درهای حرم امام رضا(ع)

در طلای ایوان طلای صحن انقلاب از آثار دوره پهلوی.

درهای حرم امام رضا(ع) درهای نصب‌شده در ورودی‌ها و خروجی‌های اماکن مختلف حرم امام رضا(ع) که عموماً ارزش تاریخی و هنری دارند.

از قرون گذشته درهای نفیسی در حرم امام رضا(ع) وجود داشته که در برخی منابع تاریخی به آنها اشاره شده است. در دوره‌های مختلف، متناسب با گسترش حرم و افزوده‌شدن رواق‌ها و صحن‌ها و لزوم تعویض درهای قدیمی، درهای نفیس جدیدی برای حرم ساخته شده است.

از میان درهای حرم امام رضا(ع)، درهای بقعه، شامل در پیش رو و در پایین پا، از ارزشمندترین درهای حرم قلمداد شده‌اند. از دیگر درهای ارزشمند و تاریخی حرم از در چوبی منبت گره‌بندی و در چوبی گره‌چینی از دوره تیموریان و در چوبی گره‌بندی مشبک از دوره صفویان یاد شده است.

معرفی و پیشینه

درهای حرم امام رضا(ع) درهایی دانسته شده که در ورودی‌ها و خروجی‌های اماکن مختلف حرم نصب شده‌اند و عموماً دارای ارزش تاریخی و هنری هستند. برخی از آیین‌ها و مشاغل حرم امام رضا(ع) مربوط به درهای حرم است.

گفته شده که از قرون گذشته درهای نفیسی در حرم امام رضا(ع) وجود داشته که در برخی منابع تاریخی به آنها اشاره شده است؛ برای نمونه،‌ ابن‌بطوطه، سَیّاح مغربی، از وجود دری نقره‌ای در سال ۷۳۴ق یاد کرده است. همچنین، عباس فیض قمی، پژوهشگر شیعه، در سال ۱۳۲۸ش از وجود دو در دولِنگه طلا، هشت در دولنگه نقره و سه در دولنگه شمشاد در حرم خبر داده است.

چشم‌انداز در پایین پا از رواق گنبد حاتم‌خانی.

گفته شده که در دوره‌های مختلف، متناسب با گسترش حرم و افزوده‌شدن رواق‌ها و صحن‌ها و لزوم تعویض درهای قدیمی، درهای نفیس جدیدی برای حرم ساخته شده است؛ برای نمونه: درِ نقره بین راهرو دارالسعاده و ایوان طلای صحن آزادی که در سال ۱۲۸۸ق (دوره قاجاریان) نصب شده است؛ درهای مطلای بین رواق دارالشرف و دارالشکر و رواق دارالسعاده و دارالسرور که در دوره پهلوی نصب شده است.

بر اساس گزارشی، پس از انقلاب اسلامی هم، علاوه بر مرمت درهای قدیمی، درهای نفیسی در صحن‌ها و رواق‌ها نصب شده است؛ از جمله در چوبی منبت‌کاری بین صحن جمهوری اسلامی و دارالولایه.

درهای بقعه

از میان درهای حرم امام رضا(ع)، درهای بقعه، شامل در پیش رو و در پایین پا، از ارزشمندترین درهای حرم قلمداد شده‌اند.

در پیش‌ رو

درِ پیش‌ رو تنها درِ بقعه تا دوره صفویان و درِ مورد اشاره ابن‌بطوطه در سفرنامه‌ دانسته‌ شده است. در سال ۱۲۷۲ق، ناصرالدین شاه قاجار دری دورو و مُلَمَّع (رنگارنگ) وقف حرم نمود که در پیش‌ رو نصب شد.

در زرین پیش رو نصب‌شده در سال ۱۳۵۴ش.

این در چنین وصف شده است: درِی دولنگه از چوب گردو و پوشیده از صفحات طلایی. بر روی این صفحات کتیبه‌هایی از آیات و روایات و ۱۹ بیت از قصیده‌ای از محمدعلی سروش اصفهانی، شاعر دوره قاجار، با ماده تاریخ ۱۲۷۵ق نقش شده است. در سال‌های ۱۳۰۷ و ۱۳۴۲ش، این در تعمیر شده و در سال ۱۳۵۴ش به موزه آستان قدس منتقل شده است.

در سال ۱۳۵۴ش، درِ زرینی به‌جای در پیشین در پیش‌ روی نصب شد که یکی از بهترین و گران‌بهاترین درهای حرم قلمداد شده است. بر روی صفحات طلایی این در کتیبه‌هایی از آیات، احادیث و اشعار آمده است؛ از جمله اشعاری عربی منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی.

بالای چارچوب این در از بیرون بقعه بر ترنجی به‌خط ثلث طلایی آیه ۴۶ سوره حجر میناکاری شده است. این درِ چهارلنگه در سال ۱۳۶۰ش دوباره تجدید ساخت گردید و با آیات، احادیث و اشعار تزیین شد.

درِ پایین‌ پا

به‌گزارش برخی منابع، محل این در به‌دستور شاه عباس اول صفوی گشوده شد و بر روی آن دری دورو و جواهرنشان نصب شد. جواهرات این درْ در دوره افشاریان به‌یغما رفت و در دوره قاجار دوباره طلاکاری شد.

در دوروی پایین پای از آثار دوره صفویان محفوظ در موزه آستان قدس رضوی.

بر روی لنگه‌های دوگانه این در، سه ترنج با کتیبه‌هایی مشتمل به روایاتی چون مدینة العلم نقش شده است. در حاشیه این ترنج‌ها، کتیبه‌ای شامل ۱۶ بیت از قصیده سروش اصفهانی به‌خط نستعلیق آمده است. در پشت این در، قصیده‌ای عربی در ۱۵ بیت شامل اسامی چهارده‌معصوم(ع) حک شده است. این در به سال ۱۳۵۴ش به موزه آستان قدس رضوی منتقل شده است.

گفته شده که به‌جای آن در زرینی با همان کیفیت تهیه و نصب شده که بر روی آن سال پایان ساخت ۱۳۵۸ش حک شده است. این درِ چهارلنگه طلایی دارای کتیبه‌هایی حاوی احادیثی از پیامبر(ص) و امام رضا(ع) است و در ترنج بالای چارچوب آن قسمتی از آیه ۷۳ سوره زمر آمده است.

سایر درها

در منابع، به جزئیات برخی دیگر از درهای تاریخی حرم امام رضا(ع) اشاره شده است؛ از جمله:

• در چوبی گره‌بندی مشبک: از شاهکارهای منبت ایرانی در دوره صفوی که در محل صفه شاه‌‌طهماسبی نصب بوده است. این در مقارن با حکومت پهلوی اول به موزه آستان قدس منتقل شده است.
• در چوبی منبت گره‌بندی: از نفایس دوره تیموری از جنس چوب گردو که نقوش اسلیمی و کتیبه‌هایی منبت آن نشانه اوج هنر منبت‌کاری در آن دوره است. این در در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود.
• در چوبی گره‌چینی: مشهور به در چوبی مقبره خالصی، از نفایس دوره تیموری و دارای سه قاب بزرگ گره‌چینی که در مسجد بالاسر نصب بوده و در دوره‌های بعد به مدخل تحویل‌خانه (انبار فرش‌های حرم) منتقل شده است. این در از سال ۱۳۷۳ش به موزه آستان قدس منتقل شده است.
• در چوبی منبت‌کاری صنیعی: دری متعلق به دوره پهلوی و دارای تزئینات منبت و انواع نقوش اسلیمی، ختایی و کتیبه که پیش از انتقال به موزه آستان قدس، در محل کفشداری شماره یک صحن انقلاب نصب بوده است.
• در نقره ایوان طلای صحن انقلاب به توحیدخانه: این در به‌همت حسنعلی‌خان امیرنظام گروسی، از رجال دوره قاجار، در سال ۱۳۷۴ق ساخته شده است. در اواخر دوره پهلوی به‌جای این در، دری مطلّا و قلم‌کاری‌شده نصب شده است.