فهرست متولیان حرم امام رضا(ع)
فهرست مُتَوَلّیان و نایبان تَولیَت حرم امام رضا(ع) شامل اسامی افرادی است که یا مستقیماً متولی حرم امام رضا(ع) و آستان قدس رضوی بودهاند یا از سوی متولی بهعنوان نایب او ادارهٔ امور حرم و موقوفات آن را برعهده داشتهاند.[۱]
تولیت حرم امام رضا(ع) بهمعنای واگذاری ریاست آستان قدس رضوی و موقوفات آن بههمراه مدیریت حرم به شخصی دارای شرایط دانسته شده است.[۲] بهنوشته برخی منابع، حرم امام رضا(ع) از ابتدا دارای متولی بوده است.[۳] گفته شده که در دورههای مختلف عموماً تولیت حرم امام رضا(ع) با پادشاهان و حاکمان بوده و آنان افرادی را بهعنوان نایب خود (نایِبُ التُّولیَّه) منصوب میکردهاند.[۴]
پیش از صفویان
بهگفتهٔ علی مؤتمن، پژوهشگر آستان قدس، تا پیش از صفویان، از جزئیات امر تولیت حرم امام رضا(ع) و متولیان آن اطلاعات زیادی در دست نیست.[۶] از نظر او، عامل این موضوع هجومهای خارجی و درگیریهای گاهبهگاه داخلی بوده که در برخی موارد موجب بیسرپرستماندن آستان قدس رضوی و بیسامانی امور آن میشده است.[۷] با وجود این وضع، با اتکا به برخی منابع نشان داده شده که در زمانهایی که آرامش بر خراسان حاکم بوده، بهخصوص در دورهٔ جانشینان تیمور لنگ،[۸] حرم دارای متولی بوده است؛ متولیانی که عموماً از نقبای سادات، از سادات زیدی، حسینی، موسوی و رضوی، بودهاند.[۹]
در برخی منابع، به بعضی اسامی بهعنوان متولیان حرم در این دوره اشاره شده است:
- حسین بن علی بن صاعد بربری
- سید ابوجعفر محمد بن علی
- ابوالفتح بن زید (از سادات زیدی)
- ابوالحسن بن زید بن عدنان (از سادات زیدی)
- ابوعلی احمد بن ابوالفتوح (از سادات زیدی)
- احمد اسود بن محمد اعرابی (از سادات موسوی)
- ابوالحسن موسی بن احمد اسود (از سادات موسوی)
- ابوجعفر بن موسی بن احمد اسود (از سادات موسوی)
- جمالالدین بن جعفر بن محمد (از سادات موسوی)
- جمالالدین ابوابراهیم موسی بن جعفر (از سادات موسوی)
- کمالالدین علی بن جعفر (از سادات موسوی)
- تاجالدین محمد بن موسی بن جعفر (از سادات موسوی)
- جمالالدین ابوالحسن بن تاجالدین محمد (از سادات موسوی)
- عمادالدین یحیی بن کمالالدین علی بن جعفر (از سادات موسوی)
- رکنالدین ابوجعفر داعی بن کمالالدین علی بن جعفر (از سادات موسوی)
- بدرالدین طاهر موسوی
- نظامالدین عبدالحی بن طاهر موسوی
- علاءالدین علی بن طاهر موسوی
- شمسالدین محمد رضوی (از سادات رضوی)
- میر غیاثالدین محمد بن محمد رضوی (از سادات رضوی)[۱۰]
صفویان
در دورهٔ صفویان، اموری چون رسمیتیافتن مذهب تشیع،[۱۲] گسترش سنت وقف برای حرم امام رضا(ع) و لزوم پاسداری از نفایس آن[۱۳] از جمله دلایل تثبیت امر تولیت دانسته شده است. گفته شده که در دورهٔ شاه عباس اول، متولیان حرم به قدرت مادی و سیاسی بسیاری دست یافتند.[۱۴] پایگاه اجتماعی متولیان در دورهٔ صفویان ترکیبی از وزیران و عالمان دانسته شده است؛ وزیرانی چون جمالالدین امیربیگ کَجَجی مُهْرْدار و عالمانی چون خلیفه اسدالله اصفهانی و میر سید علی رضوی قمی.[۱۵]
در برخی منابع، فهرستی از متولیان حرم امام رضا(ع) در دورهٔ صفویه بهدست داده شده است:
- غیاثالدین عزیز رضوی (احتمالاً ۹۰۶ق- نامشخص)
- خواجه عتیقعلی منشی (احتمالاً ۹۱۶ق- نامشخص)
- جمالالدین امیربیگ کججی مهردار (۹۴۵-۹۵۸ق)
- خواجه عنایتالله خوزانی شیرازی (حدود ۹۵۸ق- نامشخص)
- میر درویشبیگ صفوی (احتمالاً ۹۵۹–۹۶۲ق)
- خلیفه اسدالله اصفهانی (۹۶۲–۹۷۰ق)
- عبدالوهاب شوشتری (۹۷۰–۹۷۱ق)
- میر سید علی رضوی قمی (۹۷۱–۹۷۴ق)
- ابوالولی اِنْجَوی شیرازی و میر عبدالله بُدَلا (۹۷۴– احتمالاً ۹۷۵ق)
- میر سید علی مُفَضَّل استرآبادی (دورهٔ اول: احتمالاً ۹۷۵-۹۸۱)
- میر سید کمالالدین محمد استرآبادی و میر ابوالقاسم اصفهانی (۹۸۱- احتمالاً ۹۸۴ق)
- زینالدین علی شوشتری (احتمالاً ۹۸۴ق- نامشخص)
- میرزا شکرالله اصفهانی (۹۸۸ق)
- میر عبدالکریم متولی (نامشخص-۹۸۸ق)
- افضلالدین محمد تُرکه اصفهانی (احتمالاً ۹۸۹-۹۹۰ق)
- میر سید علی مُفَضَّل استرآبادی (دورهٔ دوم: ۹۹۰-۹۹۷ق)
- قاضی سلطان محمود حسینی تربتی (احتمالاً ۱۰۰۶–۱۰۲۶ق)
- میرزا محمدمحسن رضوی (دورهٔ اول: ۱۰۲۶–۱۰۳۰ق)
- میرزا ابوطالب رضوی (۱۰۳۰–۱۰۳۵ق)
- محمدمؤمن موسوی حسینی (۱۰۳۶–۱۰۳۸ق)
- میرزا محمدمحسن رضوی (دورهٔ دوم: ۱۰۳۸–۱۰۵۵ق)
- میرزا محمدباقر رضوی (۱۰۵۵–۱۰۷۳ق)
- میرزا محمد بدیعالزمان رضوی (۱۰۷۳–۱۰۷۷ق)،
- شاه تقیالدین محمد رضوی (۱۰۷۷–۱۰۹۳ق)
- میرزا محمدابراهیم رضوی (احتمالاً ۱۰۹۵–۱۱۰۰ق)
- میرزا عبدالمؤمن شهرستانی (احتمالاً ۱۱۰۱–احتمالاً ۱۱۰۵ق)
- میرزا محمدداوود حسینی (احتمالاً ۱۱۰۸–۱۱۳۳ق)
- میرزا شمسالدین محمد رضوی (۱۱۳۵–احتمالاً ۱۱۳۸ق)[۱۶]
افشاریان
بهگزارش برخی منابع، در دورهٔ افشاریان نیز، مانند دورهٔ صفویه، متولیان حرم امام رضا(ع) از میان سادات و علما انتخاب میشدند و به نیابت از شاه امور حرم امام رضا(ع) را اداره میکردند.[۱۹] تفاوت نهاد تولیت در این دوره، نسبت به دورهٔ صفویان، کمترشدن قدرت و نفوذ آن دانسته شده است.[۲۰] علت این امر از سوی برخی محققان، حضور پادشاه در مشهد بهعنوان پایتخت افشاریان دانسته شده است.[۲۱]
در برخی منابع، فهرست متولیان حرم امام رضا(ع) در دورهٔ افشاریان چنین صورتبندی شده است:
- محمدتقی رضوی (۱۱۴۱-۱۱۴۳ق)
- محمدرضا رضوی (۱۱۴۳-۱۱۵۳ق)
- عبدالحی رضوی (احتمالاً ۱۱۵۳-۱۱۵۶ق)
- سید محمد متولی (۱۱۵۶-۱۱۶۰ق)
- محمدابراهیم رضوی (۱۱۶۰-۱۱۶۳ق)
- میرزا داوود حسینی (۱۱۶۳ق)
- محمدعلی رضوی (دورهٔ اول: ۱۱۶۳-۱۱۶۶ق)
- محمدشريف بن محمدبدیع (۱۱۶۶-۱۱۷۸ق)
- محمدعلی رضوی (دورهٔ دوم: ۱۱۷۸-۱۱۸۱ق)
- میرزا ابوطالب حسینی اصفهانی (۱۱۸۱-نامشخص)[۲۲]
قاجاریان
بهنقل از برخی منابع، در اوایل دورهٔ قاجاریان، از کشتهشدن آقامحمدخان تا تثبیت حکمرانی فتحعلیشاه، بهدلیل ناآرامیهای حاصل از منازعات سیاسی حکومت نتوانست تولیتی برای حرم امام رضا(ع) نصب کند.[۲۳] گفته شده که در سال ۱۲۴۷ق، سرانجام فتحعلیشاه توانست میرزاموسی خان فراهانی را به تولیت آستان قدس منصوب کند؛ این انتصاب موجب تثبیت و بهبود وضعیت حرم و تنظیم دوباره تشکیلات اداری آن دانسته شده است.[۲۴]
در برخی منابع برای تولیت حرم امام رضا(ع) در دورهٔ قاجاریان چهار خصوصیت برشمرده شده است:[۲۶]
- اینکه برخلاف متولیان دورهٔ صفویه و افشاریه، که از میان علما و سادات انتخاب میشدند، متولیان این دوره بیشتر از میان رجال حکومتی و شاهزادگان انتخاب میشدند.
- در دورههای پیشین بیشتر متولیان خراسانی بودند، ولی در دورهٔ قاجار تمام متولیان از تهران فرستاده میشدند.
- برای نخستین بار در این دوره، افرادی بهصورت همزمان عهدهدار تولیت آستان قدس رضوی و اداره ایالت خراسان شدند.
- تمام متولیان در این دوره نائب داشتند که از عموماً از رجال سرشناس آستان قدس رضوی انتخاب میشدند و تولیت را در اداره امور کمک میکردند.
در برخی منابع، فهرستی از متولیان حرم امام رضا(ع) در دورهٔ قاجاریان بهدست داده شده است:
- فتحعلیبیگ کَتول (۱۲۱۰- حدود ۱۲۱۲ق)
- محمدعلی حسینی (احتمالاً ۱۲۱۸-۱۲۴۷ق)
- میرزا موسیخان فراهانی (۱۲۴۷-۱۲۶۲ق)
- اللهیارخان آصفالدوله (۱۱۶۲ق)
- میرزا عبدالله خوئی (۱۲۶۲-۱۲۶۴ق)
- شیخ عبدالرحیم بروجردی (۱۲۶۶-۱۲۶۸ق)
- میرزا عبدالباقی منجمباشی (۱۲۶۸-۱۲۷۰ق)
- میرزا فضلالله وزیرنظام نوری (۱۲۷۰-۱۲۷۲ق)
- میر محمدحسین عضدالملک قزوینی (دورهٔ اول: ۱۲۷۲-۱۲۷۷ق)
- میرزا جعفرخان مشیرالدوله تبریزی (۱۲۷۷-۱۲۸۱ق)
- ميرزا علىاكبر قوامالملک شیرازی (۱۲۸۱-۱۲۸۲ق)
- میر محمدحسین عضدالملک قزوینی (دورهٔ دوم: ۱۲۸۲-۱۲۸۳ق)
- میرزا محمدخان سپهسالار (۱۲۸۳-۱۲۸۴ق)
- میرزا محمدخان مجدالملک سینکی (۱۲۸۴-۱۲۸۵ق)
- میرزا محمدحسین دبیرالملک فراهانی (ذيحجهٔ ۱۲۸۵ق- ذیقعدهٔ ۱۲۸۷ق)
- میرزا ابوالقاسمخان معینالملک (۱۲۸۷-۱۲۸۸ق)
- محمدميرزا سيفالدولهٔ قاجار (۱۳۸۸-۱۲۹۰ق)
- میرزا سعیدخان مؤتمنالملک انصاری (۱۲۹۰-۱۲۹۷ق)
- محمدتقیمیرزا رکنالدوله (دورهٔ اول: ۱۲۹۷- ۱۲۹۸ق)
- میرزا حسینخان سپهسالار (۱۲۹۸ق)
- محمدتقیمیرزا رکنالدوله (دورهٔ دوم: ۱۲۹۹-۱۳۰۱ق)
- عبدالوهابخان آصفالدوله شیرازی (۱۳۰۱-۱۳۰۳ق)
- میرزا محمدعلی صدرالممالک قزوینی (دورهٔ اول: ۱۳۰۳-۱۳۰۶ق)
- محمدتقیمیرزا رکنالدوله (دورهٔ سوم: ۱۳۰۶-۱۳۰۸ق)
- فتحعلیخان صاحبدیوان شیرازی (۱۳۰۸-۱۳۱۱ق)
- ابوالفتحميرزا مؤیدالدوله (۱۳۱۱-۱۳۱۳ق)
- میرزا محمدعلی صدرالممالک قزوینی (دورهٔ دوم: ۱۳۱۳-۱۳۱۴ق)
- میرزا محمودخان مدیرالدوله (۱۳۱۴-۱۳۱۶ق)
- محمدرضا صدیقالدوله نوری مازندرانی (۱۳۱۶-۱۳۱۹ق)
- سلطانحسینمیرزا نیرالدوله (۱۳۱۹ق)
- ميرزا ابوالقاسم نصیرالملک شیرازی (۱۳۱۹-۱۳۲۰ق)
- مهدیقلیمیرزا سهامالملک (۱۳۲۰-۱۳۲۲ق)
- غلامرضا آصفالدوله شاهسون (۱۳۲۲-۱۳۲۳ق)
- میرزا کاظمآقا تبریزی (احتمالاً ۱۳۲۳-۱۳۲۶ق)
- میرزا شفیع صدرالممالک قزوینی (۱۳۲۶-۱۳۲۹ق)
- میرزا مرتضیقلیخان طباطبایی نائینی (دورهٔ اول: ۱۳۲۹-۱۳۳۴ق)
- حاج سید جواد ظهيرالاسلام (دورهٔ اول: ۱۳۳۴-۱۳۳۶ق)
- میرزا مرتضیقلیخان طباطبایی نائینی (دورهٔ دوم: ۱۳۳۶-۱۳۳۸ق)
- حاج سید جواد ظهيرالاسلام (دورهٔ دوم: ۱۳۳۸-۱۳۴۰ق)
- میرزا مرتضیقلیخان طباطبایی نائینی (دورهٔ سوم: ۱۳۴۰-۱۳۴۱ق)
- حاج میرزا محمدعلی رضوی (۱۳۴۱-۱۳۴۲ق)
- میرزا مرتضیقلیخان طباطبایی نائینی (دورهٔ چهارم: ۱۳۴۲-۱۳۴۴ق)[۲۸]
پهلوی
بهنوشته برخی منابع، در دورهٔ پهلوی اول و پهلوی دوم، شاه خود عنوان تولیت را در اختیار داشت و اداره امور حرم امام رضا(ع) را عملاً به نایب التولیههای انتصابی واگذار میکرد.[۲۹] گفته شده که این نایب التولیهها عمدتاً از میان رجال حکومتی انتخاب میشدند و مانند دورهٔ قاجاریان استاندار خراسان هم بودند.[۳۰]
در برخی منابع، اسامی متولیان حرم امام رضا(ع) در دورهٔ پهلوی چنین سیاهه شده است:
- جانمحمدخان امیرعلایی (۱۳۰۴ش)
- محمدولی اسدی (۱۳۰۴-۱۳۱۴ش)
- سید فتحالله پاکروان (۱۳۱۴-۱۳۲۰ش)
- على منصور (۱۳۲۰-۱۳۲۴ش)
- ناصر اعتمادی (۱۳۲۴-۱۳۲۵ش)
- غلامحسین اشرفی (۱۳۲۵-۱۳۲۶ش)
- محمود بَدِر (۱۳۲۶-۱۳۳۰ش)
- مصطفیقلی رام (۱۳۳۰ش)
- سید جلالالدین تهرانی (دورهٔ اول: ۱۳۳۰-۱۳۳۱ش)
- علی معتمدی (۱۳۳۱-۱۳۳۴ش)
- سید فخرالدین شادمان (۱۳۳۴-۱۳۳۸ش)
- محمد مهران (۱۳۳۸-۱۳۴۰ش)
- سید جلالالدین تهرانی (دورهٔ دوم: ۱۳۴۰-۱۳۴۲ش)
- سید صادق امیرعزیزی (دورهٔ اول: ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش)
- نادر باتْمانْقلیچ (۱۳۴۴-۱۳۴۶ش)
- باقر پیرنیا (۱۳۴۶-۱۳۵۰ش)
- حسن زاهدی (۱۳۵۰-۱۳۵۳ش)
- عبدالعظیم ولیان (۱۳۵۳-۱۳۵۷ش)
- حسن سراج حجازی (شهریور تا آبان ۱۳۵۷ش)
- سید صادق امیرعزیزی (دورهٔ دوم: آبان تا بهمن ۱۳۵۷ش)[۳۱]
جمهوری اسلامی
بهنقل از برخی منابع، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، انتخاب و نصب تولیت حرم امام رضا(ع) و آستان قدس رضوی، با عنوان تولیت عظمای آستان قدس رضوی، بهعنوان حقی شرعی برای مقام ولی فقیه تعریف شده است.[۳۲] گزارش شده که در این دوره، تشکیلات اجرایی آستان قدس تحت نظارت تولیت عظما اداره میشود و او برای هدایت و ترسیم اهداف آستان از مشورت هیئت امنا و شورای عالی فرهنگی بهره میبرد؛ بهعلاوه، سازمان اقتصادی رضوی و حوزه مدیریت سازمان مرکزی آستان قدس نیز زیر نظر مستقیم تولیت اداره میشود.[۳۳]
اسامی متولیان حرم امام رضا(ع) در دورهٔ جمهوری اسلامی چنین سیاهه شده است:
- عباس واعظ طبسی (۲۵ بهمن ۱۳۵۷ش- ۱۴ اسفند ۱۳۹۴ش)[۳۴]
- سید ابراهیم رئیسی (۱۷ اسفند ۱۳۹۴- ۱۵ فروردین ۱۳۹۸ش)[۳۵]
- احمد مروی (از ۱۰ فروردین ۱۳۹۸ش)[۳۶]
پانویس
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۳؛ نقدی، تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.
- ↑ نقدی، تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.
- ↑ نقدی، تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۰.
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۳.
- ↑ سلمانی رحیمی، «واعظ طبسی، عباس»، ص۶۹۳.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۴.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۴.
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۳-۴۴۴.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۴؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۲.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۴-۲۲۶؛ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۱۲-۱۶؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۸۲-۸۳.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۲.
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۳-۴۴۴.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۲.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۲.
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۵-۴۴۷؛ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۸-۲۲۹؛ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۷-۱۴۸.
- ↑ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۸-۱۵۰.
- ↑ «توليت در دوره افشاريه»، در تارنمای آستاننیوز.
- ↑ «توليت در دوره افشاريه»، در تارنمای آستاننیوز.
- ↑ نعمتی، «آستان قدس رضوی»، ص۷۵.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۲۹-۲۳۰؛ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۵۴-۶۵؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۹.
- ↑ نقدی، تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۱؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳؛ «تولیت آستان قدس رضوی در دوره قاجاریه»، در تارنمای آستاننیوز.
- ↑ سلمانی رحیمی، «واعظ طبسی، عباس»، ۶۹۲.
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۵-۴۴۷؛ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۳۰-۲۳۳؛ نقدی، تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، ۱۳۹۹ش، ص۳۷۲-۳۷۳؛ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۶۸-۱۴۲؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳.
- ↑ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۳.
- ↑ فیض، بدر فروزان، ۱۳۲۸ش، ص۴۴۸؛ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۲۳۳-۲۳۴؛ سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۳-۱۹۴؛ حسنآبادی و یحیایی، «تولیت»، ص۳۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «متولیان دورهٔ جمهوری اسلامی»، ص۴۲۷.
- ↑ نقدی، «آستان قدس رضوی، پیشینه و تشکیلات»، ص۵۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «متولیان دورهٔ جمهوری اسلامی»، ص۴۲۷.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «متولیان دورهٔ جمهوری اسلامی»، ص۴۲۷-۴۲۸.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «متولیان دورهٔ جمهوری اسلامی»، ص۴۲۹-۴۳۱.
منابع
- «تولیت آستان قدس رضوی در دوره قاجاریه»، در تارنمای آستاننیوز، درج: ۶ تیر ۱۳۹۲ش، بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «توليت در دورهٔ افشاريه»، در تارنمای آستاننیوز، درج: ۶ تیر ۱۳۹۲ش، بازدید: بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
- حسنآبادی، ابوالفضل و علی یحیایی، «تولیت»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۱: آ-س)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش.
- سلمانی رحیمی، امیر، «واعظ طبسی، عباس»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.
- سوهانیان حقیقی، «متولیان دورهٔ جمهوری اسلامی»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.
- سوهانیان حقیقی، محمد و علی نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، مشهد، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش.
- فیض، عباس، بدر فروزان (تاریخ آستانه قدس رضوی)، قم، بنگاه چاپ قم، ۱۳۲۴ش.
- مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش.
- نقدی، رضا، «آستان قدس رضوی، پیشینه و تشکیلات»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۱: آ-س)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش.
- نقدی، رضا، تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.