مهمانسرای آستان قدس رضوی
 | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام | مهمانسرای آستان قدس رضوی |
| بنیانگذار | امیر علیشیر نوایی |
| تأسیس | قرن نهم هجری قمری |
| مکان | حرم امام رضا(ع) (بست شیخ حر عاملی • صحن غدیر) |
| نوع فعالیت | خدماتی • رفاهی |
| فعالیتها | پخت غذا و توزیع آن • پذیرایی از نیازمندان، خدمه و زائران |
| وابستگی | آستان قدس رضوی |
| وضعیت کنونی | در حال فعالیت |
| وبگاه | مهمانسرای حرم مطهر رضوی |
مهمانسرای آستان قدس رضوی یا مهمانسرای حضرت رضا(ع) محلی برای پذیرایی از زائران، مستمندان، خادمان و کارکنان حرم امام رضا(ع) که قدمتی بیش از پانصد سال دارد. طبق گزارشی از سال ۱۴۰۳ش، روزانه ۲۰ هزار پرس غذا در مهمانسرای آستان قدس پخته میشود. از غذای مهمانسرای آستان قدس با عنوان غذای حضرتی یاد میشود.
خدمات مهمانسرای آستان قدس، از ابتدای پیدایش، اطعام نیازمندان، پذیرایی از مهمانان ویژهٔ آستان قدس، اطعام خادمان و اطعام زائران برشمرده شده است. از دورهٔ صفویان تا دورهٔ جمهوری اسلامی برنامههایی برای ارائه این خدمات چیده شده است؛ از جمله در دورهٔ جمهوری اسلامی که دعوتنامههای مهمانسرا بهصورت روزانه میان زائران توزیع میشود و گرفتن آن از طریق ثبتنام در سامانه و نرمافزار نیز ممکن گردیده است.
پیدایش مهمانسرای آستان قدس رضوی نتیجهٔ اهتمام واقفان به رفاه زائران و خادمان حرم امام رضا(ع) و حاصل وقف اموال با انگیزهٔ ارادت و امید به شفاعت امام رضا(ع) دانسته شده است. غذای آن نیز نزد زائران بهدلیل پیوند با نام امام رضا(ع) متبرک تلقی شده است.
بهنقل از منابع، ساختار اداری مهمانسرای آستان از دورهٔ صفویان تا جمهوری اسلامی دچار تحول شده است: در دورههای صفویان، افشاریان و قاجاریان مدیریت آن با مقامهایی چون ناظر مطبخ، ناظر شیلان و ناظر کارخانه بوده است؛ در دورهٔ پهلوی تحت مدیریت ادارهٔ تشریفات اماکن متبرکهٔ آستان قدس اداره میشده است؛ در دورهٔ جمهوری اسلامی مهمانسرا توسط ادارهٔ امور مهمانسرا، از زیرمجموعههای معاونت اماکن متبرکه و امور زائران آستان قدس، اداره میشود.
جایگاه و ویژگیها
مهمانسرای آستان قدس رضوی محلی برای پذیرایی از زائران، مستمندان، خادمان و کارکنان حرم امام رضا(ع) دانسته شده که قدمتی بیش از پانصد سال دارد.[۱] قدیمیترین اطلاع دربارهٔ آن به دورهٔ تیموریان برگردانده شده است:[۲] بهنوشتهٔ خواندمیر (درگذشت: ۹۴۲ق)، مورخ دورهٔ تیموریان، در این دوره امیر علیشیر نوایی (درگذشت: ۹۰۶ق)، از دیوانسالاران تیموری، مکانی در حرم امام رضا(ع) به نام «غُلورخانه» دایر کرد که در آنجا غذایی شبیه هلیم برای مستمندان و یتیمان پخته میشده است.[۳]
پیدایش مهمانسرای آستان قدس ناشی از توجه اشراف، ثروتمندان و حاکمان به دستگیری از نیازمندان و رسیدگی به امور رفاهی زائران و خادمان حرم امام رضا(ع) دانسته شده است؛ توجهی که حاصل آن وقف اموال و املاک برای مهمانسرای آستان بوده است.[۴] علت این توجه هم ارادت قلبی و عملی به امام رضا(ع) و امید به شفاعت او عنوان شده است.[۵]
گفته شده که در میان زائران حرم امام رضا(ع) غذای مهمانسرا، که از آن با عنوان غذای حضرتی یاد میشود، بهدلیل اعتقاد به متبرکبودنش مورد علاقه فراوان است.[۶] در میان آنان، طعم خوشمزهٔ غذای مهمانسرا هم از متبرکبودن آن، بهدلیل عنایت امام رضا(ع)، ناشی شده است.[۷]
منابع تأمین اعتبارات مهمانسرای آستان قدس درآمد موقوفات خاص، نذورات زائران و مجاوران و اعتبارات تخصیصی متولیان آستان قدس قلمداد شده است.[۸] در زمینه موقوفات، برای نمونه، از مجموع ۱۵۰ مورد وقف اختصاصیافته به آستان قدس در دورهٔ صفویه، شش مورد آن خاص مهمانسرا گزارش شده است؛[۹] این تعداد در دورهٔ قاجاریان یازده مورد وقف خاص از میان ۱۳۹ وقفنامه گزارش شده است.[۱۰]
اسامی و مکانها
گفته شده که مهمانسرای آستان قدس رضوی در دورههای مختلف تاریخی با نامهای متفاوت خواننده میشده است:[۱۱] در دورهٔ تیموریان از آن با عنوان غلورخانه یاد شده است.[۱۲] در دورهٔ صفویان، از آن با عناوینی چون مطبخ، مطبخ معموره، مطبخ سرکار فیضآثار و شربتخانه یاد شده است.[۱۳] در دورهٔ افشاریان، علاوه بر اسامی دورهٔ صفویان، برای اولین بار در طومار علیشاهی از آن با عنوان کارخانجات طبخ یاد شده است.[۱۴]
همچنین، در دورهٔ قاجاریان، علاوه بر اسامی دورهٔ صفویان، عناوین جدیدی چون کارخانهٔ مبارکه کارخانهٔ مبارکهٔ زواری، کارخانهٔ مبارکهٔ خدامی بهکار برده شده است.[۱۵] در دورهٔ پهلوی اول، با عنوان مهمانخانهٔ حضرتی مشهور شده تا در دورهٔ پهلوی دوم عنوان مهمانسرای آستان قدس برای خواندن آن انتخاب شده است.[۱۶] پس از انقلاب اسلامی، عنوان مهمانسرای حضرت رضا(ع) برای خواندن آن رسمیت یافته است.[۱۷]
گزارش شده که مکان مهمانسرای آستان قدس هم در طی زمان تغییر کرده است: با تکیه بر گزارشهایی،[۱۸] مکان آن در دورهٔ صفویان، افشاریان و تا نیمهٔ دورهٔ قاجاریان، صُفّهٔ (راهرو) رواق گنبد اللهوردیخان دانسته شده است.[۱۹] بهگزارش علی مؤتمن، پژوهشگر آستان قدس، با جداشدن مهمانسرای زائران از خادمان در دورهٔ تولیت میر محمدحسین عضدالملک قزوینی، مهمانسرای زوار در بست شیخ طوسی قرار گرفت و مهمانسرای خادمان در ایوان جنوبی صحن آزادی.[۲۰]
بهنوشته مؤتمن، در دورهٔ پهلوی اول (۱۳۰۸ش)، مهمانسرای زائران با خادمان در بست شیخ طوسی ادغام شد.[۲۱] در دورهٔ نیابت تولیت على منصور (۱۳۲۰-۱۳۲۴ش)، ساختمان جدیدی برای مهمانسرا در همان مکان ساخته شد.[۲۲] گزارش شده که در سال ۱۳۵۳ش، ساختمان جدیدی برای مهمانسرا در بست شیخ حر عاملی ساخته شد.[۲۳] این ساختمان پس از انقلاب اسلامی تجدید بنا گردید و بنای دیگری هم در غرب صحن غدیر برای آن ساخته شده است.[۲۴]
خدمات
خدمات مهمانسرای آستان قدس، از ابتدای پیدایش، اطعام نیازمندان، پذیرایی از مهمانان ویژهٔ آستان قدس رضوی، اطعام خادمان و اطعام زائران برشمرده شده است.[۲۵] بنا بر گزارشی از دستورالملوک میرزا رفیعا، از متون دیوانی دورهٔ صفویه، در این دوره آشی با نام آش فقرا در مهمانسرای برای نیازمندان پخته میشده است.[۲۶] گفته شده که این آش در دورهٔ قاجاریان هم پخته میشده است.[۲۷] بر اساس منابع، در دورهٔ پهلوی[۲۸] و جمهوری اسلامی[۲۹] هم اطعام نیازمندان در قالب برنامههایی انجام میگرفته است.
گفته شده که با رسمیتیافتن مهمانسرای آستان قدس، در دورههای مختلف، از پادشاهان و امرای ایرانی و خارجی در آن پذیرایی میشده است؛ در این باره نمونههایی از دورهٔ افشاریان،[۳۰] قاجاریان[۳۱] و جمهوری اسلامی[۳۲] در منابع نقل شده است؛ برای نمونه در گزارشی از سفر ناصرالدین شاه به خراسان از حضور شاه در مهمانسرای یاد شده است.[۳۳]
بهگزارش محمد احتشام کاویانیان، از پژوهشگران آستان قدس، در دورهٔ صفویان، به خادمان آستان در مهمانسرا ناهار داده میشده است.[۳۴] در طومار علیشاهی، از دورهٔ افشاریان، از وجود دستورالعملی برای اطعام خادمان یاد شده است.[۳۵] گفته شده که به اطعام خادمان آستان در اسناد و منابع بسیاری از دورهٔ قاجاریان اشاره شده است؛[۳۶] از جمله، در سفرنامه درآمد سالیانهٔ آستان هشت درصد سهم غذای خادمان گزارش شده است.[۳۷] در گزارشی از احتشام کاویانیان، از ابتدای دورهٔ پهلوی اول تا واقعهٔ مسجد گوهرشاد اطعام خادمان برقرار بوده است؛ اما از این زمان تا آخر پهلوی اول اطعام خادمان برچیده شد که در دورهٔ پهلوی دوم بار دیگر برقرار شده است.[۳۸]
بهگفته برخی محققان، با وجود وقفنامههایی برای اطعام زائران از دورهٔ صفویان و افشاریان، هیچ سندی که در آن به اطعام زائران در این دورهها اشاره کند در دست نیست؛ با این حال، از دورهٔ قاجاریان اسناد فراوانی باقیمانده که به پذیرایی از زائران بهصورت روزانه و دائمی دلالت میکند.[۳۹] پیدایش محل ویژهٔ پذیرایی از زائران در دورهٔ قاجاریان (کارخانهٔ مبارکهٔ زواری) دلیلی بر توجه به اطعام زائران در این دوره تلقی شده است.[۴۰]
در گزارش مؤتمن از دورهٔ پهلوی دوم، پذیرایی از زائران در مهمانسرا، بسته به فصول سال، بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ نفر در روز بوده است.[۴۱] گزارش شده که از دورهٔ پهلوی دوم، برای جلوگیری از ازدحام جمعیت بر در مهمانسرا، برگههای دعوت به منازل زواری ارسال میشده است.[۴۲]
این رویه در دورهٔ جمهوری اسلامی هم برقرار بوده است: طی گزارشی از سال ۱۳۹۹ش، دعوتنامهها روزانه در واحدهای اقامتی زواری توزیع میشود.[۴۳] طبق گزارشی از سال ۱۴۰۳ش، روزانه ۲۰ هزار پرس غذا در مهمانسرا پخته میشود.[۴۴] همچنین، ثبتنام در تارنما و نرمافزار نسیم رضوان از دیگر راههای بهرهمندی از دعوتنامهٔ مهمانسرا برشمرده شده است.[۴۵]
ساختار اداری و مشاغل
گزارش شده که در دورهٔ صفویان مهمانسرای آستان توسط ناظر مطبخ اداره میشده که توسط متولیباشی منصوب میشده است.[۴۶] گفته شده که او تمام امور مهمانسرا، از طبخ تا توزیع و پذیرایی، را مدیریت میکرده است.[۴۷] از نفر بعدی در این ساختار با عنوان ناظر شیلان (مدیر توزیع و پذیرایی) یاد شده است.[۴۸]
برخی مشاغل در دورهٔ صفویه چنین ضبط شده است: توشمال (خوانسالار)، حَویجدار (مسئولخرید)، طباخ، سفرهچی، ایاغچی (آبدارچی)، طبقچی، مُطَهِّر (نظافتچی) و صاحبجمع آش فقرا.[۴۹] در دورهٔ افشاریه، مهمانسرا زیر نظر ناظر شیلان اداره میشده است.[۵۰] سایر مشاغل تقریباً مانند مشاغل دورهٔ صفویه گزارش شده است.[۵۱]
بهنوشتهٔ برخی محققان، در دورهٔ قاجاریان مدیریت مهمانسرای آستان قدس با ناظر کارخانه بوده است.[۵۲] نفر بعدی در این ساختار ناظم کارخانه گزارش شده است.[۵۳] برخی دیگر از مشاغل چنین ثبت شده است: مُشرف کارخانه (ناظر مالی)، صاحبجمع کارخانه (مسئول اموال)، سررشتهدار کارخانه (کارپرداز)، خوانسالار کارخانه و روضهخوان کارخانه.[۵۴]
بهگزارش احتشام کاویانیان، از سال ۱۳۵۴ش (دورهٔ پهلوی دوم)، تشکیلات اداری مهمانسرا شامل رئیس، یک کارمند دفتری، یک روضهخوان دائمی، هشت نفر آشپز و کمکآشپز، دو نفر سرایدار، دوازده نفر دربان و نظافتچی بوده که زیر نظر ادارهٔ تشریفات اماکن متبرکهٔ آستان مشغول به خدمت بودهاند.[۵۵]
در دورهٔ جمهوری اسلامی، مهمانسرا توسط ادارهٔ امور مهمانسرا، از زیرمجموعههای معاونت اماکن متبرکه و امور زائران آستان قدس، اداره میشود.[۵۶] بر اساس گزارشی از سال ۱۳۸۷ش، تشکیلات ادارهٔ مهمانسرا شامل رئیس اداره، دو معاون و چهار بخش پذیرایی، انبار، آشپزخانه و کارشناسی مواد غذایی است.[۵۷] ۹۸ نفر رسمی در امور آشپزی و میزبانی و ۱۵۰۰ نفر بهصورت افتخاری در سایر کارهای مهمانسرا فعالیت میکنند.[۵۸]
پانویس
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۱.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۶.
- ↑ خواندمیر، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۸ش، ص۹۲.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۶؛ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۷.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۶؛ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۷.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۶؛ «غذایی که همه برایش سر و دست میشکنند!»، در تارنمای انتخاب.
- ↑ «من آشپز حرم هستم؛ گفتوگوی قدس با مسئول آشپزخانه مهمانسرای صحن غدیر بارگاه رضوی»،در تارنمای قدس.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۶.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۴۸.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۵۲.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۴؛ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۱.
- ↑ خواندمیر، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۸ش، ص۹۲.
- ↑ امام، مشهد طوس، ۱۳۴۸ش، ص۴۸۷؛ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۴-۲۵.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۵.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۵.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۶.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۶.
- ↑ مروی، عالمآرای نادری، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۰۳؛ حکیمالملک، روزنامهٔ سفر خراسان، ۱۳۵۶ش، ص۲۵۹.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۲۶-۲۸.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۸.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۸.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۳.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۳.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۶؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۱۰۷-۱۱۸.
- ↑ میرزا رفیعا، دستورالملوک، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۷.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۱.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ مروی، عالمآرای نادری، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۰۳.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۲۶۰.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، رونق سازندگی، ۱۳۹۴ش، ص۱۳۵.
- ↑ حکیمالممالک، روزنامهٔ سفر خراسان، ۱۳۵۶ش، ص۲۵۹.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۲۶۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۵.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۶.
- ↑ ییت، خراسان و سیستان، ۱۳۶۵ش، ص۳۲۰.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۲۶۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۶.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۷.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۴۱۹.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۳.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۳.
- ↑ «پخت روزانه ۲۰ هزار پرس غذا در مهمانسراهای حضرت رضا(ع)»، در تارنمای خبرگزاری مهر.
- ↑ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۱۶۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۷۰-۷۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۷۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۷۱-۷۲.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۷۲-۸۴.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۸۴.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۸۴-۹۰.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۹۱.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۹۲.
- ↑ پورمحمدتقی جعفرآبادی، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش، ص۹۰-۱۰۸.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۲۶۳.
- ↑ نقدی، «آستان قدس رضوی، پیشینه و تشکیلات»، ص۵۳.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۶.
- ↑ سوزنچی کاشانی، «مهمانسرا»، ص۵۷۶.
منابع
- احتشام کاویانیان، محمد، شمس الشموس یا انیس النفوس (تاریخ آستان قدس)، مشهد، بینا، ۱۳۵۴ش.
- امام، سید محمدکاظم، مشهد طوس، تهران، انتشارات کتابخانه ملی ملک، ۱۳۴۸ش.
- «پخت روزانه ۲۰ هزار پرس غذا در مهمانسراهای حضرت رضا(ع)»، در تارنمای خبرگزاری مهر، درج: ۳۰ در ۱۴۰۳ش، بازدید: ۱۶ مهر ۱۴۰۴ش.
- پورمحمدتقی جعفرآبادی، سهراب، تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش.
- حکیمالممالک، علینقی، روزنامه سفر خراسان، تهران، انتشارات فرهنگ ایرانزمین، ۱۳۵۶ش.
- خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین، مکارم الاخلاق (شرح احوال و زندگانی امیر علیشیر نوایی)، تحقیق محمداکبر عشیق، تهران، دفتر نشر ميراث مکتوب، ۱۳۷۸ش.
- در این قطعه از بهشت (راهنمای خادمان و زائران امام رضا)، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش.
- سوزنچی کاشانی، علی، «مهمانسرا»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.
- عالمزاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، بهنشر، ۱۳۹۵ش.
- «غذایی که همه برایش سر و دست میشکنند!»، در تارنمای انتخاب، درج: ۱۰ تیر ۱۳۹۵ش، بازدید: ۱۶ مهر ۱۴۰۴ش.
- مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش.
- مروی، محمدکاظم، عالمآرای نادری، تحقیق محمدامین ریاحی، تهران، نشر علم، ۱۳۶۹ش.
- «من آشپز حرم هستم؛ گفتوگوی قدس با مسئول آشپزخانه مهمانسرای صحن غدیر بارگاه رضوی»،در تارنمای قدس، درج: ۱۵ خرداد ۱۴۰۲ش، بازدید: ۱۶ مهر ۱۴۰۴ش.
- میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن، دستورالملوک میرزا رفیعا، محمداسماعیل مارتسینکووسکی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۵ش.
- نقدی، رضا، «آستان قدس رضوی، پیشینه و تشکیلات»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۱: آ-س)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش.
- هاشمی رفسنجانی، علیاکبر، رونق سازندگی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۷۱ش)، بهکوشش حسن لاهوتی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب،۱۳۹۴ش.
- ییت، چارلز ادوارد، خراسان و سیستان، ترجمهٔ قدرتالله روشنی و مهرداد رهبری، ۱۳۶۵ش.