کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی به زبان عربی که با عنوان اسرار آل محمد و کتاب سُلَیم نیز شناخته می‌شود، حاوی روایاتی درباره فضایل اهل‌بیت(ع)، شناخت امام و همچنین حوادث پس از رحلت پیامبر(ص). درباره انتساب کتاب به سُلَیم بن قیس، بین علمای شیعه مباحث بسیاری در گرفته است: میر حامدحسین هندی، کتاب سُلَیم را قدیمی‌تر و فضیلت‌مندتر از همه کتابهای شیعه خوانده است و نعمانی و ابن‌ندیم، آن را نخستین اصل شیعه دانستهاند. در مقابل، شهید ثانی و ابن‌غضائری، کتاب را جعلی و ساختگی قلمداد نموده‌‌اند و شیخ مفید از عمل به بیشتر روایات آن نهی کرده است.
 تصویر کتاب سلیم بن قیس هلالی | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سلیم بن قیس هلالی |
| تاریخ نگارش | صدر اسلام |
| موضوع | تاریخ صدر اسلام |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | اردو |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | هادی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۵ |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | «اسرار آل محمد»، «تاریخ سیاسی صدر اسلام» |
| مترجم | اسماعیل انصاری زنجانی، محمودرضا افتخارزاده |
| مشخصات نشر | الهادی |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/70632 |
این کتاب حاوی ۴۸ روایت بلند است که بیشتر از امام علی(ع)، سلمان فارسی، مقداد بن اسود و ابوذر غفاری نقل شده است. با وجود اختلافاتی که درباره اعتبار کتاب وجود دارد، فقیهان شیعه در آثار فقهی‌شان، از روایات آن بهره برده‌اند؛ از جمله شیخ مفید، محقق حلی، و علامه حلی.
نسخه تصحیح‌شده‌ای از کتاب، از سوی محمدباقر انصاری زنجانی در سه جلد چاپ شده که با استفاده از چهارده نسخه صورت گرفته است: جلد اول مقدمه‌ای درباره اثبات اعتبار کتاب، و جلد دوم و سوم، حاوی متن و فهرست کتاب است. کتاب سلیم به زبان‌های اردو و فارسی ترجمه شده و تلخیص‌هایی نیز از آن انتشار یافته است.
جایگاه و اهمیت
محمد بن ابراهیم نعمانی (درگذشته ۳۶۰ق) و ابن‌ندیم (درگذشته اوایل قرن پنجم هجری قمری)، کتاب سُلیم را نخستین اصل شیعه (به‌معنای کتابهای حدیثی‌ای که مستقیماً از معصومان روایت شده است) معرفی کرده‌اند.[۱] بنابر اشارات و مضامین اعتقادی و تاریخی موجود در کتاب، دوره زمانی تدوین آن، سال‌های پایانی حکومت هشام بن عبدالملک اموی (حکومت: ۱۰۵-۱۲۵ق) احتمال داده شده و مکان نوشته شدن آن کوفه دانسته شده است.[۲]
گفته‌اند با وجود اشکالات تاریخی و کلامی موجود در نسخه‌های کتاب سلیم بن قیس، برخی از روایات کتاب مذکور، در دوره‌های مختلف تاریخی، مورداستناد فقیهان شیعه در آثار فقهی‌شان قرار گرفته است؛[۳] از جمله شیخ مفید، محقق حلی، علامه حلی، ملا احمد نراقی، آخوند خراسانی، و شیخ مرتضی انصاری.[۴]
خیرالدین زرکلی (۱۳۱۰-۱۳۹۶ق) در کتاب اَعلام خود، کتاب سلیم را با عنوان «کتابُ السَّقیفة» معرفی کرده است.[۵] از این کتاب با تعابیر «اسرار آل محمد(ص)»، «کتاب فِتَن»، «کتاب وفاة النبی(ص)» و «کتاب امامت» نیز یاد شده است.[۶] آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه، یک بار با عنوان «اصلُ سُلَیمِ بنِ قیسِ هِلالی» از این کتاب سخن گفته[۷] و دیگر بار، آن را «کتابُ سُلَیمِ بنِ قیسِ هِلالی» خوانده است.[۸]
مؤلف
سُلَیم بن قیس هلالی، بر اساس آنچه در مقدمه کتابِ منسوب به وی آمده، دو سال قبل از هجرت به دنیا آمد، هنگام رحلت پیامبر(ص) دوازده‌ساله بود، در شانزده‌سالگی وارد مدینه شد و در سال ۷۶ق در ۷۸سالگی، در شهر نوبندگان فارس درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد.[۹]
در کتاب رجال برقی، از آثار مشهور رجالی شیعه در قرن سوم قمری، نام سلیم بن قیس هلالی، در میان اصحاب پنج امام اول شیعه ذکر شده است.[۱۰] همچنین نام وی در رجال برقی به‌عنوان یکی از نَوَد اصحاب امام علی(ع) آمده است.[۱۱] برقی همچنین یازده تن از اصحاب امام حسن(ع) را ذکر کرده که یکی از آنها سلیم است.[۱۲] نام سلیم همچنین در میان چهارده تن از یاران امام حسین(ع) آمده است.[۱۳] برقی در میان ۳۳ تن از اصحاب امام سجاد(ع) هم از فردی به‌نام ابوصادق نام برده که به‌گفته محقق کتاب، حیدر محمدعلی بغدادی، همان سلیم بن قیس هلالی است که کنیه‌اش ابوصادق بوده است.[۱۴]
محتوا
کتاب سلیم حاوی ۴۸ روایت عموماً مفصل است.[۱۵] محتوای کتاب سلیم، شرح وقایع پس از رحلت پیامبر، دوران خلافت امام علی، فضایل امام علی و اهل‌بیت، و نیز پیش‌بینی برخی حوادث قرن اول هجری است.[۱۶]
گفته شده که بیشتر احادیث کتاب، از امام علی(ع)، سلمان فارسی، مقداد بن اسود و ابوذر غفاری نقل شده است،[۱۷] با این حال روایاتی نیز از امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، عمار بن یاسر، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر و محمد بن ابوبکر در کتاب آمده است.[۱۸]
براساس گزارش محمدتقی سبحانی، کلام پژوه شیعی، مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در کتاب سلیم بن قیس عبارت‌اند از:
- تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛
- اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛
- تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛
- تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است؛
- بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛
- واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)؛
- مرتد شدن همه اصحاب پس از درگذشت پیامبر(ص)، مگر چهار نفر: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر؛
- توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر؛
- عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛
- جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛
- پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.[۱۹]
نظرات مختلف؛ از جعلی بودن تا تأیید کامل
درباره کتاب سلیم بن قیس، نظرات متفاوت و گاه متضادی بیان شده است: محمد بن ابراهیم نعمانی، آن را به‌کلی تأیید کرده و از ارزشمندترین کتابهای حدیثی شیعه شمرده است[۲۰] شیخ مفید، گرچه اعتبار آن را به‌کلی نفی نکرده، از وجود تحریف در آن سخن گفته است.[۲۱] ابن‌غضائری و شهید ثانی کتاب سلیم را جعل‌شده توسط اَبان بن ابی‌عیاش دانستهاند.[۲۲]
تأیید اعتبار کتاب
محمد بن ابراهیم نعمانی، مفسر و محدث شیعه قرن چهارم هجری قمری، در کتاب الغیبه، کتاب سلیم را از ارزشمندترین کتابهای حدیثی در میان همه عالمان و راویان شیعه خوانده و آن را مورداعتماد شیعیان دانسته است.[۲۳]
ابن‌ندیم، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار سده چهارم هجری قمری نیز کتاب سلیم را اولین کتاب نوشته‌شده در میان شیعیان خوانده است.[۲۴] میر حامد حسین، نویسنده کتاب عَبَقات‌الانوار نیز کتاب سلیم را قدیمی‌تر و فضیلت‌مندتر از همه کتابهای شیعه دانسته است.[۲۵]
محمدباقر خوانساری، نویسنده کتاب روضات‌الجنات هم کتاب سلیم را اولین کتاب تدوین و جمع‌آوری حدیث در میان مسلمانان خوانده است.[۲۶] همچنین محدث قمی آن را اولین کتاب شیعیان و اثری مشهور میان محدثان دانسته است.[۲۷]
جعلی خواندن کتاب
ابن‌غضائری، از رجال شناسان شیعه در قرن پنجم هجری قمری، در کتاب رجال خود، اثر منسوب به سلیم بن قیس را جعلی دانسته، انتساب آن به سلیم را زیر سؤال برده و گفته این کتاب را اَبان بن ابی‌عیاش جعل کرده و به سلیم نسبت داده است.[۲۸] ابن‌داوود حلی نیز در کتاب رجال خویش، کتاب سلیم را جعلی دانسته است.[۲۹]
شهید ثانی، فقیه شیعه قرن دهم قمری در حاشیه بر کتاب خلاصةالاقوال علامه حلی، با اشاره به حدیثی در کتاب سلیم که براساس آن، محمد بن ابی‌بکر پدرش را در هنگام مرگ موعظه می‌کند، این روایت را یکی از شواهد جعلی بودن کتاب به شمار آورده است؛ چراکه محمد بن ابوبکر هم‌زمان با حَجُّةالوداع، در سال دهم هجری متولد شده و با توجه به آنکه ابوبکر در سال ۱۳ هجری درگذشته است، فرزند او محمد بن ابوبکر نمی‌تواند پدرش را موعظه کرده باشد.[۳۰] شهید ثانی در نهایت، با تکیه بر ضعف سند، به دلیل حضور ابراهیم بن عمر صنعانی و ابان بن ابی‌عیاش در میان راویان، کتاب را رد کرده و گفته است حداکثر چیزی که می‌توان پذیرفت آن است که مطالب نادرست کتاب باید جدا شود و بقیه مطالب نه رد شود و نه تأیید.[۳۱]
ابوالحسن شعرانی، قرآن‌پژوه و حدیث‌پژوه نیز در حاشیه کتاب شرح اصول کافی، هرچند کتاب سلیم را جعلی ولی غرض از نوشتن چنین کتابی را صحیح دانسته(مانند کتاب حُسنیه و کتاب الطرائف فی معرفة مذهب الطوائف (کتاب)طرائف ابن طاووس) و افزوده چون سلیم معصوم نبوده مطالب ناصحیح و مشهور و غیر مشهور را گردآوری کرده و مطالبی که تنها در این کتاب وجود دارد نمی‌توان بدان اعتماد کرد؛ مگر در مواردی که دلیلی از خارج کتاب آن را تأیید کند و البته غالب مطالب کتاب سلیم در دیگر کتب هست و به وسیله آنها تأیید می‌شود.[۳۲]
نه کاملاً جعلی و نه کاملاً مورداعتماد
شیخ مفید، فقیه و متکلم شیعه قرن پنجم هجری، در کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه، عمل به بیشتر روایات کتاب سلیم را به‌دلیل تغییراتی که در آن ایجاد شده، جایز نمی‌داند و متدینان را از عمل به آن بازداشته است.[۳۳] علامه حلی، فقیه و متکلم شیعه قرن هشتم هجری نیز در خلاصةالاقوال، گرچه سلیم بن قیس را عادل خوانده، گفته است باید از عمل به مطالب نادرست کتاب منسوب به وی اجتناب کرد.[۳۴]
محمدتقی شوشتری هم در کتاب قاموس‌الرجال با رد ادعای ابن‌غضائری مبنی بر جعلی بودن اصل کتاب، بر آن شده است که اصل آن جعلی نیست؛ اما معاندان در آن دست برده و آن را آشفته ساخته‌اند.[۳۵]
نقدها و نظرات
پژوهشگران نقدهایی به مضامین و محتواهای کتاب سلیم وارد کرده‌اند. قاسم جوادی در مقاله‌ای با عنوان «کتاب سلیم بن قیس هلالی» هجده مورد را برشمرده است[۳۶] که برخی عبارت‌اند از:
- نقل حدیث پس از درگذشت: در این کتاب، حدیثی از هنگام درگذشت ابراهیم نخعی نقل شده است؛ در حالی که سلیم در سال ۷۶ق درگذشته و تاریخ درگذشت ابراهیم نخعی، سال ۹۵ یا ۹۶ق است. محمدباقر انصاری زنجانی که کتاب سلیم با تصحیح و تحقیق وی انتشار یافته، برای حل این مشکل، روایت مذکور را به ابان بن ابی‌عیاش نسبت داده است؛ در حالی که با چنین اشکالی باید گفت این کتاب متعلق به سلیم نیست و انتساب حدیث به فرد دیگری جز وی، موجب حل مشکل نمی‌شود.[۳۷]
- خطاب پیامبر به امام علی(ع) با کلمه «برادرم»: بنا بر حدیثی که در این کتاب ذکر شده، پیامبر هیچ‌گاه امام علی(ع) را جز با عنوان «برادرم» صدا نکرده است؛ در حالی که در کتاب سلیم، احادیث دیگری نقل شده است که پیامبر(ص) امام علی(ع) را با عباراتی جز آن خطاب قرار داده است. وجود این دو گونه روایات به‌معنای ایجاد تغییراتی در کتاب اصلی است.[۳۸]
- تعارض با مسلّمات تاریخی: برخی از روایات نقل‌شده در کتاب سُلَیم با مسلمات تاریخی ناسازگار است؛ از جمله آنکه در روایتی گفته شده بعد از عثمان، معاویه و فرزندش به حکومت می‌رسند؛ در حالی که پس از عثمان، خلافت امام علی(ع) آغاز شده است. در موردی دیگر، تعداد خلفای بنی‌امیه در حدیثی ده نفر دانسته شده است؛ در حالی که تعداد خلفای مذکور چهارده نفر بوده است.[۳۹][یادداشت ۱]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
نسخه‌های خطی کتاب سلیم را تا ۶۹ نسخه دانستهاند.[۴۰] به‌گفته عمادی حائری در دانشنامه جهان اسلام، نسخه‌های مختلف کتاب سلیم بن قیس، از قرن چهارم هجری، دستخوش اختلافاتی بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی، تصرفاتی در آن صورت گرفته و مطالبی بر آن افزوده شده است.[۴۱] نسخه تصحیح‌شده کتاب سلیم بن قیس، در سال ۱۴۱۵ق توسط محمدباقر انصاری زنجانی در سه جلد به چاپ رسید که حاصل تحقیق بر روی چهارده نسخه خطی کتاب است. جلد اول این مجموعه، مقدمه‌ای مفصل درباره اعتبار کتاب است و جلد دوم و سوم، حاوی متن کتاب و فهرست‌نگاری است.[۴۲]
ترجمه‌ها
- ترجمه به زبان اردو توسط شیخ ملک محمد شریف بن شیرمحمدشاه رسولوی ملتانی در سال ۱۳۷۵ق،
- ترجمه فارسی در سال ۱۴۰۰ق برای اولین بار در نجف،
- ترجمه فارسی به‌همراه متن عربی در سال ۱۴۱۲ق توسط شیخ محمدباقر کمره‌ای،
- ترجمه فارسی با نام «اسرار آل محمد(ع)» توسط اسماعیل انصاری زنجانی،[۴۳]
- ترجمه فارسی با نام «تاریخ سیاسی صدر اسلام» توسط محمودرضا افتخارزاده.
تلخیص
دو نفر از علما احادیثی از کتاب سلیم انتخاب و به عنوان «منتخب کتاب سلیم» تنظیم کرده‌اند:
- شیخ عبدالحمید بن عبدالله کرهرودی.
- سید محمدعلی شاه‌عبدالعظیمی (درگذشته ۱۳۳۴ق).[۴۴]
پانویس
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵-۴۶۶.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۶.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۶.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۱۱۹.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۴۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۷۶.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۱۷ به بعد.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۶۴.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۳۹.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۵۸.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۶۱.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۶۴.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ سبحانی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۱.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۴۳۲ق، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۱۴۹.
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال لابن الغضائری، ۱۴۲۲ق، ص۳۶؛ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۴۳۲ق، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۷۱.
- ↑ کنتوری، عبقات الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۶۷.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۲۹۳.
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال لابن الغضائری، ۱۴۲۲ق، ص۳۶.
- ↑ ابن‌داود، کتاب الرجال، ۱۳۹۲ق، ص۴۶۰.
- ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ ملاصالح مازندرانی، شرح اصول کافی، تعلیقه ابوالحسن شعرانی،الناشر : المكتبة الإسلامية، ج۲، ص۳۷۳ و ۱۶۳.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۱۴۹.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۳.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۳۹.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۶۶-۱۷۹.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۶۶.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۶۷.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۷۰.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۹۰.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۶.
- ↑ ملکی معاف، «مؤلف کتاب اسرار آل محمد(ص) بر ترازوی نقد»، ص۱۵۰.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۴.
یادداشت
- ↑ شعرانی در پاورقی شرح اصول کافی ملا صالح مازندرانی پس از نقل این مطلب که سلیم تعداد حاکمان اموی را ۱۲ نفر برشمرده گفته این نشان می‌دهد که زمانی سلیم کتاب را نگاشته که عدد حاکمان اموی از ۱۲ نگذشته بود.«و الظاهر أنه وضع في اواخر دولة بنى امية حين لم يجاوز عدد خلفاء الجور الاثنى عشر اذ ورد فيه أن الغاصبين منهم اثنا عشر» مازندرانی، شرح اصول کافی،الناشر : المكتبة الإسلامية، ج۲، ص۳۷۳
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعه، مقدمه محمدحسن آل‌کاشف‌الغطاء، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌غضائری، احمد بن حسین، الرجال لابن الغضائری، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش.
- ابن‌ندیم، الفهرست، تحقیق ابراهیم رمضان، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
- برقی، احمد بن عبدالله، رجال البرقی، تحقیق و تعلیق حیدر محمدعلی البغدادی، با اشراف جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۴۳۳ق/۱۳۹۱ش.
- جلالی، عبدالمهدی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره ۶۰، تابستان ۱۳۸۲ش.
- جوادی، قاسم، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، در فصلنامه علوم حدیث، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش، شماره ۳۵ و ۳۶.
- ابن‌داوود حلی، حسن، کتاب الرجال، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مطبعة الحیدریة، ۱۳۹۲ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، رسائل الشهید الثانی، تحقیق رضا مختاری، ج۲، قم، بوستان کتاب قم، ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش.
- شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الإمامیه، تصحیح حسین درگاهی.
- عمادی حائری، سید محمد، «سلیم بن قیس هلالی»، در دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، ج۲۴، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- کنتوری، میر حامد حسین، عبقات الانوار، تحقیق غلامرضا مولانا بروجردی، قم، غلامرضا مولانا بروجردی، ۱۴۰۴ق.
- ملکی معاف، اسلام، «مؤلف کتاب اسرار آل محمد(ص) بر ترازوی نقد»، در مجله مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، شماره دوم، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تحقیق فارس حسون کریم، بیروت، دارالجوادین، ۱۴۳۲ق/۲۰۱۱م.
- هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم، قم، هادی، ۱۴۰۵ق.
پیوند به بیرون
- کتاب سلیم بن قیس هلالی
- بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس
- راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو
- نگاهی به جایگاه سلیم بن قیس در کتابهای حدیثی و رجالی