سوره انسان

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
سوره انسان
انسان
شماره سوره۷۶
جزء۲۹
نزول
ترتیب نزول۹۸
مکی/مدنیمدنی
اطلاعات آماری
تعداد آیات۳۱
تعداد کلمات۲۴۳
تعداد حروف۱۰۸۹


سوره انسان یا هَلْ أَتَیٰ یا دَهْر هفتاد و ششمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۲۹ جای دارد. سوره انسان درباره خلقت و هدایت انسان، اوصاف ابرار (نیکوکاران) و نعمت‌هایی که خداوند به آنان می‌دهد و همچنین اهمیت قرآن و مشیت پروردگار سخن می‌گوید.

بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت، آیه هشتم این سوره معروف به آیه اطعام، در شأن حضرت علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، حسنین(ع) و خادم آنان فضه نازل شده است. ایشان سه روز پیاپی به نذرشان بر روزه‌گرفتن این روزها وفا کردند و با اینکه خود گرسنه بودند، افطاری‌شان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.

از جمله پاداش‌هایی که برای تلاوت این سوره بیان شده، همنشینی با پیامبر(ص) در آخرت است.

معرفی

  • نامگذاری

این سوره به نام‌های انسان، هل اتی و دهر مشهور است.[۱] این نامگذاری هم به این سبب است که این سه واژه در آیه اول آمده‌اند.[۲] به این سوره ابرار (نیکان) نیز می‌گویند؛ زیرا این کلمه در آیه پنجم آمده و بیش از نصف این سوره به شرح حال این افراد پرداخته است.[۳]

  • محل و ترتیب نزول

سوره انسان در ترتیب نزول نود و هشتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مصحف هفتاد و ششمین سوره است[۴] و در جزء ۲۹ قرار دارد.[۵]

در مکی یا مدنی بودن این سوره اختلاف وجود دارد. به گفته ناصر مکارم شیرازی، از مفسران شیعه، مفسران شیعه اتفاق نظر دارند که تمام این سوره یا دست کم آیاتی که درباره مقام ابرار و اعمال صالح آنهاست، در مدینه نازل شده است.[۶] قرطبی، از مفسران اهل سنت در قرن هفتم قمری، نیز بر آن است که مشهور علمای اهل سنت این سوره را مدنی دانسته‌اند.[۷] با این حال برخی از مفسران اهل سنت، آن را مکی[۸] و بعضی آیات نخستین سوره را مکی و از آیه هشتم تا آخر را مدنی دانسته‌اند.[۹]

  • تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره انسان ۳۱ آیه، ۲۴۳ کلمه و ۱۰۸۹ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌های نسبتاً کوچک است.[۱۰] این سوره از جمله آیات و سوره‌هایی است که به صورت کامل بر ضریح جدید حضرت عباس حک شده است.[۱۱]

محتوا

تفسیر نمونه محتوای سوره انسان را به پنج مطلب و محور کلی تقسیم کرده است:

  • اول: آفرینش انسان، خلقت او از نطفه، و هدایت و آزادی اراده او؛
  • دوم: پاداش ابرار و نیکان (که در مورد اهل بیت(ع) است)؛
  • سوم: ویژگی‌های افراد نیک که باعث می‌شود شایسته دریافت پاداش الهی باشند؛
  • چهارم: اهمیت قرآن، طریق اجرای احکام آن و راه پرفراز و نشیب خودسازی؛
  • پنجم: حاکمیت مشیت و خواست الهی.[۱۲]

نکات تفسیری

ویژگی‌های نیکوکاران

در سوره انسان (طی آیات ۷ـ۱۱)، پنج ویژگی در توصیف نیکوکاران (ابرار) بیان شده است: ۱. به نذر خویش وفا می‌کنند. ۲. از روزی که عذاب و گزند آن فراگیر است، می‌هراسند. ۳. با اینکه به غذای خود نیازمندند آن را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند. ۴. این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند. ۵. در روزی که عبوس و سهمگین است (یعنی روز قیامت)، از پروردگار خود هراس دارند.[۱۴]

عدم اشاره به نعمت حورالعین در این سوره

به باور آلوسی از مفسران اهل سنت، چون این سوره در شان و فضیلت پنج تن از آل پیامبر(ص) نازل شده که حضرت فاطمه (س) نیز از آنان است، به احترام او، از زنان بهشتی (حور العین) نامی به میان نیامده است.[۱۵] علامه طباطبایی نیز به این نکته تصریح کرده که در سوره انسان نامی از حور العین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نعمت‌های بهشت نیست؛ بنابراین می‌توان گفت در میان ابراری که این آیه در شأن آنها نازل شده، زنان هم حضور داشته‌اند.[۱۶]

آیات مشهور

آیه اطعام

تابلو خوشنویسی با عنوان آیه اطعام.
  • «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا» (آیه ۸)

ترجمه: و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌دهند.

آیه هشتم سوره انسان (به همراه آیات قبل و بعد)، به آیه اطعام معروف است.[۱۷] به گفته آیت الله مکارم شیرازی، علمای شیعه اتفاق نظر دارند این آیه به همراه آیاتی دیگر (هجده آیه از این سوره یا تمامی آن) درباره سه روز روزه‌گرفتنِ امام علی(ع)، فاطمه(س)، حسنین(ع) و فضه نازل شده است.[۱۸] نقل شده است این افراد با اینکه گرسنه بودند، افطاری خود را به دنبال درخواست مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.[۱۹] روایات بسیاری وجود دارد که این شأن نزول را بیان می‌کنند.[۲۰] آیت الله مکارم شیرازی با اشاره به روایت ابن عباس درباره شأن و فضیلت اهل بیت(ع) از ۳۴ راوی اهل سنت که علامه امینی در کتاب الغدیر نقل کرده است،[۲۱] این روایت را در میان اهل سنت، مشهور بلکه متواتر شمرده است.[۲۲]

آیه شراب طهور

  • «وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا» (آیه ۲۱)

ترجمه: و پروردگارشان شراب طهور به آنان می‌نوشاند!

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان شراب طهور را شرابی دانسته که هر نوع قذارت و ناپاکی را می‌زداید که از جمله آنها قذارت غفلت، محرومیت و دور ماندن از توجه به خدا است و با نوشیدن این شراب ویژه چون هیچ حجابی میان آنان ابرار و پروردگارشان باقی نمی‌ماند و شایستگی حمد و ستایش پروردگارشان را می‌یابند. علامه طباطبایی همچنان معتقد است که خداوند در این آیه واسطه‌ها را حذف کرده و سیراب ساختن بهشتیان را مستقیماً به خویش نسبت داده و این با فضیلت‌ترین نعمتی است که ارزانی بهشتیان می‌شود. [۲۳]

حکیم سبزواری ساغَر (شراب)اهل سیر و سلوک الی الله را در ساقی‌نامه‌اش این‌گونه وصف کرده است:

چو ساغر منزه ز چون و زچند چو خورشید تابان بر اوج بلند
نباشد صداعش نیارد خمار کند یاربینش هم از چشم یار

[۲۴]

آیات الاحکام

آیه هفتم سوره انسان را جزو آیات الاحکام برشمرده‌اند.[۲۵] در مورد این آیه که وفای به نذر را یکی از اوصاف نیکوکاران بیان می‌کند[۲۶] گفته شده از آن، جواز و بلکه وجوب وفای به نذر فهمیده می‌شود.[۲۷]

فضایل و خواص

در روایات، پاداش قرائت سوره انسان، بهشت و حوريان بهشتی[۲۸] و همنشینی با پیامبر(ص) در آخرت بیان شده است.[۲۹] همچنین آمده است که امام رضا(ع) در نماز صبحِ دوشنبه و پنجشنبه، در ركعت اول سوره حمد و سوره انسان و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره غاشیه را قرائت می‌کرد و می‌فرمود هر كس چنین کند، خداوند در اين دو روز او را از شرور در امان می‌دارد.[۳۰]

برای خواندن این سوره خواصی نیز نقل شده است، از جمله اگر کسی بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد، اگر روحش ضعيف باشد دارای قدرت روحی می‌شود.[۳۱] خواندن این سوره برای تقویت اعصاب و دورشدن از اضطراب مفید است.[۳۲]

متن و ترجمه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا ۝١ إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا ۝٢ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ۝٣ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلَاسِلَ وَأَغْلَالًا وَسَعِيرًا ۝٤ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا ۝٥ عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا ۝٦ يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا ۝٧ وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ۝٨ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا ۝٩ إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا ۝١٠ فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا ۝١١ وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا ۝١٢ مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ لَا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِيرًا ۝١٣ وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلًا ۝١٤ وَيُطَافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَارِيرَا ۝١٥ قَوَارِيرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا ۝١٦ وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا ۝١٧ عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلًا ۝١٨ وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا ۝١٩ وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا ۝٢٠ عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا ۝٢١ إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا ۝٢٢ إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا ۝٢٣ فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا ۝٢٤ وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ۝٢٥ وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا ۝٢٦ إِنَّ هَؤُلَاءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا ۝٢٧ نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلًا ۝٢٨ إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ۝٢٩ وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا ۝٣٠ يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ۝٣١

﴿به نام خداوند بخشنده بخشایشگر. آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود ۝١ ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم و او را می‌آزماییم بدین جهت او را شنوا و بینا قرار دادیم ۝٢ ما راه را به او نشان دادیم خواه شاکر باشد و پذیرا گردد یا ناسپاس ۝٣ ما برای کافران زنجیرها و غلها و شعله‌های سوزان آتش آماده کرده‌ایم ۝٤ به یقین ابرار و نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است ۝٥ چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و [به دلخواه خویش] جاریش می‌کنند ۝٦ [همان بندگانی که] به نذر خود وفا می‌کردند و از روزی که گزند آن فراگیرنده است می‌ترسیدند ۝٧ و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ۝٨ ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم ۝٩ ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم ۝١٠ پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت ۝١١ و به [پاس] آنکه صبر کردند بهشت و پرنیان پاداششان داد ۝١٢ در آن [بهشت] بر تختها[ی خویش] تکیه زنند در آنجا نه آفتابی بینند و نه سرمایی ۝١٣ و سایه‌ها[ی درختان] به آنان نزدیک است و میوه‌هایش [برای چیدن] رام ۝١٤ و ظروف سیمین و جامهای بلورین پیرامون آنان گردانده می‌شود ۝١٥ جامهایی از سیم که درست به اندازه [و با کمال ظرافت] آنها را از کار درآورده‌اند ۝١٦ و در آنجا از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می‌نوشانند ۝١٧ از چشمه‌ای در آنجا که سلسبیل نامیده می‌شود ۝١٨ و بر گرد آنان پسرانی جاودانی می‌گردند چون آنها را ببینی گویی که مرواریدهایی راکنده‌اند ۝١٩ و چون بدانجا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می‌بینی ۝٢٠ [بهشتیان را] جامه‌های ابریشمی سبز و دیبای ستبر در بر است و پیرایه آنان دستبندهای سیمین است و پروردگارشان باده‌ای پاک به آنان می‌نوشاند ۝٢١ این [پاداش] برای شماست و کوشش شما مقبول افتاده است ۝٢٢ در حقیقت ما قرآن را بر تو به تدریج فرو فرستادیم ۝٢٣ پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبایی کن و از آنان گناهکار یا ناسپاسگزار را فرمان مبر ۝٢٤ و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن ۝٢٥ و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب[های] دراز او را به پاکی بستای ۝٢٦ اینان دنیای زودگذر را دوست دارند و روزی گرانبار را [به غفلت] پشت‌سر می‌افکنند ۝٢٧ ماییم که آنان را آفریده و پیوند مفاصل آنها را استوار کرده‌ایم و چون بخواهیم [آنان را] به نظایرشان تبدیل می‌کنیم ۝٢٨ این [آیات] پندنامه‌ای است تا هر که خواهد راهی به سوی پروردگار خود پیش گیرد ۝٢٩ و تا خدا نخواهد [شما] نخواهید خواست قطعاً خدا دانای حکیم است ۝٣٠ هر که را خواهد به رحمت‌خویش درمی‌آورد و برای ظالمان عذابی پردرد آماده کرده است ۝٣١


سوره پیشین:
سوره قیامت
سوره انسان
سوره‌های مکیسوره‌های مدنی
سوره پسین:
سوره مرسلات

١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس


تک‌نگاری‌ها

علاوه بر اینکه تفسیر سوره انسان در کتاب‌های تفسیری آمده است، کتاب‌هایی نیز به صورت مستقل به تفسیر این سوره پرداخته‌اند:

  • سید جعفر مرتضی عاملی، تفسیر سوره هل اتی، بیروت، المرکز الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
  • سیدعباس کریمی حسینی، اوج انسانیت: تفسیر سوره انسان، قم، دار الهدی، ۱۳۸۳ش.

پانویس

  1. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۲۷.
  2. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۲۷.
  3. خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۰.
  4. معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۶۸.
  5. خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۰.
  6. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۲۸.
  7. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۱۱۷.
  8. ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۹۲؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۰،‌ ص۷۳۹.
  9. طبرانی، التفسیر الکبیر؛‌ تفسیر القرآن العظیم، ۲۰۰۸م، ج۶، ص۳۹۸.
  10. خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۰.
  11. «امشب قرص قمر در کربلا طعنه به خورشید می‌زند»، سایت خبری فردا، تاریخ بازدید ۲۱ شهریور ۱۳۹۵ش.
  12. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۲۷.
  13. خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
  14. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۵۱ـ۳۵۵.
  15. آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج۱۵، ص۱۷۰-۱۷۴.
  16. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۱۳۱.
  17. ر.ک: روحانی نیا، فروغ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۶؛ انصاری، اهل البیت علیهم السلام، مجمع الفکر، ص۱۷۳. مظاهری، زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، ۱۳۷۸ش، ص۵۶؛ دیلمی، ارشاد القلوب، تهران، ج۲، ص۱۳۶؛ بشوی، «جایگاه اهل بیت(ع) در سوره دهر از منظر فریقین»، ص۶۸؛ «امام علی(ع) در پرسش‌های قرآنی»، ص۱۰۸.
  18. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۵.
  19. زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۶۷۰؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۴۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۳.
  20. نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۱و۶۱۲.
  21. نگاه کنید به: امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۱۵۵-۱۶۱.
  22. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۵.
  23. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۱۳۰و۱۳۱.
  24. سبزواری، دیوان اشعار، ساقی نامه
  25. ایروانی، دروس تمهیدیه، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۵۱.
  26. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۵۱.
  27. ایروانی، دروس تمهیدیه، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۵۱.
  28. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۲۰۶.
  29. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۲۱.
  30. شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، انتشارات جامعه مدرسین، ج۱، ص۳۰۷-۳۰۸.
  31. بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۵۴۳.
  32. بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۵۴۳.

منابع

  • قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
  • قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
  • «امام علی(ع) در پرسش‌های قرآنی»، مجله فرهنگ کوثر، شماره ۴۸، اسفند ۱۳۷۹ش.
  • ایروانی، باقر، دروس تمهیدیه فی تفسیر آیات الاحکام، قم، دار الفقه، ۱۴۲۳ق.
  • انصاری، محمدعلی (خلیفه شوشتری)، اهل البیت علیهم السلام: امامتهم حیاتهم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، بی‌تا.
  • بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة قم، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • بشوی، محمد یعقوب، «جایگاه اهل بیت(ع) در سوره دهر از منظر فریقین»، مجله پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۱۹، پاییز ۱۳۸۵ش.
  • ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان(تفسیر الثعلبی)، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
  • خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
  • خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
  • دیلمی، حسین بن محمد، ارشاد القلوب، مقدمه از شهاب الدین مرعشی، ترجمه هدایت الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی بوذر جمهری مصطفوی، بی‌تا.
  • روحانی نیا، عبدالرحیم، فروغ غدیر، قم مشهور، ۱۳۸۶ش.
  • زمخشری، جارالله، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، قم: نشر البلاغه، ۱۴۱۵ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن‌علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن‌علی، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ دوم، بی‌تا.
  • طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر؛‌ تفسیر القرآن العظیم، اردن-اربد، دار الکتاب الثقافی،‌ چاپ اول، ۲۰۰۸م.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و مقدمه محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
  • قرطبی، محمد بن محمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
  • مظاهری، حسین، زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، با تعلیقه ولی فاطمی، تهران، پیام آزادی، ۱۳۷۸ش.
  • معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.

پیوند به بیرون