نهجالبلاغه گزیده سخنان امام علی(ع) می‌باشد و چون منابع این کتاب در زمان سید رضی رایج و مشهور بوده است، او لزومی بر ذکر نام آنها احساس نکرده است.[۷۵] اما به هر حال علما و پژوهشگران متعددی برای اثبات صحت انتساب نهجالبلاغه به حضرت علی(ع) تلاش کردهاند که اسناد روایات و سخنان موجود در این کتاب را از لابلای ده‌ها کتاب و منابع کهن در مجموعه‌های متعددی به نام اسناد و مدارک نهجالبلاغه جمع آوری کنند.[۷۶]
کتابهای «مدارک نهجالبلاغه و دفع الشبهات عنه» از شیخ هادی کاشف الغطاء، «مصادر نهجالبلاغه فی مدارک نهجالبلاغه» از هبه‌الدین شهرستانی، «مصادر نهجالبلاغه» از عبدالله نعمه، «اسناد و مدارک نهجالبلاغه» و «روات و محدثین نهجالبلاغه» از محمد دشتی، «بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهجالبلاغه» از رضا استادی، «مصادر نهجالبلاغه و اسانیده» از سید عبدالزهرا حسینی خطیب و «تکمله منهاج البراعه فی شرح نهجالبلاغه» از حسن زاده آملی از جمله کتابهای مستقلی هستند که به ذکر و بیان سندهای سخنان امام علی(ع) در نهجالبلاغه پرداخته‌اند.[۷۷]
نهجالبلاغه در عصر معاصر
برخی گزارش کردهاند که نهجالبلاغه در فرهنگ اسلامی و شیعی در قرون گذشته غریب بوده و حتی این کتاب در میان طلاب حوزه علمیه جایگاه درخوری نداشته است.[۷۸] اما برخی معتقدند در عصر معاصر مخصوصا بعد از انقلاب اسلامی ایران این مساله تا حدودی جبران شده است.[۷۹] برخی عنوان کردهاند که در جمهوری اسلامی نهجالبلاغه با ظهور در رسانه و فرهنگ وارد توده مردم شد و به نوعی در فرهنگ عمومی حضور پیدا کرد،[۸۰] تا حدی که می‌توان گفت؛ نهجالبلاغه یکی از کتاب‌هایی است که در کنار قرآن کریم در بسیاری از خانههای شیعیان مخصوصا ایرانیان یافت می‌شود.[۸۱]
بعد از شکل گیری جمهوری اسلامی در ایران، همایش‌ها و مسابقه‌های ملی و بین‌المللی متعددی در خصوص نهجالبلاغه برگزار شد. موسسات و مراکز متعددی با محوریت نهجالبلاغه شکل گرفت. در برخی از رشته‌های علوم انسانی درسی با عنوان نهجالبلاغه برای تدریس اضافه شد و همچنین دانشکده‌ای با عنوان دانشکده و پژوهشکده نهجالبلاغه تاسیس شد.[۸۲] همچنین در سال ۱۳۶۰ برای ارزش دادن به نهجالبلاغه تمبری با عنوان «هزاره نهج البلاغه» منتشر شد که در آن یکی از کلمات قصار حضرت علی(ع) در نهج البلاغه نوشته شده است.[۸۳]
در حال حاضر دو نشریه علمی پژوهشی با محوریت نهجالبلاغه با عنوان «پژوهش‌های نهجالبلاغه»[۸۴] و «پژوهشنامه نهجالبلاغه»[۸۵] در حال انتشار می‌باشند. همچنین مقالات متعددی در نشریات کشور در مورد نهجالبلاغه نوشته شده است و پایان نامه‌های زیادی نیز توسط دانشجویان با محوریت نهجالبلاغه تالیف شده است.[۸۶]
نرم‌افزارها
- دانشنامه جامع نهج البلاغه. تهران: مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان. مشخصات ظاهری: ۱ لوح فشرده به علاوه راهنما، صوتی، مصور. این لوح شامل: صدها جلد شرح و ترجمه به زبانهای زنده دنیا به صورت تطبیقی ٬دسترسی به هزاران موضوع متنوع با روش ساختار درختی، لغت نامه فعال در متن، قابلیت نمایش مصادر و امثال به صورت فعال، نمایش نسخه خطی.
- منهج النور: دانشنامه علوی، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.۱ لوح فشرده مشتمل بر نمایش متن نهج البلاغه بر اساس پنج نسخه با امکان تطبیق؛ توضیح واژگان دشوار؛ نامهای صریح و مضمر؛ ضرب المثلها و مصادر نهج البلاغه به زبانهای فارسی و عربی؛ ارائه فهرست آیات؛ احادیث؛ اشعار؛ ادعیه؛ امثال؛ اعلام و مصادر؛ کتابخانه‌ای شامل صد و ده عنوان در دویست و هشتاد و یک جلد در زمینه نهج البلاغه و... کتابخانه‌ای تفصیلی از کتابهای برنامه با قابلیت بازیابی‌های گوناگون.
بنیاد ملی نهجالبلاغه
بنیاد ملی نهجالبلاغه در سال ۱۳۵۵ شمسی تاسیس شد.[۸۷] در این موسسه کتابهای متعددی به زبانهای گوناگون در مورد نهجالبلاغه تالیف و تدوین شده است.[۸۷] همچنین ۱۴ کنگره و کنفرانس ملی و بین‌المللی توسط این موسسه برگزار شده است.[۸۷] با پیگیری این موسسه رشته کارشناسی ارشد نهجالبلاغه تشکیل شد و این موسسه در طول مدت فعالیت خود توانسته معلمان نهجالبلاغه فراوانی را تربیت کند.[۸۷] گزارش شده است که با حمایت این موسسه پایان‌نامه‌ها و مقالات متعددی منتشر شده است.[۸۷]
تردید در نهجالبلاغه
دو تردید در مورد کتاب نهجالبلاغه مطرح شده است؛ برخی عنوان کردهاند که این کتاب را برادر سید رضی یعنی سید مرتضی جمع آوری کرده است و برخی نیز در انتساب محتوای این کتاب به حضرت علی(ع) تردید کردهاند.[۸۸] ابن خلکان مورخ مشهور اهل سنت، ابن حجر در لسان المیزان و یافعی در مرآت الجنات از جمله افرادی هستند که نسبت به هر دو مساله اظهار تردید کرده است. [۸۹] این در حالی است که بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت معتقدند که سید رضی این کتاب را جمع‌آوری کرده و هیچ کدام از خطبهها و دیگر بخش‌های نهجالبلاغه تالیف سید رضی نبوده است.[۹۰]
نجاشی دانشمند رجالی و معاصر سید رضی نیز این کتاب را به سید رضی نسبت داده است.[۹۱] برخی نیز عنوان کردهاند؛ سید رضی در ترجمه برخی از کلمات بارها گفته است «قال الرضی»، این مساله نشان دهنده این است که سید رضی این کتاب را جمع آوری کرده است.[۹۲] علاوه بر این گروهی از محققین اجازه‌های باقی‌مانده از علمای شیعه و رساندن سلسله سند نهجالبلاغه به سید رضی را دلیلی بر این می‌دانند که این کتاب را سید رضی جمع آوری کرده‌است.[۹۳] علامه بحرالعلوم سخنان ابن خلکان و تابعانش را مردود می‌داند و آن را ناشی از نادانی و انحراف از مذهب امامان عنوان می‌کند.[۹۴]
ابن ابی الحدید معتزلی شبهه در انتساب محتوی نهجالبلاغه به امام علی(ع) را ناشی از هواپرستی و تعصب کور کورانه عنوان می‌کند و بر صحت نسبت دادن محتوی نهجالبلاغه به امام علی(ع) تاکید کرده است.[۹۵] از ابن تیمیه یکی از علمای اهل سنت نیز صحیح بودن انتساب نهجالبلاغه به سید رضی و امام علی(ع) نقل شده است.[۹۶]
برخی نیز گزارش کردهاند که دانشمندان متعددی قبل از سید رضی خطبهها و سخنان امام علی(ع) را جمع آوری کردهاند و همان اسناد و کتاب‌ها بخشی از منابع سید رضی برای جمع آوری نهجالبلاغه بوده است.[۹۷] مثلا یعقوبی متوفی سال ۲۹۲ هجری قمری در کتابش سخن از چهارصد خطبه به جای مانده از علی(ع) به میان آورده است[۹۸] یا اینکه مسعودی متوفی ۳۴۶ هجری قمری در مروج الذهب تعداد خطبه‌های به جا مانده از علی‌بن ابیطالب را ۴۸۰ خطبه دانسته است[۹۹] و یا اینکه ابن شعبه حرانی مولف کتاب تحف‌العقول عنوان کرده است که اگر فقط خطبه‌هایی که در مورد توحید از امیرالمومنین به جا مانده است را جمع آوری کنند، به اندازه همان کتاب تحف‌العقول می‌شود.[۱۰۰]
انتقادات
برخی از علما ضمن تمجید و تحسین آنچه سید رضی در مورد نهجالبلاغه انجام داده است انتقاداتی نیز به این کتاب وارد کردهاند.[۱۰۱] شیخ محمد تقی شوشتری در مقدمه کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهجالبلاغه» معتقد است که چون تلاش و سعی سید رضی انتخاب سخنان فصیح و بلیغ حضرت بوده است در برخی از موارد به اشتباه سخنانی که دشمنان امام علی(ع) به ایشان نسبت داده‌‌اند را نیز در نهجالبلاغه آورده است و همچنین در برخی دیگر از موارد سخنان امیرالمومنین را تقطیع کرده است.[۱۰۲] شوشتری همچنین عنوان کرده است که عمده کتابهای مورد استفاده سید رضی کتابهای اهل سنت بوده است لذا او برخی از کلمات که انتساب آنها به حضرت تکذیب شده است را نیز در نهجالبلاغه آورده است. انتساب برخی از سخنان دیگر ائمه به امام علی(ع) را نیز از دیگر انتقادات وارده به این کتاب دانسته شده است.[۱۰۲]
کتابت و چاپ نهجالبلاغه
به گزارش برخی، نهجالبلاغه از جمله کتاب‌هایی است که صدها نسخه از آن تا قبل از ظهور پدیده چاپ دست نویس شده است.[۱۰۳] برخی گزارش کردهاند که تا کنون ۳۰۰ نسخه دست‌نویس و خطی از نهجالبلاغه شناسایی شده است که البته ممکن است نسخه‌هایی دیگری در کتابخانه‌های شخصی و عمومی موجود باشند که هنوز شناسایی نشده‌اند.[۱۰۳] طباطبایی، خصوصیات ۱۶۰ نسخه قدیمی نهجالبلاغه که متعلق به قرن پنجم تا دهم هجری بودند را آورده است.[۱۰۴]
برخی نسخه خطی و قدیمی متعلق به سال ۴۶۹قمری که توسط حسین بن حسن مودب کتابت شده و در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی وجود دارد، نسخه سال ۴۸۵قمری به خط فضل‌الله بن طاهر حسینی، نسخه قرن ۵ قمری متعلق به کتابخانه حسین علی محفوظ و چندین نسخه دیگری که در قرن ۵ کتابت شده است را از مهمترین و قدیمی‌ترین نسخه‌های نهجالبلاغه برشمرده‌اند.[۱۰۵]
چاپ
چاپ نهجالبلاغه در کشورهایی مانند ایران، مصر، لبنان، سوریه، قطر، همراه با شرح‌های و ترجمه‌های مختلف به بیش از صدها بار گزارش شده است.[۱۰۶] قدیمی‌ترین چاپ کتاب نهجالبلاغه مربوط به سال ۱۲۴۷ قمری در تبریز دانسته شده‌است.[۱۰۷] برخی مهمترین چاپ‌های نهجالبلاغه را چاپ مصر در سال ۱۳۱۷ قمری با تحقیق و تعلیق محمد حسن نائلی مرصفی در دو جلد، چاپ بیروت با شرح محمد عبده در سال ۱۳۰۲ قمری، چاپ صبحی صالح در سال ۱۳۸۷ قمری در بیروت، چاپ سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی در سال ۱۴۰۵ قمری به همراه ترجمه فارسی و چاپ بنیاد نهجالبلاغه با تصحیح عزیزالله عطاردی از روی چند نسخه خطی و کهن در سال ۱۴۱۳قمری در تهران گزارش کردهاند.[۱۰۶]
مطالعه بیشتر
- دانشنامه امام علی، جلد دوازدهم: این کتاب با حمایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه است که با سرپرستی علی‌اکبر رشاد توسط نویسندگان متعدد تالیف و در سال ۱۳۸۰ منتشر شده است.
- کاوشی در نهجالبلاغه: این کتاب توسط جمعی از محققان با حمایت بنیاد نهجالبلاغه در ۲۸۷ صفحه تالیف و در سال ۱۳۶۴ منتشر شده است.
- آشنایی با متون حدیث و نهجالبلاغه: این کتاب توسط مهدی مهریزی تالیف و توسط دفتر نشر و تحقیقات مرکز جهانی علوم اسلامی در سال ۱۳۷۷ منتشر شده است.
- آموزش نهجالبلاغه: این کتاب توسط سید محمد مهدی جعفری تالیف و توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۸۰ منتشر شده است.
- امیرالمومنین و نهجالبلاغه: این کتاب با حمایت بنیاد نهجالبلاغه توسط عزیزالله عطاردی تالیف و در سال ۱۳۷۹ منتشر شده است.
پانویس
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهجالبلاغه»، ص ۲۳.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲،ص۱۱.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۳۹۸ق، ج۲۴، ص۴۱۳.
- ↑ نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، مقدمه سید رضی، ۱۴۱۳ق، ص۱.
- ↑ نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، مقدمه سید رضی، ۱۴۱۳ق، ص۴.
- ↑ دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه «نهج».؛ نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، مقدمه سید رضی، ص۱.
- ↑ عبده، شرح نهج البلاغة، قاهره، ص۱۰.
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهجالبلاغه»، ص ۳۵.
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهجالبلاغه»، ص ۳۵.
- ↑ فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهجالبلاغه، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۴۲۳.
- ↑ مصطفوی، رابطه نهجالبلاغه و قرآن، ۱۳۸۶ش، ص ۳۳-۳۴.
- ↑ مصطفوی، رابطه نهجالبلاغه و قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۳۵؛ رفیعی، «اصالت علوی نهجالبلاغه»، ص۱۳۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام علی(ع)، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۵۰-۵۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام علی(ع)، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۷۸.
- ↑ مویدی، «راهنمای پژوهش و تحقیق در نهج البلاغه»، ص۱۵۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، بیروت، ج۴۴، ص۲۱۸.
- ↑ مصطفوی، رابطه نهجالبلاغه و قرآن، ۱۳۸۶ش، ص ۳۹.
- ↑ استادی، کتابنامه نهجالبلاغه، ۱۳۵۹ش.
- ↑ رجوع کنید به: الحسینی الخطیب، مصادر نهجالبلاغة و أسانيده، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۱۰۶-۱۲۰.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۰.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ۱۳۳۷ش، ج ۷، ص۲۱۳.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ۱۳۳۷ش، ج ۷، ص۲۱۵.
- ↑ جرداق، العدالة الانسانیة، ۱۹۷۰م، ج۱، ص۴۷.
- ↑ جرداق، العدالة الانسانیة، ۱۹۷۰م، ج۱، ص۴۷.
- ↑ جرداق، صوت العداله الانسانیه، ۱۹۷۰م، ج۱، ص۴۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۴.
- ↑ الحسینی الخطیب، مصادر نهجالبلاغة و أسانيده، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۹.
- ↑ عبده، شرح نهج البلاغة، قاهره، ص۱۰.
- ↑ عبده، شرح نهج البلاغة، قاهره، ص۱۰.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ۱۳۳۷ش، ج۱۱، ص ۱۵۳.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ۱۳۳۷ش، ج۱۱، ص ۱۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۴۲.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۴۴.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۴۵.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۴۴.
- ↑ محمدی و دشتی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۶۹ش، ص یک.
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، مقدمه شهیدی، ص: ید.
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، مقدمه شهیدی، ص: ید.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۱۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۵۹- ۳۶۰.
- ↑ بحرانی، شرح نهجالبلاغه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵۱؛ شهرستانی، پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۷۸ش، ص۶۰.
- ↑ طالقانی، پرتوی از نهجالبلاغه، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۳-۱۴۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۵۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۵۹؛ طالقانی، پرتوی از نهجالبلاغه، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۰.
- ↑ خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ۱۳۵۸ش، ج۶، ص۷۰؛ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۵۹.
- ↑ نهج البلاغه
- ↑ شهیدی، ترجمه نهجالبلاغه، ۱۳۷۷ش، ص۶۰-۶۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۶۰؛ شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ۱۳۷۷ش، ص ۲۲۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۶۰؛ شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ۱۳۷۷ش، ص ۲۲۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۶۰؛ شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ۱۳۷۷ش، ص ۲۲۷.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۱۹.
- ↑ دشتی، فرهنگ موضوعی کلیات نهجالبلاغه، موسسه تحقیقاتی امیرالمومنین، ص۳۵۹؛ نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، مقدمه شهیدی، ص ید.
- ↑ بهشتی، صدریه، «اخلاق سیاسی در نامه های نهج البلاغه»، ص۱۲.
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، مقدمه شهیدی، ص ید.
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، مقدمه شهیدی، ص ید.
- ↑ محمدی و دشتی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۶۹ش، ص یک.
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۶۰.
- ↑ دین پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۰.
- ↑ ۶۲٫۰ ۶۲٫۱ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۷۷.
- ↑ سبحانی تبریزی، «گذری بر نهجالبلاغه»، ص۴۵-۴۶.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۷۸.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۷۸-۷۹.
- ↑ ۶۶٫۰ ۶۶٫۱ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۷۳.
- ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳-۴.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۱۱۹.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۷۶-۷۷.
- ↑ الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغة وأسانیده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۲۶.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۱۲۴.
- ↑ نجف زاده، دانش حدیث، ص۲۷۳.
- ↑ ۷۳٫۰ ۷۳٫۱ ۷۳٫۲ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۲۸.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۲۸-۲۹.
- ↑ ۷۵٫۰ ۷۵٫۱ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۲۲.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۲۵.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص ۲۵-۲۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۴۷-۳۵۱.
- ↑ خامنه‌ای، بازگشت به نهجالبلاغه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳؛ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۴۷-۳۵۱.
- ↑ دین پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۱.
- ↑ پژوهش‌های نهجالبلاغه، «نهجالبلاغه پارسی در بوته نقد»، ص۹۸.
- ↑ دین پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۱.
- ↑ تمبرهای ایران، ۱۳۶۰ش، ص۱۹.
- ↑ مراجعه شود به سایت فصلنامه: www.nahjmagz.ir
- ↑ مراجعه شود به سایت فصلنامه: https://nab.basu.ac.ir
- ↑ دین پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۱.
- ↑ ۸۷٫۰ ۸۷٫۱ ۸۷٫۲ ۸۷٫۳ ۸۷٫۴ شمیم یاس، «بنیاد نهجالبلاغه»، ص۶۱.
- ↑ قرن هشتم، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۱۴؛ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ قرن هشتم، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۱۴؛ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ نگاه کنید به: شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵- ۱۲۵.
- ↑ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵.
- ↑ قرن هشتم، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۱۴.
- ↑ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۹؛ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۲۱.
- ↑ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ۱۳۳۷ش، ج۱، ۸-۹.
- ↑ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۹ .
- ↑ یعقوبی، مشاکله‌الناس لزمانهم، بیروت، ص۴۸ و ۱۲.
- ↑ مسعودی، مروج‌الذهب، مصر، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۶۱.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۷۰.
- ↑ ۱۰۲٫۰ ۱۰۲٫۱ شوشتری، بهج‌الصباغه فی شرح نهجالبلاغه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۷-۲۳.
- ↑ ۱۰۳٫۰ ۱۰۳٫۱ رشاد، دانشنامه امام علی(ع)، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۸۳.
- ↑ الطباطبائي، «في رحاب نهج البلاغة»، ص۷-۲۴.
- ↑ رشاد، دانشنامه امام علی(ع)، ۱۳۸۰ش، ج۱۲، ص۸۴-۸۵.
- ↑ ۱۰۶٫۰ ۱۰۶٫۱ رشاد، دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰، ج۱۲، ص۸۰.
- ↑ الطباطبائي، «في رحاب نهج البلاغة»، ص۲۴.
منابع
- ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم،بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
- ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق إحسان عباس، بیروت، دار الثقافة، بی‌تا.
- ابن میثم البحرانی، میثم بن علی، شرح المائة کلمة للامام علی بن ابی طالب(ع)، بی جا، مؤسسة العروة الوثقی، ۱۴۳۱ق.
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
- الجاحظ، عمرو بن بحر، البیان والتبیین، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۴۵ق.
- الحسینی الخطیب، السید عبد الزهراء، مصادر نهج البلاغة وأسانیده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.
- الذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- تهرانی، آغابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشيعه، محقق علینقی منزوی، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۳۹۸ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- زکی مبارک، النثر الفنی في القرن الرابع، قاهره، مؤسسة هنداوي، ۲۰۱۲م.
- شهیدی، سیدجعفر، بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام، بی‌جا، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۰ش.
- شهیدی، سیدجعفر، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، تهران، وزارت ارشاد اسلامی و بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۳ش.
- عبده، محمد، شرح نهج البلاغة، تصحیح محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره، مطبعة الاستقامه، بی تا.
- محمدی، سیدکاظم و دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، قم، نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹ش.
- نهج البلاغه، تحقیق عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۱۳ق.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
