فرشته: تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز افزایش جزیی |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز ←عصمت |
||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
به گفته [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، شیعیان فرشته‌ها را از هرگونه [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] و صغیره [[عصمت|معصوم]] می‌دانند. همچنین بیشتر [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نیز بر این باورند.<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۲۴.</ref> با این حال برخی از اهل‌سنت عصمت فرشتگان را نمی‌پذیرند و بعضی از آنها تنها اقسامی خاصی از آنها مانند فرشتگان حامل وحی و فرشتگان مقرب را معصوم دانسته‌اند.<ref>زرکشی، البحر المحیط، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۱.</ref> | به گفته [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، شیعیان فرشته‌ها را از هرگونه [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] و صغیره [[عصمت|معصوم]] می‌دانند. همچنین بیشتر [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نیز بر این باورند.<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۲۴.</ref> با این حال برخی از اهل‌سنت عصمت فرشتگان را نمی‌پذیرند و بعضی از آنها تنها اقسامی خاصی از آنها مانند فرشتگان حامل وحی و فرشتگان مقرب را معصوم دانسته‌اند.<ref>زرکشی، البحر المحیط، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۱.</ref> | ||
بنا بر آیه «لَا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِ‌هِ یعْمَلُونَ: که در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند، و به دستور او کار می‌کنند.» <ref>سوره انبیاء، آيه۲۷.</ref> و «لایعصون الله ما امرهم»<ref>سوره تحریم، آیه۶.</ref> ملائکه، معصوم‌اند و نافرمانی خدا را انجام نمی‌دهند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.</ref> البته برخی با استناد به ماجرای [[هاروت و ماروت]] و سجده نکردن ابلیس بر آدم<ref>نگاه کنید به فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.</ref> و نیز نافرمانی [[فطرس]] در عصمت آنان تشکیک کرده‌اند.<ref>راستین و کهنسال، «عصمت فرشتگان، شواهد موافق و مخالف»، ص۱۲۷ و۱۲۸.</ref> عالمان شیعه پاسخ هایی به آن داده اند از جمله اینکه نافرمانی هاروت و ماروت تحت‌تأثیر افسانه‌هایی است که در احادیث و قرآن نیامده است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۵.</ref> همچنین [[ابلیس]] فرشته نبوده است.<ref> فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.</ref> همچنین مرتضی مطهری احتمال | بنا بر آیه «لَا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِ‌هِ یعْمَلُونَ: که در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند، و به دستور او کار می‌کنند.» <ref>سوره انبیاء، آيه۲۷.</ref> و «لایعصون الله ما امرهم»<ref>سوره تحریم، آیه۶.</ref> ملائکه، معصوم‌اند و نافرمانی خدا را انجام نمی‌دهند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.</ref> البته برخی با استناد به ماجرای [[هاروت و ماروت]] و سجده نکردن ابلیس بر آدم<ref>نگاه کنید به فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.</ref> و نیز نافرمانی [[فطرس]] در عصمت آنان تشکیک کرده‌اند.<ref>راستین و کهنسال، «عصمت فرشتگان، شواهد موافق و مخالف»، ص۱۲۷ و۱۲۸.</ref> عالمان شیعه پاسخ هایی به آن داده اند از جمله اینکه نافرمانی هاروت و ماروت تحت‌تأثیر افسانه‌هایی است که در احادیث و قرآن نیامده است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۵.</ref> همچنین [[ابلیس]] فرشته نبوده است.<ref> فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.</ref> همچنین به گفته [[مرتضی مطهری]] احتمال سرپیچی دسته‌ای از فرشتگان (فرشتگان زمینی) از دستورات خدا وجود دارد نه همه آنها.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ج۴، ص۲۸۰.</ref> به گفته [[آيت‌الله مکارم شیرازی]] آنچه که در روایات درباره تنبیه برخی از فرشتگان بر اثر کُندی در انجام اوامر الهی آمده، [[ترک اولی]] است نه گناه چنانکه درباره برخی از [[پیامبران]] هم به‌کار رفته است.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۸.</ref> | ||
[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] معتقد است که فرشتگان هر آنچه را خدا اراده کند، اراده می‌کنند و هر آنچه خدا امر کند، عمل می‌کنند از این رو گناه نمی‌کنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.</ref> | [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] معتقد است که فرشتگان هر آنچه را خدا اراده کند، اراده می‌کنند و هر آنچه خدا امر کند، عمل می‌کنند از این رو گناه نمی‌کنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.</ref> | ||
=== برتری بر آدم=== | === برتری بر آدم=== | ||
نسخهٔ ۶ اکتبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۱۲
فرشته یا مَلَک موجوداتی نامرئی و فراطبیعی، که مأمور اجرای اوامر خدا در دنیا و آخرت‌اند و باور به وجود آنها از اعتقادات مسلمانان است. عالمان مسلمان درباره ماهیت فرشتگان اختلافنظر دارند؛ متکلمان آنها را موجودات جسمانی می‌دانند که به صورت‌های مختلف در می‌آیند اما فلاسفه آنها را مجرد از جسم می‌دانند.
به باور عالمان شیعه فرشتگان معصوم‌اند، از این رو گناه و نافرمانی خدا را انجام نمی‌دهند، هرچند ترک اولی از برخی آنها گزارش شده است. همچنین فرشتگان در انجام وظایف خود کوتاهی نمی‌کنند. عبادت، تسبیح خدا، نوشتن نامه اعمال، رساندن وحی به پیامبران، حفاظت از انسان‌ها، یاری رساندن به مؤمنان، رساندن روزی مادی و معنوی، گرفتن جان‌ها، هدایت قلب‌ها و مأموران عذاب از وظایف آنها به شمار می‌رود.
فرشته‌ها دسته‌ها و مراتب مختلفی دارند. جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل نسبت به دیگر آنها از جایگاه بالاتری برخوردارند.
چیستی فرشتگان
فرشتگان، موجوداتی که بین خدا و عالم محسوس واسطه‌اند و خدا آنها را موکل بر عالم کرده است.[۱] ملائکه جمع ملک به معنای رسالت (فرستادن) است.[۲]
درباره ماهیت فرشتگان اختلافنظر وجود دارد. متکلمان، آنها را اجسام لطیف و نورانی دانسته که می‌توانند به صورت‌ها و اشکال مختلف در‌آیند.[۳] علامه مجلسی این نظر را به همه مسلمانان به جز تعدادی از فلاسفه نسبت داده است و اضافه کرده که انبیا و اوصیا آنها را می‌دیده‌اند.[۴] البته گروهی از فلاسفه ملائکه را مجرد از جسم و جسمانیات دانسته و معتقدند آنها اوصافی دارند که در جسم نمی‌گنجد.[۵] به گفته علامه طباطبایی آنچه در روایات درباره مشاهده ملائکه در شکل‌ها و صورت‌های جسمانی آمده تمثل است[۶] همچنین به گفته او اینکه مشهور شده که فرشته و جن اجسام لطیفی‌اند که به صورت‌ها و اشکال مختلف درمی‌آیند، دلیل معتبری ندارد.[۷] بر پایه روایتی از امام صادق(ع) ملائکه از نور آفریده شده‌اند.[۸]
اهمیت و جایگاه
باور به وجود فرشتگان از اعتقادات مسلمانان است.[۹] و ایمان به آنها مانند ایمان به نماز و روزه است و از لوازم ایمان به نبوت به شمار می‌رود.[۱۰] همچنین ملائکه از عوالم غیبند.[۱۱]
واژه ملک ۸۸ مرتبه در قرآن به‌کار رفته است.[۱۲] امام علی(ع) در خطبه اشباح، به خلقت فرشتگان، اقسام، ویژگی‌ها و وظایف آنها پرداخته است.[۱۳] در بحارالانوار بیش از یکصد روایت درباره چیستی ملائکه، وظایف آنان، عصمت فرشتگان و اوصاف فرشتگان مقرب آورده شده است.[۱۴] دعای سوم صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) به فرشتگان مقرب خدا اختصاص دارد او در این دعا صلوات و درود خدا را عامل فزونی طهارت آنها می‌داند.[۱۵]
بنابر روایات ملائکه پرتعدادترین مخلوقات خدایند و در روایات زیادی از کثرت آنها سخن به میان آمده است.[۱۶] در احادیث آمده است که آفرینش ملائکه پس از خلقت نور پیامبر(ص) و امامان(ع) بوده است.[۱۷]
گروهی از مشرکان فرشتگان را می‌پرستیدند با این حال آنها را مخلوق خدا دانسته اما معتقد بودند که آنها استقلال در عمل دارند و رب موجودات پایین‌تر از خود هستند.[۱۸] و برخی از مشرکان نیز آنها را دختران خدا می‌پنداشتند.[۱۹]
ملائکه در دیگر ادیان
از ملائکه در ادیان دیگر نیز سخن به میان آمده است. در زرتشت فرشتگان مخلوق اهورامزدایند و هر امشاسپند (لقب فرشتگان بلندمرتبه دین زرتشت) مظهر یکی از صفت‌های او است. در یهود، فرشتگان به منزله بندگان خدایند که دستورهای او را در زمین اجرا می‌کنند و وحی را به انسان‌ها می‌رسانند. بنابر انجیل فرشتگان پیش از انسان آفریده شده و نگاهبان انسانند. البته درود فرستادن و پرستش برخی فرشتگان مانند میکائیل، در کلیسا‌های مسیحی رایج است.[۲۰]
وظایف
در قرآن وظایفی برای فرشتگان ذکر شده است. واسطه در نزول وحی(رساندن پیام خدا به پیامبران)،[۲۱] تدبیر امور عالم، رساندن فیض الهی به مخلوقات،[۲۲] استغفار[۲۳] شفاعت برای مؤمنان[۲۴] و امداد آنان،[۲۵] لعن کافران،[۲۶] ثبت اعمال بندگان[۲۷] و قبض روح آنان[۲۸] از مأموریت‌های فرشتگان است. گروهی از فرشتگان همواره به عبادت و تسبیح خدا اشتغال دارند و به کاری دیگر نمی‌پردازند.[۲۹]
فرشتگان در عالم برزخ[۳۰] و آخرت نیز حضور دارند؛ گروهی از آنان در بهشت مستقرند[۳۱] و گروهی نیز نگاهبان دوزخ و دوزخیان‌اند.[۳۲]
مراتب و اقسام
به گفته علامه طباطبایی فرشتگان دارای مراتب و مقامات مختلفی‌اند. مقام برخی از آنها از برخی دیگر بالاتر یا پایین‌تر است.[۳۳] بنا بر آیات قرآن گروهی از آنان کارگزار فرشته وحی (جبرائیل)[۳۴] و گروهی کارگزار فرشته مرگ (عزرائیل) به شمار می‌آیند.[۳۵]
ملاصدرا ملائکه را به فرشتگان مقرب، ارواح مُهَیمِه، فرشتگان موکل بر اجرام آسمانی، فرشتگان عقلی و فرشتگان زمینی[۳۶] و امام خمینی آنان را به فرشتگان غیرمتصرف در اجسام (فرشتگان مهیمه و اهل عالم جبروت ) و فرشتگان موکل بر موجودات جسمانی[۳۷] تقسیم کرده‌اند.
ویژگی‌ها
برخی از ویژگی‌های فرشتگان عبارتند از:
عصمت
به گفته علامه مجلسی، شیعیان فرشته‌ها را از هرگونه گناه کبیره و صغیره معصوم می‌دانند. همچنین بیشتر اهل‌سنت نیز بر این باورند.[۳۸] با این حال برخی از اهل‌سنت عصمت فرشتگان را نمی‌پذیرند و بعضی از آنها تنها اقسامی خاصی از آنها مانند فرشتگان حامل وحی و فرشتگان مقرب را معصوم دانسته‌اند.[۳۹]
بنا بر آیه «لَا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِ‌هِ یعْمَلُونَ: که در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند، و به دستور او کار می‌کنند.» [۴۰] و «لایعصون الله ما امرهم»[۴۱] ملائکه، معصوم‌اند و نافرمانی خدا را انجام نمی‌دهند.[۴۲] البته برخی با استناد به ماجرای هاروت و ماروت و سجده نکردن ابلیس بر آدم[۴۳] و نیز نافرمانی فطرس در عصمت آنان تشکیک کرده‌اند.[۴۴] عالمان شیعه پاسخ هایی به آن داده اند از جمله اینکه نافرمانی هاروت و ماروت تحت‌تأثیر افسانه‌هایی است که در احادیث و قرآن نیامده است.[۴۵] همچنین ابلیس فرشته نبوده است.[۴۶] همچنین به گفته مرتضی مطهری احتمال سرپیچی دسته‌ای از فرشتگان (فرشتگان زمینی) از دستورات خدا وجود دارد نه همه آنها.[۴۷] به گفته آيت‌الله مکارم شیرازی آنچه که در روایات درباره تنبیه برخی از فرشتگان بر اثر کُندی در انجام اوامر الهی آمده، ترک اولی است نه گناه چنانکه درباره برخی از پیامبران هم به‌کار رفته است.[۴۸]
علامه طباطبایی معتقد است که فرشتگان هر آنچه را خدا اراده کند، اراده می‌کنند و هر آنچه خدا امر کند، عمل می‌کنند از این رو گناه نمی‌کنند.[۴۹]
برتری بر آدم
برخی از عالمان دینی با استناد به آیه «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ... وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا؛ به راستی فرزندان آدم را گرامی داشتیم... و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری دادیم.»[۵۰] فرشتگان را از انسان برتر می‌دانند. برخی دیگر با استناد به ماجرای سجده کردن فرشتگان بر آدم و آموزش آنها توسط حضرت آدم، انسان را برتر از فرشتگان می‌دانند به شرط اینکه استعدادهای خود را به کار گیرد.[۵۱]
به گفته علامه حسن‌زاده آملی، ابن عربی از عرفا فرشتگان عالین (مهیمین) را برتر از بنی‌آدم می‌داند چرا که سجده بر حضرت آدم بر آنها واجب نبود.[۵۲] و محمد داوود قیصری انسان‌هایی که به مقام خلیفة‌اللهی رسیده‌اند را از فرشتگان عالین هم برتر می‌داند.[۵۳] ملاصدرا با استناد به آیه ۳۱ سوره بقره که به آموزش آدم به ملائکه اشاره دارد. معتقد است که آیه مذکور بر برتری آدم بر فرشتگان ساکن زمین و آسمان دلالت دارد نه فرشتگان مهیمین.[۵۴]
برتری پیامبران بر ملائکه
بیشتر مسلمانان پیامبران را از ملائکه برتر می‌دانند و دلیل آن هم وجود قوه غضب و شهوت در پیامبران است برخلاف فرشتگان.[۵۵] همچنین برای برتری پیامبران بر آنها به آیاتی از قرآن که به سجده فرشتگان بر آدم و تعلیم آنها توسط آدم اشاره دارد نیز استناد شده است.[۵۶] همچنین شیعیان ائمه را برتر از ملائکه می‌دانند.[۵۷]
تمثل بشری
بنابر آیات قرآن،[۵۸] روح‌الامین در صورت بشری به مریم تمثل یافته است.[۵۹] همچنین بنا بر روایات جبرئیل بر پیامبر اکرم(ص) به صورت دحیه کلبی نازل می‌شد.[۶۰] در روایات آمده که فرشتگان هنگام قبض روح، متناسب با آن که روح شخص مؤمن یا فاسق را قبض کنند، به شکل‌های مختلفی بر آن شخص، تمثّل می‌یابند.[۶۱] تمثل یعنی فرشتگان با صورتی غیر از صورت اصلی خود ظاهر می‌شوند.[۶۲] کسی به غیر از پیامبر ملائکه را در صورت اصلی خودشان ندیده است.[۶۳]
تجرد
به باور فیلسوفان ملائکه مجردند.[۶۴] نداشتن خواص ماده همچون قوه شهوت و غضب،[۶۵] تغییر، تحول، تکامل[۶۶] و قابلیت درک با حواس[۶۷] از دلایل تجرد آنان است. هرچند که ملاصدرا برخلاف تعدادی از مفسران که فرشتگان را دارای مقام ثابتی می‌دانند[۶۸] علم و کمال گروهی از آنان را قابل افزایش می‌داند.[۶۹] امام علی(ع) گروهی از فرشتگان را داناترین و نزدیکترین خلق به خدا... معرفی کرده که نه خواب بر دیدگانشان مسلط می‌شود، نه سهو بر عقل و نه خستگی بر بدن‌هایشان.[۷۰]
بال داشتن
بنا بر ظاهر آیات قرآن و روایات فرشتگان دارای بال هستند[۷۱] درباره اینکه منظور از بال فرشتگان چیست نظرات مختلفی ارائه شده است:
- علامه طباطبایی معتقد است منظور از بال داشتن فرشتگان این است که آنها به چیزی مجهزند که با آن از آسمان به زمین و از زمین به آسمان می‌روند، نه اینکه بالی مانند بال پرندگان داشته باشند.[۷۲]
- امام خمینی معتقد است فرشتگان عالم ملکوت مجردند و بال ندارند، اما فرشتگان عالم مثال ممکن است دارای بال و پر مثالی باشند.[۷۳]
- ابن عربی منظور از تعداد بال‌های فرشتگان را میزان تأثیر آنها در ملکوت آسمان و زمین می‌داند.[۷۴]
همچنین تعداد بال‌های فرشتگان نشانه سرعت آنها در انجام دستورات خدا،[۷۵]نشانه قدرت انتقال و انجام فعل،[۷۶] و نشانه تفاوت مراتب فرشتگان[۷۷] دانسته شده است.
کتابشناسی
درباره ملائکه آثاری به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی نوشته شده است برخی از آنها عبارتند از:
- سیری در اسرار فرشتگان با رویکرد قرآنی و عرفانی اثر محمدزمان رستمی و طاهر آل‌بویه به زبان فارسی است. ماهیت فرشتگان، صفات فرشتگان، اقسام فرشتگان، کارهای فرشتگان و خلافت انسان فرشتگان عناوین فصل‌های این کتاب است.[۷۸] پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی این کتاب را در سال ۱۳۹۳ش در ۵۵۲ صفحه منتشر کرده است.[۷۹]
- الایمان بالملائکه، عبدالله سراج‌الدین
- المخلوقات الخفیه فی القرآن؛ علامه طباطبایی الملائکه، الجن، ابلیس.
- الملائکه: بیلی گرام
- سیمای فرشتگان در قرآن و نهج البلاغه: لیلا حمداللهی
- فرشتگان علیرضا رجالی تهرانی
- ملائکه نوشته محمد شجاعی.[۸۰]
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- ابن عربی، محیی‌الدین محمد، تفسیر ابن عربی، تحقیق سمیر مصطفی رباب، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- اشقر، عمر سلیمان، عالم الاملائکة الابرار، اردن، دارالنفائس، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
- الصحیفة السجادیة، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران، ۱۳۷۸ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۰ش.
- ایجی، میرسیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، الشریف الرضی، افست قم، ۱۳۲۵ق.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد ابن ترکه، تهران، انتشارات الزهراء، ۱۳۷۲ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۷۸ش.
- حسینی همدانی، سید محمدحسین، انوار درخشان، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق.
- رستمی و آل‌بویه، محمدزمان و طاهره، سیری در اسرار فرشتگان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی اصول الفقه، درا الکتبی، ۱۴۱۴ق۱۹۹۴م.
- سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، افست، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه مجمدجواد بلاغی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضی، ۱۴۱۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، مقدمه زین العابدین قربانی، تهران، سایه، ۱۳۸۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی و دیگران، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب‌الله المنزل، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۱ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۷ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرنگی، ۱۳۶۳ش.
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مرکز البحوث الاسلامیه، ۱۳۷۴ افست از روی بیروت ۱۳۸۷ق.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۶.
- ↑ طریحی، مجمع‌البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۲۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۸، ص۳۰۶، ح۱۵.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۸۵.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ اشقر، عالم الاملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۵.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۴۷.
- ↑ نهج‌البلاغه، صبحی صالح، ۱۳۷۴، ص۱۲۸-۱۳۱.
- ↑ نگاه کنید به علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۱۴۴-۳۲۶.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ۱۳۷۶ش، ص۳۶-۴۰.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۵۳۵.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱۵، ص۸ و ج۱۸، ص۳۴۵ و ج۲۴، ص ۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۷۱.
- ↑ The Encyclopedia of Religion, volume1, p:2830, Oxford, New York, (1986 به نقل از مطهری‌نیا، «بازنمایی فرشتگان الهی در رسانه(۱) (جبرائیل و میکائیل)».
- ↑ سوره نحل، آیات ۲ و ۱۰۲؛ سوره عبس، آيه۱۶.
- ↑ سوره نازعات، آيه۵؛ سوره معارج، آيه۴.
- ↑ سوره مؤمن، آيه۷.
- ↑ سوره انبیاء، آيه۲۸.
- ↑ سوره آل عمران، آیات ۱۲۴ و ۱۲۵.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۴۱؛ سوره آل عمران، آيه۸۷.
- ↑ سوره یونس، آيه۲۱؛ سوره زخرف، آيه۸۰؛ سوره انفطار، آیه۱۱.
- ↑ سوره انعام، آیه۶۲؛ سوره نساء، آیه۹۷.
- ↑ سوره انبیاء، آيات ۱۹-۲۰.
- ↑ سوره نحل، آیات۲۸ و۳۲.
- ↑ سوره زمر، آیه۷۲؛ سوره انبیاء، آیه۱۰۳.
- ↑ سوره مدثر، آيه۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.
- ↑ سوره تکویر، آیه۲۱.
- ↑ سوره سجده، آیه۱۲؛ سوره انعام، آیه۶۲.
- ↑ نگاه کنید به ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۱۳۶۳ش، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۳۳۹-۳۴۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۲۴.
- ↑ زرکشی، البحر المحیط، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۱.
- ↑ سوره انبیاء، آيه۲۷.
- ↑ سوره تحریم، آیه۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.
- ↑ نگاه کنید به فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.
- ↑ راستین و کهنسال، «عصمت فرشتگان، شواهد موافق و مخالف»، ص۱۲۷ و۱۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۵.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.
- ↑ سوره اسرا، آیه۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ نگاه کنید به حسن‌زاده آملی، ممد الهمم، ۱۳۷۸ش، ص۳۶۷-۳۶۹.
- ↑ حسن‌زاده آملی، ممد الهمم، ۱۳۷۸ش، ص۳۶۷-۳۶۹.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۳۷۰.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۰؛ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۲۸۵.
- ↑ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۲۸۳-۲۸۵.
- ↑ اشقر، عالم الاملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۹۲.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۲۱۰.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۷۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ اشقر، عالم الاملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۱۱.
- ↑ نگاه کنید به فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ اشقر، عالم الملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۷۶؛ فخررازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۶، ص۳۶۲.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص ۶۲۵.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۷.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۴۱۴.
- ↑ ابن عربی، تفسیر ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ سبزواری، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۴۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۱۴، ص۱۳.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ص۲۵۹.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۵-۲۹.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۴.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۴۶.