فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی |
| تاریخ نگارش | دوران صفویه |
| موضوع | درباره مساجد و مدارس |
| زبان | فارسی |
| به کوشش | رسول جعفریان |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۳ش |
فَرائدُ الْفَوائد در احوال مدارس و مساجد، نوشته محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی (درگذشته ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ق).
نویسنده در این کتاب به معرفی و تاریخچه مساجد و مدارس می‌پردازد، وی از احکام مسجد، آداب تعلیم و تربیت و انحراف قبله سخن به میان آورده است. تبریزی به مناسبت از برخی دانشمندان امامیه و تربیت یافتگان مدرسه شیخ لطف الله نیز نام می‌برد. او در پایان کتاب، به آداب زیارت، احکام کلیسا، کنیسه و صومعه نیز اشاره دارد. احتمالاً نگارش این کتاب را در ۱۱۲۲ به انجام رسانده است.[۱]
محمد باقر خوانساری در نگارش روضات الجنات از این کتاب استفاده کرده است. فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است.
نویسنده
محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی (درگذشته ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ق)، عالم شیعی قرن دوازدهم قمری است. او از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت مدرسه شیخ لطف الله را به عهده داشت.[۲]
محتوا
این کتاب مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است، و هر باب شش فصل دارد.
- باب اول شامل بحث لغوی درباره واژه مسجد، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیه ورود به مسجد و عبادت در آن است. تبریزی در ضمن برشمردن محرّمات و مکروهات ورود به مسجد، بحث تنباکو را مطرح می‌سازد که نشان می‌دهد دامنه مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است.[۳] دیگر مطالب این باب عبارتند از:
- تاریخچه بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد مانند مسجدالحرام، مسجد النبی و مسجد کوفه
- اشاره به انحراف قبله برخی شهرها و مساجد، از جمله مقدار انحراف قبله مسجد جامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجد جامع تبریز.[۴]
- باب دوم شامل بحث لغوی درباره واژه مدرسه، ذکر آداب تعلیم و تربیت، تاریخچه بنای مدارس بویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوه اداره مدارس است.[۵] به رغم اینکه دوره صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسه‌سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی‌دهد.[۶] در فصل ششم به ذکر نام تربیت‌یافتگان مدرسه شیخ لطف الله می‌پردازد و نیز از دانشمندان امامیه چون، آقاحسین خوانساری، شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمه العین و آقا محمد باقر خاتون‌آبادی نام می‌برد. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان، هم‌شأن نظامیه نزذ اهل سنّت می‌داند.[۷]
- خاتمه کتاب، درباره آداب زیارت، احکام کلیسا، کنایس، صومعه‌ها و دیگر مسائل است. تبریزی به رغم گرایش به زهد و ریاضت، مشوق گوشه‌نشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخ صفی‌الدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است.
اهمیت
فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی درباره مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روش‌های تعلیم و تربیت با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه اهمیتی ویژه دارد.
منابع
- تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آنها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است.[۸] برخی از نقل قول‌های وی برگرفته از بحارالانوار است.[۹]
وضعیت
- بعدها فرائد الفوائد در دسترس میرزا محمدباقر خوانساری بوده، و او بنا به نوشته خود در روضات الجنات،[۱۰] در شرح حال برخی از علما از این اثر بهره جسته است.[۱۱]
- آقا بزرگ تهرانی نیز از فرائدالفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است.[۱۲]
- جلال‌الدین همائی در ضمن معرفی سردابه‌ای که در پشت مسجد شیخ لطف‌الله و در جنب مدرسه خواجه ملک بوده و به مقبره ابن سینا شهرت داشته است، می‌نویسد که سالها در پی فرائدالفوائد بوده اما آن را نیافته است.[۱۳] ظاهراً وی نیز از طریق روضات الجنات با نام این کتاب آشنا شده است.
- ایرج افشار نسخه‌ای از این اثر را در فهرست کتابخانه دولتی آلمان (کتابخانه پادشاهی برلین) یافته و در ۱۳۵۳ش آن را در عامری‌نامه[۱۴] معرفی کرده است. فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران بر پایه ریزفیلم همین نسخه با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است.[۱۵]
پانویس
- ↑ ر. ک: تبریزی، ص۲۴، ۲۹۱؛ خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ ر. ک: تبریزی، ص۲۴، ۲۹۱؛ خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ رجوع کنید به: فرائدالفوائد، ص۵۰؛ افشار، ص۱۷۶.
- ↑ فرائدالفوائد، ص۷۳، ۷۶.
- ↑ فرائدالفوائد، ص۲۸۰-۲۹۹.
- ↑ فرائدالفوائد، مقدمه جعفریان، ص۱۹.
- ↑ فرائدالفوائد، ص۲۹۵۲۹۶؛ رجوع کنید به: خوانساری، ج۳، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ رجوع کنید به:افشار، ص۱۷۴.
- ↑ فرائدالفوائد، مقدمه جعفریان، ص۱۴.
- ↑ روضات الجنات، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، ص۱۸۳.
- ↑ رجوع کنید به:الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۲؛ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ص۲۹۲، پانویس.
- ↑ همائی، ج۱، ص۱۰۸ و پانویس.
- ↑ عامری‌نامه،ص ۱۷۳-۱۸۳.
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
منابع
- تبریزی، محمدزمان بن کلبعلی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، تحقیق رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۴ش.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، تحقیق احمد منزوی، تهران، ۱۳۳۷ش.
- افشار، ایرج، «درباره فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد»، در عامری‌نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران، یغما، ۱۳۵۳ش.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، تحقیق علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- همائی، جلال‌الدین، مقالات ادبی: «رابطه ابن‌سینا با اصفهان»، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام