مسجد گوهرشاد
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | گوهرشاد خانم |
| تأسیس | ۸۱۸- ۸۲۱ ق |
| کاربری | مسجد |
| وقایع مرتبط | واقعه گوهرشاد |
| مشخصات | |
| مساحت | ۹،۴۱۰ متر مربع |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| معمار | قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی |
| سبک | اسلامی |
مسجد جامع گوهرشاد (تأسیس:۸۱۸-۸۲۱ق) اثر تاریخی به جای مانده از دوره تیموری و از مساجد معروف ایران است. این مسجد هم اکنون جزئی از حرم رضوی محسوب می‌شود.
قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، مسجد گوهرشاد را یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان کرده است. قیام مردم علیه سیاست‌های فرهنگی رضاخان در این مسجد و وقایع بعد از آن را نیز می‌توان از دلایل شهرت این مسجد دانست.
بانی
احداث مسجد در سال ۸۱۸ق برابر ۷۹۴ش با همت گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، همسر شاهرخ فرزند تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال ۸۲۱ ق/۷۹۷ش به اتمام رسید.[۱] هرچند اعتمادالسلطنه سال ۸۲۰ق را ذکر کرده؛[۲] اما در شرح کتیبه‌ها، تاریخ ۸۲۱ق را آورده است. شاید تاریخ اتمام بنا را ۸۲۰ق و خاتمه تزئنیات مسجد را ۸۲۱ق دانسته است.[۳]
گوهرشاد (۷۸۰-۸۶۱ق) یکی از زنان نامدار عصر تیموری و مورد احترام امیر گورکانی بود و در امور مملکتی مورد مشورت قرار می‌گرفت. وی در هرات به قتل رسید و در مدرسه گوهرشاد هرات در کنار مزار شوهرش شاهرخ میرزا و فرزندش بایسنقر میرزا مدفون گردید. مدرسه و خانقاه هرات نیز از آثار اوست.[۴] نام او در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده است.[۵]
بنا و بنّا
این مسجد، بزرگترین مسجد از نظر وسعت در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است که صحن آن با ۲۸۵۰ مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن بوده و در جنوب حرم امام رضا(ع) احداث شده است. ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زین الدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت.[۶]
نمایی کلی
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته و هفت شبستان است. این مسجد به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران محسوب می‌شود. مسجد گوهرشاد به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان بوده است.[۷]
وسعت کل مسجد گوهرشاد ۹۴۱۰ مترمربع است و از سمت شمال با عرض ۸۷ متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض ۶۵/۹۸ متر به صحن قدس، از شرق با طول ۳۰/۱۰۹ متر به رواق امام خمینی (صحن موزه سابق) و از غرب با طول ۱۰/۱۰۷ متر به بست شیخ بهایی محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت ۲۸۵۰ متر به طوری که ۳۰/۵۶ متر طول و ۶۵/۵۱ متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.[۸]
این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی همچون کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم و مقرنس و گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی، بی‌نظیر و ممتاز دانسته شده است.[۹]
مرمت‌ها
بخش‌های مختلف این مسجد، بارها مورد مرمت و تعمیر قرار گرفته است. یکبار در عصر صفویه، پس از حمله ازبکان، آسیبی جدی به مسجد وارد شد که شاه عباس به مرمت آن همت گماشت. در سال ۱۰۸۳ق هم بر اثر زلزله خراسان، بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست‌هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید.[۱۰]
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال ۱۳۳۹ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت و همزمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.[۱۱]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آبخوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
کاشی‌کاری‌ها
از حیث بنا و کاشی‌کاری، این مسجد در رتبه‌ای ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار(ع) می‌باشد که با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.[۱۲]
ایوان‌ها
ایوان مقصوره
مسجد گوهرشاد، چهار ایوان با سردرهای بلندی دارد که بصورت قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار گرفته و بزرگترین آن، در ضلع جنوبی (قبله) صحن قرار گرفته و به نام ایوان مقصوره معروف است. این ایوان، دارای ۳۵ متر طول با عرض‌های مختلف ۱۳ تا ۱۵ متر و ارتفاع سردر ایوان ۲۷ متر و تا گنبد ۴۰ متر و قطر پایه‌ها در دو طرف ۶ متر و ارتفاع مناره‌ها ۴۱ متر و ارتفاع تا عرقچین ۲۹ متر و محیط گنبد از بیرون ۸۵/۶۱ متر می‌باشد.
در انتهای این ایوان، محراب زیبایی قرار دارد که از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد به شمار می‌رود. حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق مرقم به آیة الکرسی تا «إِلَی النُّورِ ۖ» مزین است. پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه)[۱۳] قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال ۱۲۴۳ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت کاری از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال ۱۳۲۰ش مرمت گردیده است.[۱۴]
این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیت المقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم(ع) در اردن ساخته شده است. اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی که قسمت‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده نگهداری می‌شود.[۱۵]
ایوان ساده
ایوان شمالی در قرینه با ایوان مقصوره و رو به قبله است. این ایوان به رواق دارالسیاده متصل است.[۱۶] در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفشداری ۱۱ و ۱۲ و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی است و جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد. علاوه بر آن، کلیه قسمت‌های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم با رنگ‌های زیبا تزئین گردیده است. ایوان شمالی در ۱۳۶۶ش مرمت شده است.[۱۷]
این ایوان محل عبادت و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه‌روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم را دارند.
ایوان شرقی
سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است که در گذشته به ایوان حاجی حسن مشهور بوده است. این ایوان متصل به رواق امام خمینی است. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد. از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود می‌باشد. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد.
ایوان غربی
چهارمین ایوان[۱۸] ایوان غربی است، که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می‌گردد. در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده است و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است.[۱۹]
در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از قرآن کریم مرقوم است.[۲۰]
صحن
نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع ۲۰/۱ متر با سنگ‌های تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه‌ها و غرفه‌های تحتانی و فوقانی و گلدسته‌ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی‌های معرق و غیرمعرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونه‌های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می‌باشد.[۲۱]
کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال‌های اخیر ساخته شده که دارای هلال‌های وترگونه می‌باشد و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغ‌های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب‌نما و فواره‌ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.
شبستان‌ها
همه شبستان‌های مسجد، به صورت قرینه در اطراف ایوان‌ها ساخته شده است. این شبستان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفت‌گانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود:
- شبستان گرم،[۲۲] واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.
- شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.[۲۳]
- شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
- شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف گردیده است.[۲۴]
- شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.
- شبستان نجف آبادی، که قبلا به شبستان امام جمعه معروف بوده، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است.
- شبستان علوی یا آفتاب، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.
به جز شبستان گرم که محل عبادت آقایان می‌باشد، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه‌روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می‌باشد.
مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد. مسجد گوهرشاد به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به دلیل دایربودن در تمام شبانه‌روز یکی از مسجدهای کم‌نظیر جهان اسلام به شمار می‌رود.[۲۵]
مسجد پیرزن
تا دهه بیست قرن چهاردهم هجری شمسی، در میانه صحن اصلی مسجد گوهرشاد، محوطه‌ای، قرار داشت که با ستون‌هایی، از محوطه جدا می‌شد و به «مسجد پیرزن» معروف بود.[۲۶] این مسجد بدون سقف بود.[۲۷] در این مکان، برای نمازگزاران، حصیر پهن می‌کردند و در اطراف آن، چند حوض وجود داشت.[۲۸]
تاریخچه مسجد پیرزن، منبع مکتوب چندانی ندارد و آن‌را جزء تاریخ شفاهی دانسته‌اند.[۲۹] براساس این داستان، گوهرشاد، تمام خانه‌ها و زمین‌های اطراف را برای ساختن مسجد خرید. تنها یک پیرزن، که منزل او وسط مسجد بود، حاضر به فروختن نشد. گوهرشاد از خرید آن منصرف گردید؛ زیرا نمی‌خواست در ساخته شدن مسجد، ظلم کند. پس از ساخته شدن مسجد، پیرزن که شکوه گوهرشاد را می‌بیند، خانه خود را به عنوان محل عبادت وقف می‌کند. این عبادتگاه به مسجد پیرزن معروف می‌شود.[۳۰]
محققان آورده‌اند که شبیه این داستان پیرزن، در ایوان مداین، شنب‌غازان و مسجد شاه اصفهان نیز به شکلی وجود دارد. اینان معتقدند این نوع داستان‌ها حقیقت ندارد، اما برای آموختن آموزههای اخلاقی شکل گرفته‌اند تا یادآوری کند، در راستای ساخت بناهای باعظمت، نباید ظلمی صورت بگیرد، حتی به ضعیف‌ترین موجود بشری که پیرزن باشد.[۳۱]
این مکان، در حدود سال ۱۳۲۶ خورشیدی، تخریب و به وضوخانه تبدیل شد.[۳۲] برخی پیشنهاد داده‌اند که مکان امروزی این مسجد، به «وضوخانه پیرزن» تغییر نام یابد تا این نوع داستان‌ها، به جهت آموزههای اخلاقی که با خود دارند، زنده بماند.[۳۳]
شاخص ظهر
در داخل محوطه‌ای که مسجد پیرزن نامیده می‌شد، ستون سنگی به ارتفاع بیش از ۲ متر قرار داشت که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و مورد توجه زائران بود.[۳۴]
موقوفات
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشادبیگم و در هنگام تأسیس (به سال ۸۳۹ ق) مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است که عبارت‌اند از: که شامل چندین پارچه روستا، زمین، باغ مثمر و مشجر، قنات، دکان، منزل و... در روستاها و شهرهای مختلف است. این موقوفات شامل روشنایی، ترمیم و مرمت مسجد، تلاوت قرآن، روضه خوانی، فرش و... برای مجموعه مسجد بوده است.[۳۵]
واقعه مسجد گوهرشاد
با سفر رضاخان به ترکیه، تلاش وی برای درهم کوبیدن مبانی مذهب و تغییر روش‌های شرقی و سنتی مردم ایران شدت گرفت. دولت دستور تغییر لباس و استفاده از کلاه شاپو را صادر کرد که علما و مراجع را به شدت متأثر کرد. حاج آقا حسین قمی و سید یونس اردبیلی، طی جلسات متعدد به این نتیجه رسیدند که تغییر لباس به برداشتن حجاب منتهی خواهد شد. آیة اللّه قمی تصمیم گرفت به تهران رفته و با رضاخان وارد مذاکره شود. با ورود وی به شهرری، پلیس محل سکونت وی را محاصره کرد. با انتشار خبر دستگیری آیت اللّه قمی، احساسات مردم در مشهد جریحه‌دار شده و اجتماعی عظیم با حضور بزرگان مشهد در مسجد گوهر شاد شکل گرفت. در آن جا خطبا و از جمله محمدتقی بهلول[یادداشت ۱] به منبر رفتند و مردم را به مقاومت دعوت نمودند. پس از چند روز، سرانجام صبح جمعه ۲۰ تیر(۱۰ ربیع‌الثانی ۱۳۵۴ق) سال ۱۳۱۴ نیروهای نظامی، اطراف مسجد را محاصره نمودند و در ۲۱ تیر (۱۱ ربیع‌الثانی ۱۳۵۴ق) مردم را در مسجد گوهرشاد به خاک و خون کشیدند.[۳۶]
نگارخانه
-
عکسی از مسجد گوهرشاد قبل از سال ۱۳۲۳ش
-
سال ۱۳۴۸ش
-
گنبد و گلدسته
-
ایوان مقصوره و منبر صاحب الزمان
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بنگرید به: حافظ ابرو، ج ۲، ص۶۹۳؛ منتخب التواریخ، ص۵۴۳؛ شمس الشموس، ص۲۶۴؛ تاریخ آستان قدس، ص۱۶۲؛ بعضی نیز ۸۰۷ق را نقل کرده‌اند: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما،ش ۷، ص۵۰۹؛ و برخی ۸۱۲ق نقل کرده‌اند: فاضل، میراث جاویدان، ص۱۸۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص۴۲۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص۴۳۵-۴۳۴.
- ↑ بنگرید به: شانه چی، نامه آستان قدس،ش ۳، دوره ۸، ص۹۲-۹۱؛ صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما،ش ۷، ص۵۰۹.
- ↑ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص۲۰.
- ↑ بنگرید به: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما،ش ۷، ص۵۱۰؛ مدیر شانه‌چی، «جامع گوهرشاد»، نامه آستان قدس، سال ۸، ۱۳۴۸،ش ۳، ص۱۰۵.
- ↑ قصابیان، تاریخ مشهد، ص۲۴۹.
- ↑ صحن‌های اماکن متبرکه به ترتیب قدمت عبارت‌اند از: ۱. صحن مسجد گوهرشاد؛ ۲. صحن انقلاب (عتیق)؛ ۳. صحن آزادی (نو)؛ ۴. صحن جمهوری اسلامی؛ ۵. صحن قدس؛ ۶. صحن جامع رضوی؛ ۷. صحن جانبی غدیر؛ ۸. صحن جانبی کوثر؛ ۹. صحن جانبی هدایت؛ ۱۰. صحن رضوان که در آینده احداث خواهد شد.
- ↑ محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص۲۵۰-۲۴۹؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص۲۰.
- ↑ منویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ص۱۸۶.
- ↑ روزنامه خراسان، چهارشنبه ۱۲/۵/۱۳۳۹.
- ↑ قصابیان، تاریخ مشهد، ص۲۵۰؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص۲۰.
- ↑ مطلع الشمس، ج ۳، ص۲۳۸.
- ↑ ساخت منبرهای بزرگ از چوب، سنگ و فلز مرسوم بوده و نمونه‌هایی از این نوع منبرهای مرتفع هم اکنون در مسجد ایاصوفی استانبول (سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، ص۱۰۶) و مسجد جامع قیروان و موزه ایران باستان وجود دارد. (هنر اسلامی زبان و بیان، ص۱۰۴-۱۰۳).
- ↑ شمس الشموس، ص۱۸۷-۲۸۶؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص۲۰.
- ↑ ظاهرا وجه تسمیه آن به ایوان ساده (معماری تیموریان در ایران، ص۴۵۹) از آن روست که در مقایسه با ایوان مقصوره از تجهیزات و تزئینات کمتری برخوردار است.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج ۲، ص۷۲۷.
- ↑ مسجد گوهرشاد از نوع مساجد چهار ایوانی در سبک تیموری است. (بنگرید به: مسجد در معماری ایران، ص۱۳۶؛ هنر ایلخانی و تیموری، ص۴۰؛ معماری جهان اسلام، ص۲۵۵) برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد به منابع یاد شده مراجعه شود.
- ↑ بنگرید به: مطلع الشمس، ج ۲، ص۴۳۰.
- ↑ معماری جهان اسلام، ص۲۵۵.
- ↑ معماری جهان اسلام، ص۲۵۵.
- ↑ ساخت شبستان‌های زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به جهت موقعیت مکانی آن باشد.
- ↑ این شبستان مدتی محل اقامه نماز توسط سید حسین فقیه سبزواری بوده و به شبستان حاج آقا حسین نیز معروف بوده است.
- ↑ شمس الشموس، ص۲۷۴.
- ↑ عین السلطنه در روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه می‌نویسد: اقلاً در بیست موضع آن نماز جماعت برگزار می‌شود. بنگرید به: عین السلطنه، روزنامه خاطرات، ج۲، ص۱۷۴۴.
- ↑ «ماجرای جالب مسجد پیرزن و مسجد گوهرشاد».
- ↑ «درباره مسجد پیرزن چه می‌دانید؟، خبرگزاری فارس.»
- ↑ «درباره مسجد پیرزن چه می‌دانید؟، خبرگزاری فارس.»
- ↑ «درباره مسجد پیرزن چه می‌دانید؟، خبرگزاری فارس.»
- ↑ «درباره مسجد پیرزن چه می‌دانید؟، خبرگزاری فارس.»
- ↑ «روایت‌هایی از مسجد «پیرزن» مشهد»،سایت جهان‌آرا.
- ↑ «درباره مسجد پیرزن چه می‌دانید؟، خبرگزاری فارس.»
- ↑ «ماجرای جالب مسجد پیرزن و مسجد گوهرشاد».
- ↑ مؤلف شمس الشموس ساخت شاخص مزبور را به شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است. بنگرید به: شمس الشموس، ص۲۹۰.
- ↑ بنگرید به: مطلع الشمس، ج ۲، ص۴۴۳؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص۱۶۶؛ عبدالرضا امیرشیبانی، سیمای وقف در خراسان، ص۹-۱؛ مشهد طوس، ص۴۶۳. ۴۱. محمود یزدی مطلق (فاضل)، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان ۸۰، ص۱۹۰-۱۸۸.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۲۴۴-۲۴۷.
یادداشت
- ↑ ۱۲۸۴-۱۲۸۹ش. متولد در روستای بیلند شهرستان گناباد. مدفون در گناباد. سخنران در اجتماع مردم در مسجد گوهر شاد در واقعه کشف حجاب توسط رضاشاه
منابع
- «گنبد ۵۶۰ ساله جامع گوهرشاد را خراب کردند»، روزنامه خراسان، ۱۲/۵/۱۳۳۹،ش ۳۲۰۷، س ۱۲.
- ارنست گروبه، جیمیز دیکی و...، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۸۰ش.
- امبر توشراتو، ارنست گروبه، هنر ایلخانی و تیموری، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۷۶ش.
- امیر شیبانی، عبدالرضا، سیمای وقف در خراسان، مشهد، ناشر سگال، ۱۳۸۰ش.
- آ.پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه، انتشارات انزلی، ۱۳۶۶ش.
- آندره گدار. ویدا گدار، ماکسیم یرو و دیگران، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
- تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، انتشارات کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، ۱۳۶۳ش.
- تلتوس بورکهارت، هنر اسلامی (زبان و بیان)، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش، ۱۳۶۵ش.
- حاج ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی، بی‌تا.
- حافظ ابرو، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- «درباره مسجد پیرزن چه می‌دانید؟، خبرگزاری فارس.»، تاریخ بازدید:۱۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
- دکتر لیزا گلمبک دکتر دونالد ویلبر، معماری تیموریان در ایران و توران، ترجمه کرامت الله افسر محمدیوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴ش.
- زمرشیدی، حسین، مسجد در معماری ایران، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۷۴ش.
- سفرنامه میزرا محمدحسین فراهانی.
- صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان» یغما،ش ۷.
- عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، ۱۳۷۱ش.
- عین السلطنه، روزنامه خاطرات (قهرمان میرزا)، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۶ش.
- فیض، عباس، بدر فروزان، قم، انتشارات بنگاه، ۱۳۲۴ق.
- قصابیان، محمدرضا، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، ۱۳۷۷ش.
- محمد احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴، بی‌جا.
- محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، با مقدمه و فهارس و اهتمام تیمور برهان لیمودهی، انتشارات فرهنگسرا، ۱۳۶۲ش.
- مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته بجامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۵ش.
- مدیر شانه‌چی، کاظم، «گوهرشاد»، نامه آستان قدس، دوره ۹،ش ۳، مهرماه ۱۳۴۸.
- «ماجرای جالب مسجد پیرزن و مسجد گوهرشاد»، تاریخ بازدید: ۱۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
- ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳۷۰ش.
- مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، بی‌جا، ۲۵۳۵ش.
- یزدی مطلق (فاضل)، محمود، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان ۱۳۸۰، ویژه خراسان.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: مسجد گوهرشاد پس از ششصد سال
- مستند تاریخچه گوهرشاد
- این زن‌ها چقدر شبیه گوهرشاد بانو هستند؟