موقوفات آستان قدس رضوی

قرآن‌های وقفی از سال ۳۲۷ق قدیمی‌ترین نمونه‌های وقف بر آستان قدس رضوی

موقوفات آستان قدس رضوی مجموعه اموال غیر منقول و منقول وقف‌شده بر حرم امام رضا(ع).

آستان قدس رضوی یکی از نهادهای موقوفاتی بزرگ جهان اسلام تلقی شده که در طول قرن‌ها توسط مؤمنان و ارادتمندان به امام هشتم شیعیان شکل گرفته است. موقوفات آستان در گذشته بسیار گسترده دانسته شده که مواردی از آن در طول تاریخ از میان رفته است. واقفان موقوفات آستان، افرادی از طبقات مختلف اجتماعی، از پادشاهان و دولتمردان تا عالمان و مردمان عادی، قلمداد شده‌اند.

پس از انقلاب اسلامی، ادارهٔ موقوفات آستان قدس رضوی توسط مدیریت امور موقوفات انجام می‌گیرد که از زیرمجموعه‌های معاونت امور حقوقی و موقوفات آستان به‌شمار رفته است. با توجه به گستردگی و پراکندگی موقوفات آستان گفته شده که برای ادارهٔ آنها مؤسسات و سازمان‌های متعددی تشکیل شده است؛ از جمله سازمان موقوفات ملک و سازمان موقوفات یزد و کرمان.

نشانه‌هایی از آغاز وقف بر آستان قدس از اوایل قرن چهارم قمری به‌دست داده شده است. در منابع، مواردی از وقف بر آستان در دورهٔ غزنویان، سلجوقیان، ایلخانیان و تیموریان به‌دست داده شده است. برخی موقوفات آستان در دورهٔ صفویان از بزرگ‌ترین و آبادترین موقوفات آستان برشمرده شده است. طومار علیشاهی، تدوین‌شده در دورهٔ افشاریان، سندی معتبر برای معرفی موقوفات آستان و منبعی برای تدوین سایر آثار فهرستی دربارهٔ موقوفات آستان قلمداد شده است.

در دورهٔ قاجاریان علاوه بر تدوین فهرستی دیگر از موقوفات آستان قدس، با عنوان طومار عضدالملک، در برخی مقاطع وقف بر آستان گسترش یافت. در دورهٔ پهلوی هم، علاوه بر بازپس‌گیری برخی موقوفات غصب‌شده، بزرگ‌ترین موقوفهٔ آستان توسط حسین ملک (درگذشت: ۱۳۵۱ش)، تاجر و واقف ایرانی، شکل گرفت.

جایگاه و ویژگی‌ها

موقوفات آستان قدس رضوی مجموعهٔ اموال غیر منقول و منقول وقف‌شده بر حرم امام رضا(ع) برشمرده شده است. آستان قدس رضوی یکی از نهادهای موقوفاتی بزرگ جهان اسلام تلقی شده که در طول قرن‌ها، به‌دلیل انگیزه‌های اخروی مؤمنان و ارادتمندان به امام هشتم شیعیان، شکل گرفته و توسعه یافته است.

به‌گفتهٔ عزیزالله عُطارِدی، تاریخ‌نگار آستان قدس رضوی، موقوفات آستان قدس در گذشته بسیار گسترده بوده است؛ مناطقی چون ایران، افغانستان، خوارزم، ماوراء‌النهر، شبه‌قاره هند و قفقاز، پراکنده بوده است. به‌گزارش او، با خارج‌شدن برخی از این مناطق از سلطهٔ حکومت ایران و با از دست رفتن حکومت مسلمانان در مناطقی از شبه قاره، این موقوفات از تسلط آستان خارج شده است.

در فهرست واقفان آستان قدس رضوی، افرادی از طبقات مختلف اجتماعی، از پادشاهان و دولتمردان تا عالمان و مردمان عادی، ثبت شده است. در این فهرست نام زنان هم دیده می‌شود؛ از جمله، انیس‌الدوله (درگذشت: ۱۳۱۴ق)، از زنان ناصرالدین شاه قاجار، که با خرید یک‌سوم بازار زرگرهای مشهد آن را وقف آستان نموده است.

بازدید تولیت آستان قدس از مزرعهٔ نمونه، از موقوفات آستان قدس رضوی

موقوفات پس از انقلاب اسلامی

گزارش شده که در دورهٔ جمهوری اسلامی علاوه بر تلاش برای احیای رویهٔ استفادهٔ از درآمد موقوفات آستان قدس در راستای نیت واقفان، موقوفات بسیاری وقف آستان شده است؛ به طوری که در گزارشی از سال ۱۴۰۰ش، مدیرعامل موقوفات آستان قدس رضوی در تهران ۳۵ درصد موقوفات آستان قدس را مربوط به پس از انقلاب اسلامی برشمرده است.

طبق گزارشی از سال ۱۳۹۹ش،‌ ادارهٔ موقوفات آستان قدس رضوی توسط مدیریت امور موقوفات انجام می‌گیرد که از زیرمجموعه‌های معاونت امور حقوقی و موقوفات آستان به‌شمار می‌رود. این مدیریت از سه ادارهٔ رسیدگی و محاسبات وقف‌نامه، ادارهٔ شناسایی موقوفات و امور وقف و ادارهٔ نظارت بر عملکرد متولیان و ناظران موقوفات تشکیل شده است. از مهم‌ترین وظایف این مدیریت تنظیم بودجه موقوفاتی و نظارت دقیق بر مصرف درآمد موقوفات؛ شناسایی و بررسی وضعیت تملک اراضی وقفی و بازخوانی و بازنویسی وقف‌نامه‌ها برشمرده شده است.

همچنین، گزارش شده که این اداره موارد مصرف درآمد موقوفات آستان قدس را در ۲۶ فصل طبقه‌بندی کرده است. نیز، با توجه به گستردگی و پراکندگی موقوفات آستان، برای اداره بهتر این موقوفات مؤسسات و سازمان‌های متعددی شامل معاونت املاک و اراضی، معاونت فنی و عمران موقوفات، سازمان موقوفات ملک، سازمان موقوفات استان تهران، سازمان موقوفات یزد و کرمان، مؤسسهٔ موقوفات و کشاورزی جنوب خراسان، مؤسسهٔ کشاورزی و موقوفات سمنان و مؤسسهٔ کشاورزی و موقوفات چناران تشکیل شده است.

موقوفات آستان از ابتدا تا صفویان

به‌نوشتهٔ عطاردی، تاریخ‌نگار آستان قدس رضوی، به‌دلیل از میان رفتن اسناد موقوفات در اثر حوادثی چون جنگ‌ها، تاریخ آغاز وقف بر حرم امام رضا(ع)، اینکه اولین واقفان چه کسانی بوده‌اند و اینکه چه چیزی را وقف کرده‌اند اطلاع قابل اتکایی در دست نیست؛ با این حال، قرآن‌های وقفی بازمانده از تاریخ ۳۲۷ق به بعد نشانهٔ وقف بر حرم امام رضا(ع)، دست‌کم از اوایل قرن چهارم هجری، دانسته شده است.

قرآنی به خط علیرضا عباسی که به‌دستور شاه عباس اول صفوی برای وقف بر آستان قدس نگارش شده است.

به‌نوشتهٔ ابوالفضل بیهقی (درگذشت: ۳۷۴ق)، مورخ و ادیب ایرانی، در عصر غزنویان، سوری بن معتز، صاحب دیوان خراسان و حاکم نیشابور در زمان مسعود غزنوی، برای آبادانی حرم امام رضا(ع) دهی با ارزش خرید و وقف آن کرد. همچنین، بیهقی از یکی از از دیوان‌سالاران غزنویان، به نام ابوالحسن عراقی (درگذشت: ۴۲۹ق)، یاد کرده که برای حرم امام رضا(ع) کاریز مشهد را دوباره احیاء کرد و کاروان‌سرایی برای آن ساخت و دهی را برای آن کاریز و کاروان‌سرا وقف کرد.

به‌گزارش ناصرالدین منشی کرمانی، مورخ قرن هفتم و هشتم قمری، در دورهٔ سلجوقیان، ابوطاهر قمی (درگذشت: ۵۱۶ق)، وزیر سنجر سلجوقی، دهی را برای روشنایی حرم امام رضا(ع) وقف کرده است. در برخی منابع آمده که در دورهٔ ایلخانان، غازان‌خان، هفتمین ایلخان ایران، سه منطقه فرهادجرد، فرهادان و مخالف‌سرای را بر آستان قدس رضوی وقف کرد. گفته شده که از این سه مورد، تنها روستای فرهادگرد باقی مانده که از موقوفات بسیار بزرگ آستان قدس رضوی به‌شمار می‌رود.

در دورهٔ تیموریان، توجه ویژهٔ این دودمان به شهر مشهد و حرم امام رضا(ع) عاملی برای رونق وقف بر آستان قدس دانسته شده است. از جملهٔ این موقوفات، به وقف آب، آب‌بند و آسیاب‌های قریهٔ طرق، آب‌بند گلستان، آب چشمه‌گلسب (گیلاس) اشاره شده است. وقف‌های گوهرشاد (درگذشت:۸۶۱ق)، همسر شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق) از جمله موقوفات مشهور و گستردهٔ آستان قدس برشمرده شده که شامل موقوفاتی در مشهد، طوس و جام است.

موقوفات آستان در دورهٔ صفویان

رسمیت تشیع در دورهٔ صفویان عاملی برای گسترش وقف بر آستان قدس رضوی در این دوره برشمرده شده است. موقوفات خواجه عتیق منشی، از جمله متولیان اولیهٔ آستان قدس در دورهٔ شاه اسماعیل صفوی، از بزرگ‌ترین، آبادترین و بهترین موقوفات آستان برشمرده شده است. املاک کنه‌بیست و مزرعه نمونهٔ آستان قدس از جمله موارد این موقوفات برشمرده شده است.

به‌نوشته برخی محققان، پس از دوره‌ای زوال در موقوفات آستان به‌دلیل حمله ازبکان، در آرامش دوران حکومت شاه طهماسب اول، املاک بسیاری وقف آستان قدس شد؛ به طوری که، بر اساس برخی منابع، در این دوره، برای تولیت آستان دو متولی سنتی و واجبی نصب شد: متولی سنتی برای ادارهٔ موقوفات شاهان صفوی و متولی واجبی برای ادارهٔ باقی موقوفات.

بنا بر گزارشی از دستورالملوک میرزا رفیعا، از متون دیوانی اواخر صفویه، در سال‌هایی که وضعیت موقوفات آستان عادی بوده، مجموع درآمد آن از موقوفات حومهٔ مشهد، شیروان، هرات، اصفهان، قزوین، ساوجبلاغ، تهران، سمنان، نیشابور، سبزوار، جوین، استرآباد، قوچان، دامغان و کرمان در حدود چهارده‌ هزار خروار جنس و سه هزار تومان نقد بوده است. علاوه بر این مناطق، در این دوره، موقوفاتی بر آستان در شهرهایی چون تربت جام، کلات، کاشمر، گناباد، خواف، باخزر، بادغیس، فراه، کرج، فندرسک و شاهرود وجود داشته است.

موارد موقوفه در دورهٔ صفویان، بیشتر از املاک و مستغلات، مانند مزرعه، قنات، باغ، زمین، چشمه، کاروان‌سرا، خان، تیمچه، دکان، منزل و قریه برشمرده شده است. موارد مصرف موقوفات خاص آن هم اموری چون تأمین روشنایی حرم، رسیدگی به زائران نیازمند، تأمین مواجب خدمه، برپایی روضه‌خوانی و تأمین هزینه‌های مهمان‌سرا و دارالشفاء آستان گزارش شده است.

طومار علیشاهی از دورهٔ افشاریان

موقوفات آستان در دورهٔ افشاریان

به‌نوشته برخی محققان، با بر افتادن صفویان وضعیت موقوفات آستان قدس دچار آشفتگی شد و برخی موقوفات مورد دست‌اندازی قرار گرفت؛ اما با به سلطنت‌رسیدن نادرشاه افشار (حکومت: ۱۱۴۸-۱۱۶۰ق) تا اندازه‌ای وضعیت موقوفات به‌سامان شد. به‌گزارش برخی منابع، نادر در ابتدای تسلطش بر مشهد، در سال ۱۱۴۵ق، سقاخانه‌ای (سقاخانهٔ اسماعیل‌ طلایی) برای حرم امام رضا(ع) ساخت و برای ادارهٔ آن املاکی از مزرعهٔ دهِشْک طوس و چندین خانه و دکان در شهر مشهد وقف کرد.

به‌گزارش علی مؤتمن، پژوهشگر آستان قدس، نادر در فرمانی همه موقوفات، از جمله موقوفات آستان را به‌تصرف دولت درآورد؛ امری که موجب تضعیف آستان از نظر مالی و وابستگی آن به دولت دانسته شده است. گزارش شده که پس نادر، جانشین او علیشاه افشار (حکومت: ۱۱۶۰-۱۱۶۱ق) برای بازگرداندن موقوفات آستان و تنظیم آنها کوشید؛ او علاوه بر این کار، یکصد مورد از املاک خود را وقف دارالشفای آستان کرد.

علیشاه برای بازگرداندن امور موقوفات آستان قدس به حالت پیش از نادر، در رمضان ۱۱۶۰ق، دست به تنظیم طوماری مشهور به طومار علیشاهی زد. گزارش شده که در این طومار نام تمامی رقبات موقوفهٔ آستان به‌علاوهٔ صد مورد موقوفهٔ خود علیشاه، موقوفات خاص مسجد گوهرشاد و دارالشفاء آمده است. این طومار سندی معتبر برای معرفی موقوفات آستان و منبعی برای تدوین سایر آثار فهرستی دربارهٔ آنها به‌شمار رفته است.

طومار عضدالملک از دورهٔ قاجاریان

موقوفات آستان در دورهٔ قاجاریان

به‌گزارش محمد احتشام کاویانیان، از پژوهشگران و کارگزاران آستان قدس، پس از علیشاه افشار، در دورهٔ جانشینان نادر تا برآمد قاجاریان، موقوفات آستان، به‌تبع اوضاع پریشان کشور، دستخوش پریشانی و غارت شد. به‌‌گزارش او، با برآمدن قاجاریان و در دورهٔ فتحعلی‌شاه، میرزا موسی‌‌خان فراهانی، متولی آستان از سال ۱۲۴۷ تا ۱۲۶۲ق، درصدد بازپس‌گیری و تنظیم دوبارهٔ موقوفات آستان بر اساس طومار علیشاهی برآمد.

گفته شده که از این دوران به بعد، سایر متولیان قاجاری آستان با تدوین طومارهایی در حفظ و انتظام موقوفات آن کوشیدند؛ از جمله عبدالباقی منجم‌باشی، متولی آستان، در سال ۱۲۶۸ق دستور صورت‌برداری از وقف‌نامه‌های موجود در آستان را صادر کرد. همچنین، در دورهٔ‌ تولیت میر محمدحسین عضدالملک قزوینی، به دستور او طوماری، مشهور به طومار عضدالملک، از موقوفات آستان، به‌تفکیک هر شهر تا سال ۱۲۷۳ق، تهیه شد.

برخی محققان با تکیه بر کتاب آثار الرضویه، از آثار فهرستی دربارهٔ موقوفات آستان، رشد وقف بر آستان در دورهٔ ناصرالدین شاه را، به‌سبب برقراری امنیت نسبی بر خراسان، نتیجه گرفته‌اند؛ به طوری که در سفرنامهٔ یک فرانسوی در اواخر این دوره، درآمد موقوفات آستان در سراسر ایران شصت هزار تومان نقد و ده هزار خروار غله گزارش شده است.

به‌گزارش عطاردی،‌ در دورهٔ حکومت مظفرالدین شاه، تغییراتی که در نحوهٔ ادارهٔ آستان رخ داد، موجب اختلال در رسیدگی به موقوفات شد. گزارش شده که با برقراری مشروطیت موقوفات آستان قدس زیر نظر وزارت معارف و اوقاف قرار گرفت. به‌نوشتهٔ عطاردی،‌ در اواخر قاجاریان هم، به‌دلیل پریشانی وضعیت حکومت، برخی از املاک آستان به تملک دیگران درآمد.

موقوفات آستان در دورهٔ پهلوی

گزارش شده که دورهٔ پهلوی اول، در نظام‌نامه‌ای جدید برای ادارهٔ بهتر موقوفات آستان تمهیداتی اندیشیده شد. همچنین، بسیاری از موقوفات آستان که غصب شده بود، با پیگیری حقوقی، دوباره در اختیار آستان قرار گرفت و از درآمد موقوفات املاکی برای توسعه حرم امام رضا(ع) خریداری شد.

به‌گزارش عطاردی، در دورهٔ پهلوی دوم نیز با معاوضه و خریداری املاکی برای آستان، طی وقف‌نامه‌ای، این املاک وقف آستان شدند و درآمد آنها برای تأمین مخارج بیمارستان امام رضا(ع) و برخی فعالیت‌های فرهنگی آستان در حوزهٔ موزه و کتابخانهٔ آستان تخصیص داده شد. به‌گزارش مؤتمن، در سال ۱۳۴۸ش، به‌دستور باقر پیرنیا، نایب‌التولیهٔ آستان از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۰ش، فهرستی از موقوفات آستان تهیه شد.

طبق گزارشی، از سال ۱۳۱۶ش تا سال ۱۳۴۰ش، بزرگ‌ترین موقوفه آستان قدس توسط حسین ملک (درگذشت: ۱۳۵۱ش)، تاجر و واقف ایرانی، در هفت مرحله، با وقف کتابخانه و اموال منقول و املاک، شکل گرفت.