محمد بن ابیطاهر
| کاشیسازی برای حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن ابیطاهر بن ابیالحسین بن زید |
| دین | اسلام |
| نسب | خاندان ابوطاهر |
| ملیت | ایرانی |
| دوره زندگی | اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم قمری |
| محل زندگی | کاشان |
| اطلاعات علمی | |
| آثار | محراب زرینفام پیش روی بقعهٔ حرم امام رضا(ع) • پوشش کاشی زرینفام قبر حضرت معصومه(س) |
| فعالیتهای اجتماعی-سیاسی | |
| تخصص | کاشیسازی |
| اطلاعات دیگر | |
محمد بن ابیطاهر هنرمند کاشیساز اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم قمری که اوج شکوفایی هنریاش آثاری در حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) دانسته شده است. او هنرمندی با استعداد و كاشیسازی ماهر خوانده شده است. محمد بن ابیطاهر از خاندان مشهور ابوطاهر، مشهورترین خاندان هنرمند سفالگر ایرانی از مردم كاشان، در سدههای ششم تا هشتم قمری برشمرده شده است.
از جمله آثار هنری شناختهشده محمد بن ابیطاهر در بقعهٔ حرم امام رضا(ع) به محراب زرینفام پیش روی، محراب زرینفام پایین پا و کتیبههای کاشی زرینفام دور در پیش روی بهسمت رواق دارالحُفّاظ اشاره شده است. از دیگر آثار بازمانده از او به پوشش کاشی زرینفام قبر حضرت معصومه(س) اشاره شده که بهسبب ویژگیهای ساخت، نفیسترین آثار هنر كاشیگری زرینفام بهقلم آمده است.
معرفی و جایگاه
محمد بن ابیطاهر هنرمند کاشیساز اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم قمری که اوج شکوفایی هنریاش در آثاری در حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) دانسته شده است.[۱] او از خاندان مشهور ابوطاهر، مشهورترین خاندان هنرمند سفالگر ایرانی از مردم كاشان، در سدههای ششم تا هشتم قمری برشمرده شده است.[۲]
محمد بن ابیطاهر هنرمندی با استعداد و كاشیسازی ماهر خوانده شده است.[۳] او نخستین فرد از خاندان ابوطاهر دانسته شده كه نام خود را بر آثارش بهطور كامل ثبت كرده است.[۴] گفته شده که او سرپرستی مشهورترین كارگاههای سفالگری كاشان را برعهده داشته است.[۵]
میراث هنری در حرم امام رضا(ع)
از جمله آثار هنری شناختهشده محمد بن ابیطاهر به کاشیها، کتیبهها و محرابهای زرینفام بقعهٔ حرم امام رضا(ع) اشاره شده است.[۶] وجود آثار متعدد از او در بقعه نشانی از فعالیت طولانی او در حرم امام رضا(ع) دانسته شده است.[۷]
محراب زرینفام پیش روی بقعهٔ حرم امام رضا(ع)
محراب زرینفام پیشرو در بقعهٔ حرم امام رضا(ع) از نفایس کاشیکاری قرن هفتم قمری بهشمار رفته است.[۸] از میان سه محراب زرینفام بقعه این محراب از نظر طرح و ترکیب کلی عالیترین آنها برشمرده شده است.[۹] این محرابها در پیشِ رو (دیوار جنوب غربی بقعه) قرار داشته است.[۱۰] بر اساس گزارشی، این محراب در بازسازیهای سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۴ش به موزه آستان قدس انتقال یافته است.[۱۱]
گزارش شده که این محراب به روش قالبریزی ساختهشده و سطح آن با کتیبهها، نقوش اسلیمی، ستوننماها و طاقنماها تزئین شده است.[۱۲] بهگزارش اعتماد السلطنه (درگذشت: ۱۳۱۳ق)، دولتمرد قاجاری، در متن کتیبههای این محرابها، بهجز روایتی از امام رضا(ع)، آیاتی چون آیات آمن الرسول، آیهٔ صلوات و آیهٔ شهادت نقش شده است.[۱۳] بهگزارش او، در پایین این محراب، سال ساخت آن ربیع الآخر ۶۱۲ق ثبت شده است.[۱۴]
گزارش شده که در کتیبههای این محراب، بهجز یادکرد از همکار سازندهٔ محراب (ابوزید نقاش) و بانی آن (عبدالعزیز بن آدم)، در کتیبهای بهخط نسخ و بهزبان عربی نام سازندهٔ اصلی چنین آمده است: «ضعیفترین بندگان خدا، محمد بن ابیطاهر بن ابیالحسین بن زید، بهخط او بعد از آنکه آن را طراحی و ساخته است. خداوند بر او ببخشاید و بر همهٔ مؤمنان و مؤمنات به حق محمد و خاندان پاکش».[۱۵] برخی محققان از این عبارت احاطهٔ کامل محمد بن ابیطاهر بر فنون مختلف هنری را برداشت کردهاند.[۱۶]
محراب زرینفام پایین پای بقعهٔ حرم امام رضا(ع)
محراب زرینفام پیشرو در بقعهٔ حرم امام رضا(ع) هم از نفایس کاشیکاری قرن هفتم قمری بهشمار رفته است.[۱۷] برخی محققان این محراب را هم از آثار محمد بن ابیطاهر برشمردهاند؛[۱۸] اما در برخی دیگر از منابع، از آثار فرزند او، علی بن محمد بن ابیطاهر، بهشمار رفته است.[۱۹] گزارش شده که این محراب هم در بازسازیهای سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۴ش به موزه آستان قدس منتقل شده است.[۲۰]
بر اساس گزارشی، رویهٔ این محراب با نقوش برجستهٔ اسلیمی و طرحهای ستوننما تزئین شده است؛[۲۱] قاببندی رویهٔ محراب نیز، ضمن جداسازی کتیبهها از یکدیگر، به حاشیهٔ آن زینت بخشیده است.[۲۲] اعتماد السلطنه محتوای کتیبههای این محراب را چنین گزارش کرده است: آیهٔ ولایت بهخط کوفی، آیهٔ ۷۸ سوره اسراء بهخط ثلث، آیهٔ شهادت بهخط ثلث و آیات ۱ تا ۷ سورهٔ مؤمنون.[۲۳]
کتیبههای کاشی زرینفام دور در پیش روی بقعهٔ حرم امام رضا(ع)
کتبههای کاشی زرینفام دور در پیش روی بقعهٔ حرم امام رضا(ع) که بهسمت رواق دارالحُفّاظ است هم از آثار محمد بن ابیطاهر دانسته شده است.[۲۴] بنا بر برخی گزارشها، این کتیبههای ممتاز[۲۵] و نفیس[۲۶] بهقلم ثلث برجستهٔ لاجوردیرنگ بر زمینهٔ نقاشیشده با نقش اسلیمیهای نیمبرجسته با گلها و غنچههای زرینفام گزارش شده است.[۲۷] محتوای آنها هم دربارهٔ امام رضا(ع) و نسب او تا امام علی(ع) گزارش شده است.[۲۸]
در بالای در ورودی پیش رو، یک قاب مستطیل از جنس کاشی زرینفام گزارش شده که در آن بهخط ثلث جلی و بهزبان عربی این محتوا آمده است: «رحمت و برکات خداوند بر اهل بیت».[۲۹]
.jpg)
بر اساس برخی گزارشها، در میان حروف برجستۀ كتیبه، نام بانی کتیبهها و تاریخ ساخت (اول جمادی الاول ۶۱۲ق) بهقلم نسخ نیمبرجسته ثبت شده است.[۳۰] در قسمت دیگر، نام محمد بن ابیطاهر بهعنوان خطاط و سازندهٔ کتیبههای کاشی، به همان صورت که در محراب زرینفام پیش رو ثبت شده، آمده است.[۳۱]
میراث هنری در حرم حضرت معصومه(س)
پوشش کاشی زرینفام قبر حضرت معصومه(س) در قم از دیگر آثار بازمانده از محمد بن ابیطاهر دانسته شده است.[۳۲] این آثار بهسبب ویژگیهای ساخت، نفیسترین آثار هنر كاشیگری زرینفام بهقلم آمده و بر تمام آثار برجستهٔ هنری در این زمینه برتری داده شده است.[۳۳]
بهگزارش منوچهر ستوده (درگذشت: ۱۳۹۵ش)، ایرانشناس، طرح کاشیهای سطح فوقانی مرقد بهصورت محرابی کامل و از خشتهای مختلف کاشی تشکیل شده است.[۳۴] بهگزارش او، بر این کاشیها هفت کتیبه به خطوط مختلف و بر زمینههایی چون گل و بوته طلایی با این محتوا درج شده است: صلوات کبیر، آیة الکرسی، آیاتی از سورهٔ آل عمران، آیهٔ ولایت، آیاتی از سورهٔ ملک، آیاتی از سورهٔ یونس و کتیبهای بهزبان عربی با این محتوا: «نگاشته و ساختهٔ محمد بن ابیطاهر بن ابیالحسین».[۳۵]
بهگزارش ستوده، بر ساقهٔ چهار طرف قبر هم هفت ردیف کتیبهٔ کاشی است که محتوای آنها آیات قرآن، احادیثی از پیامبر(ص) و امام علی(ع) و اشعار فارسی است. بهگزارش او، بر این کتیبهها نام بانی اثر (مظفر بن احمد بن اسماعیل) و همکاران محمد بن ابیطاهر (ابوزید کاشانی و علی بن محمد بن ابیطاهر) و سال ساخت اثر (۶۰۲ق) درج شده است.[۳۶]
پانویس
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۳.
- ↑ بهرامی، صنایع ایران، ۱۳۲۷ش، ص۸۶-۸۷؛ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۲.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۳.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۳.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۳.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ خورشیدی، کاشیکاری، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۱؛ لباف خانیکی، «محراب پیشرو»، ۴۴۰.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۷۶.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۱.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۱-۴۳.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۱ق، ج۲، ص۶۰-۶۱
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۱ق، ج۲، ص۶۱.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۱-۴۳.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۱؛ میشدار، «محراب پایین پا»، ص۴۳۸.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۶؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: میشدار، «محراب پایینپا»، ص۴۳۸.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۱.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۴۴.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۱ق، ج۲، ص۵۹-۶۰.
- ↑ خورشیدی، کاشی کاری، ۱۳۹۶ش، ص۹۹؛ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۱ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ مؤتمن، راهنما، ۱۳۴۸ش، ص۸۰.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ خورشیدی، کاشیکاری، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۰-۱۰۱.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۱ق، ج۲، ص۵۶؛ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۴.
- ↑ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۳.
- ↑ ستوده، کتابههای حرم مطهر حضرت معصومه(س)، ۱۳۷۵ش، ص۲؛ کریمی، «ابوطاهر (خاندان)»، ص۶۳۳.
- ↑ ستوده، کتابههای حرم مطهر حضرت معصومه(س)، ۱۳۷۵ش، ص۲.
- ↑ ستوده، کتابههای حرم مطهر حضرت معصومه(س)، ۱۳۷۵ش، ص۲-۵.
- ↑ ستوده، کتابههای حرم مطهر حضرت معصومه(س)، ۱۳۷۵ش، ص۵-۶.
منابع
- اعتماد السلطنه، محمدحسن بن علی، مطلع الشمس، ایران، بینا، ۱۳۰۱ق.
- بهرامی، مهدی، صنایع ایران: ظروف سفالین، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۲۷ش.
- خورشیدی، هادی، کاشیکاری در حرم مطهر رضوی، مشهد: به نشر و مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی، ۱۳۹۶ش.
- ستوده، منوچهر، کتابههای حرم مطهر حضرت معصومه(س) و حظیرههای اطراف آن، قم، انتشارات کتابخانهٔ حضرت آیتالله مرعشی نجفی، ۱۳۷۵ش.
- سوهانیان حقیقی، محمد، نفایس حرم رضوی، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۱ش.
- عالمزاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، بهنشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، ۱۳۹۵ش.
- کریمی، فاطمه، «ابوطاهر (خاندان)»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی (ج۵)، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- لباف خانیکی، رجبعلی، «محراب پیشرو»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.
- مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش.
- میشدار، ابراهیم، «محراب پایین پا»، در دائرة المعارف آستان قدس رضوی (ج۲: ش-ی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۹۹ش.