گوهرشاد
| بانی مسجد گوهرشاد و برخی رواقهای حرم امام رضا(ع) | |
 مقبرهٔ گوهرشاد در هرات | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | گوهرشاد آغا بیگُم، دختر غیاثالدین ترخان |
| لقب | مَهْدعُلْیا |
| نسب | ترخانیان |
| زادروز | ۷۸۰ یا ۷۸۶ق |
| تاریخ درگذشت | ۹ رمضان سال ۸۶۱ق |
| شهر درگذشت | هرات |
| آرامگاه | هرات |
| نام همسر | شاهرخ پادشاه تیموری |
| فرزندان | ابراهیمسلطان • بایْسُنقُرمیرزا |
| دین | اسلام |
| مذهب | تسنن |
گوهَرْشاد، همسر شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق)، بانی مسجد گوهرشاد و برخی دیگر از ابنیهٔ حرم امام رضا(ع).
ساخت دارالحُفّاظ، دارالسّیاده و دارالسلام از قدیمیترین رواقهای حرم امام رضا(ع)، به او منسوب است. همچنین مدرسه پَریزاد در کنار حرم امام رضا، به همت ندیمهاش پریزادخانم احداث شده است.
نام گوهرشاد در زمره واقفان آستان قدس رضوی ثبت شده است. موقوفات او از جمله موقوفات مشهور و گسترده موقوفات این آستان به شمار میرود.
جایگاه
گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق)، از بانیان برخی از آثار دوره تیموریان به شمار میرود که مسجد گوهرشاد و برخی از رواقها و ابنیهٔ حرم امام رضا(ع) از جمله آنهاست.[۱]
بهگزارش خواندمیر، از مورخان دوره تیموری، گوهرشاد علاقهمند به ساخت و تعمیر بناهای اسلامی بوده است.[۲] بهجز آثاری که در حرم امام رضا(ع) به او منسوب است، مدرسه، خانقاه و مسجد جامع شهر هرات نیز به امر او ساخته شده است.[۳]
در فهرست واقفان آستان قدس رضوی از گوهرشاد یاد شده است؛[۴] گزارش شده که گوهرشاد، برای حفظ و آبادی مسجد گوهرشاد، با تنظیم وقفنامهای[۵] در سال ۸۲۹ق، املاکی را بر آن و حرم امام رضا(ع) وقف کرد.[۶] از میان موقوفات آستان قدس رضوی، این موقوفات از جمله موقوفات مشهور و گسترده برشمرده شده است.[۷]
گوهرشاد را همچنین شخصیتی هنرپرور و حامی هنرمندان برشمردهاند؛[۸] دو پسر او، ابراهیمسلطان و بایْسُنقُرمیرزا از جمله خوشنویسان بهنام عصر خود محسوب میشوند.[۹]
آثار گوهرشاد در حرم امام رضا(ع)
بهگفتهٔ آرتور پوپ (درگذشت: ۱۹۶۹م)، تاریخنگار هنر آمریکایی، ساخت مسجد گوهرشاد مهمترین اقدام تیموریان در حرم امام رضا(ع) به شمار میرود.[۱۰] بهگزارش کاظم مدیرشانهچی، خراسانپژوه، بنای مسجد گوهرشاد که قدیمیترین بنای مشهد پس از بقعهٔ حرم امام رضا(ع) محسوب میشود بهفرمان گوهرشاد در سال ۸۱۲ق آغاز شد و در سال ۸۲۱ق بهپایان رسید.[۱۱]
همچنین، ساخت دارالحُفّاظ،[۱۲] دارالسّیاده[۱۳] و دارالسلام[۱۴] از قدیمیترین رواقهای حرم امام رضا(ع)، به گوهرشاد منسوب است.[۱۵] در شعبان ۸۲۱ق، در سفر گوهرشاد بههمراه شاهرخ تیموری برای زیارت حرم امام رضا(ع)، گوهرشاد دستور احداث چند بنای دیگر در مجاورت بقعه حرم و مسجد گوهرشاد را صادر کرد.[۱۶]
از دیگر بناهایی که در کنار حرم امام رضا(ع) ساخته شده مدرسهٔ پَریزاد است.[۱۷] بانی این مدرسه پریزادخانم، ندیمهٔ گوهرشاد بوده است.[۱۸]
دودمان و زندگی
مَهْدعُلْیا، گوهرشاد آغابیگُم، دختر غیاثالدین ترخان، از خاندان صاحب قدرتِ تَرخانی در ماوراء النهر بود.[۱۹] تولد او حدود سال ۷۸۰ یا ۷۸۶ق تخمین زده میشود.[۲۰] گوهرشاد در سال ۷۹۵ یا ۸۰۰ق با شاهرخ تیموری ازدواج کرد[۲۱] که حاصل آن دو فرزند پسر احتمال داده شده است.[۲۲]
با تکیه بر اطلاعات برخی منابع تاریخی،[۲۳] گفته شده که گوهرشاد در بسیاری از سفرهای شاهرخ تیموری را همراهی میکرد و در بیشتر امور حکومتی دخالت داشت.[۲۴] بنا بر برخی گزارشها، پس از مرگ شاهرخ (۸۵۰ق)، گوهرشاد با توطئهٔ جمعی از امرای سلطان ابوسعید گورکانی (حکومت: ۸۵۴-۸۷۳) و به امر او، در نهم رمضان ۸۶۱ق، در هرات کشته شد.[۲۵] جسد او در کنار قبر فرزندش بایسنقرمیرزا، در آرامگاهی خانوادگی که خود ساخته بود، مدفون شد.[۲۶]
کتابشناسی
دربارهٔ گوهرشاد کتابهایی منتشر شده است؛ از جمله:
- بانو گوهرشاد، نوشتهٔ مژگان شیخی از انتشارات قدیانی.
- گوهرشاد بیگم، نوشتهٔ مهدی نصیری دهقان از انتشارات امیرصدرا.
- گوهرشاد، نوشتهٔ بتول زرگنده از انتشارات مدرسه.
پانویس
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ خواندمیر، حبیب السیر، ۱۳۸۰ش. ج۴، ص۶۸.
- ↑ سمرقندی، مطلع سعدین، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۲۴؛ خواندمیر، حبیب السیر، ۱۳۸۰ش. ج۴، ص۶۸.
- ↑ عطاردی، «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد مقدس»، ص۱۲۴-۱۲۵.
- ↑ برای اطلاع از متن این وقفنامه نگاه کنید: انزابینژاد، بیست وقفنامه از خراسان، ۱۳۸۸ش، ص۱۴-۳۱.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ انزابینژاد، بیست وقفنامه از خراسان، ۱۳۸۸ش، ص۱۱.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ مدیرشانهچی، «گوهرشاد»، ص۹۳؛ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ پوپ، سیری در هنر ایران، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۳۹۷.
- ↑ مدیرشانهچی، «گوهرشاد»، ص۱۰۵.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۱۲۷.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۴.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۸-۱۰۹؛ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵-۴۲۶.
- ↑ سمرقندی، مطلع سعدین، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۶۱؛ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۸۰ش، ص۶۹۳.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۶.
- ↑ فاضل، «مدارس قدیم مشهد: مدرسه پریزاد»، ص۱۴۵۱؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۸.
- ↑ مدیرشانهچی، «گوهرشاد»، ص۸۹-۹۰.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ مدیرشانهچی، «گوهرشاد»، ص۹۳.
- ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۹؛ میرخواند، روضة الصفا، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۱۷۱.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
- ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۸۲ش، ص۴۷۴؛ سمرقندی، مطلع سعدین، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۱۰-۸۱۱؛ میرخواند، روضة الصفا، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۱۹۲.
- ↑ نقدی، «گوهرشاد آغا»، ص۴۲۵.
منابع
- پوپ، آرتر و فیلیس اکرمن، سیری در هنر ایران، ترجمه نجف دریابندری و دیگران، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
- حافظابرو، عبدالله بن لطفالله، زبدة التواریخ، تحقیق سید کمال حاجسیدجوادی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، انتشارات خیام، ۱۳۸۰ش.
- در این قطعه از بهشت (راهنمای خادمان و زائران امام رضا)، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش.
- دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن بختیشاه، تذکرة الشعراء، تحقیق ادوارد براون، تهران،انتشارات اساطیر، ۱۳۸۲ش.
- سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تحقیق: عبدالحسین نوایی تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، ۱۳۷۲ش.
- عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات عطارد، ۱۳۷۱ش.
- عطاردی، عزیزالله، «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد مقدس»، در نشریهٔ وقف میراث جاویدان، شمارهٔ ۳۵ و ۳۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۰ش.
- فاضل، محمود، «مدارس قدیم مشهد: مدرسه پریزاد»، در مجله وحید، شماره ۹۷، دی ۱۳۵۰ش.
- نقدی، رضا، «گوهرشاد آغا»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.
- مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش.
- مدیرشانهچی، کاظم، «گوهرشاد»، در نامهٔ آستان قدس، شمارهٔ ۳۱، ۱۳۴۶ش.
- میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب خویی، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۳ش.