سجده

سَجده، اصطلاحی برای عملی عبادی به معنای نهادن پیشانی بر زمین، نشانه خضوع فرد در مقابل خدا، که در فرهنگ اسلامی از برترین عبادات به شمار آمده است. مسلمانان در نمازهای روزانه خود واجب است در هر رکعت دو بار سجده کنند.

بنابر فقه شیعه در نماز تنها سجده‌ بر زمین و روییدنی‌های آن را صحیح است؛ ولی اهل سنت سجده بر فرش و مانند آن را نیز جایز شمرده‌اند. در دیدگاه همه مسلمانان سجده برای غیر خدا حرام است.

جایگاه عبادی سجده

سجده در لغت به معنای خضوع، خم شدن و سر فرود آوردن بوده و در اصطلاح شرعی عبارت است از نهادن پیشانی (همراه شش عضو دیگر از بدن) بر زمین.

سجده به عنوان نمادی از بندگی و خضوع در مقابل خداوند بسیار مورد توجه بوده و علاوه بر روایات پرتعداد، ۹۲ بار در قرآن درباره آن سخن گفته شده و نام یکی از سوره‌های آن «سجده» قرار داده شده است؛ آخرین آیۀ این سوره، سجده را وسیله قُرب و نزدیک شدن به خدا معرفی می‌کند. در روایات نیز سجده به عنوان بهترین حالت انسان برای نزدیک شدن به خدا معرفی شده است.

سجده به انسان اختصاص نداشته و همه موجودات و اشیاء خدا را با سجده بر او عبادت می‌کنند.

انواع سجده

سجده گاهی به عنوان عبادتی مستقل انجام می‌شود و گاهی به عنوان جزئی از نماز، سجده سهو، سجده‌های قرآن و بسیاری از اذکار و اعمال عبادی دیگر.

سجده نماز

تمام نمازهای واجب و مستحب در هر رکعت پس از رکوع دو سجده دارند. کیفیت انجام این دو سجده اینگونه است:

هنگامی که نمازگزار پس از رکوع ایستاد و بدنش آرام گرفت می‌نشیند و پس از قرار دادن اعضای هفت گانه (پیشانی، کف دو دست، سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها) بر روی زمین ذکر سجده را در حال آرامش بدن می‌گوید. پس از آن می‌نشیند و پس از لحظاتی که بدن آرام گرفت مجددا اعضای هفت گانه را بر روی زمین قرار داده و ذکر می‌گوید، در پایان این ذکرها مجددا می‌نشیند و بقیه اعمال نماز را ادامه می‌دهد. سر برداشتن از سجده نخست و نشستن با آرامش لازم بوده و ترک عمدی آن موجب بطلان نماز است.

کم یا زیاد شدن سجده

کم و زیاد کردن عمدی یک سجده باعث باطل شدن نماز است ولی چنانچه سجده‌ای را فراموش کند و قبل از رکوع رکعت بعد یادش بیاید، لازم است بنشیند و سجده فراموش شده را انجام دهد، پس از پایان نماز نیز دو سجده سهو واجب است؛ ولی اگر بعد از رکوع یادش بیاید نماز را ادامه داده و پس از پایان نماز، علاوه بر قضای سجده فراموش شده دو سجده سهو انجام دهد.

دو سجده از ارکان نماز بوده و با ترک عمدی یا سهوی آن نماز واجب باطل می‌شود ولی در نمازهای مستحبی چنانچه سهوا هر دو سجده را فراموش کند نماز باطل نمی‌شود.

ذکر سجده نماز

ذکر خاص سجده، گفتن یک بار «سُبْحانَ رَبِّی الاَعْلیٰ وَ بِحَمْدِهِ» می‌باشد. می‌توان سه بار «سُبْحانَ اللّهِ» یا هر ذکر دیگری که حداقل به این مقدار باشد نیز گفت.

شک در انجام سجده

در صورت شک در انجام سجده، لازم است سجده را به جای آورد و در صورتی که بیش از ۵۰% احتمال می‌دهد سجده را انجام داده بنا بر انجام دادن آن می‌گذارد.

مستحبات سجده

• گفتن تکبیر هنگام رفتن از رکوع به سجده، پس از بلند شدن از سجده و هنگام رفتن برای سجده دوم.
• هنگام سجده رفتن از رکوع، مردان نخست دستها و زنان زانوها را بر زمین بگذارند.
• نهادن بینی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است.
• روبه قبله قرار دادن انگشتان و چسبانیدن آنها- جز انگشت شصت- به هم.
• تکرار ذکر سجده و ختم آن به عدد فرد، همچون سه، پنج و هفت و گفتن ذکر صلوات و طولانی کردن سجده.
• نشستن به گونه تورّک پس از سجده.(نشستن بر ران چپ و نهادن پشت پای راست بر کف پای چپ)
• استغفار بین دو سجده هنگام نشستن و آرام گرفتن بدن.
• مردان هنگام سجده آرنجها را مانند دو بال باز کند و بانوان آرنجها را به پهلو بچسبانند.
• گذاشتن دستها بر روی رانها هنگام نشستن.
• بلند کردن زانوها از زمین پیش از دستها هنگام برخاستن از سجده برای قیام.
• گفتن ذکر «بِحَولِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أقُومُ وَ أقْعُدُ» هنگام برخاستن جهت قیام.

سجده سهو

مقالهٔ اصلی: سجده سهو

فراموشی برخی اجزای نمازهای واجب یا انجام برخی کارها مانند سخن گفتن غیرعمدی در نماز باعث وجوب سجده سهو بلافاصله پس از پایان نماز می‌شود.

سجده واجب قرآن

مقالهٔ اصلی: عزائم

خواندن یا شنیدن یکی از آیات سجده دار: ۱۵ سوره سجده، ۳۷ فصلت، ۶۲ نجم و ۱۹ علق باعث وجوب سجده می شود.

سجده شکر

سجده شکر از سجده‌هاى مستحبی است که بیشتر در این موارد به جای آورده می‌شود:

• پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب
• رسیدن نعمت جدید
• دفع بلا
• پس از توفیق کار خیر یا ترک گناه

برای انجام سجده شکر، رو به قبله بودن و طهارت لازم نیست.

محل سجده

مقالهٔ اصلی: مهر نماز

بر اساس روایات و سنت پیامبر، چیزی که بر آن سجده می‌شود باید پاک بوده و از جنس زمین یا آنچه از زمین می‌روید باشد(به شرط آنکه خوردنی و پوشیدنی نباشد) مانند خاک، سنگ، شن و ماسه و چوب.

سجده بر مواد معدنی مانند طلا و نقره و قیر صحیح نیست و بیشتر مراجع تقلید سجده بر سنگهای معدنی مانند عقیق و فیروزه را نیز صحیح نمی‌دانند. در جواز سجده بر سفال و آجر که خاک پخته شده هستند نیز اختلاف نظر وجود دارد.

جای پیشانی نمازگزار باید از جای ایستادن او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر یا پایین‌تر نباشد. سجده‌گاه باید استقرار داشته و تکان نخورد؛ بدین معنا که پیشانی روی آن قرار گرفته و ثبات پیدا کند. بنابر این، سجده بر گِل صحیح نیست.

اهل سنت سجده بر فرش، زیلو و آنچه نجس نباشد را هم جایز می‌دانند. وهابیون سجده شیعیان بر مُهر یا تربت را به بهانه‌هایی مانند شرک، پرستش قبر، تبرک، یا بدعت مورد هجمه قرار داده و در مکانهایی مانند مسجد الحرام و مسجد النبی با آن برخورد تندی می‌کنند.

سجده بر کاغذ

چنانچه کاغذ یا دستمال کاغذی از چوب یا گیاه (به جز پنبه و کتان) ساخته شده باشد سجده بر آن صحیح است و در غیر این صورت یا ندانستن جنس آنها جواز سجده بر آنها مورد اختلاف بین فقیهان است.

سجده بر غیر زمین

اگر سجده بر آنچه سجده بر آن صحیح است امکان پذیر نباشد؛ خواه به جهت در دسترس نبودن یا تقیه یا کمبود وقت یا عوارض دیگر، می‌توان بر لباس کتان یا پنبه‌ای سجده کرد و در صورت نبود آن بر هر نوع لباسی، و در صورت نبود آنها در اینکه باید بر پشت دست سجده کرد یا مواد معدنی مانند عقیق، اختلاف نظر وجود دارد.

سجده بر تربت امام حسین(ع)

مقالهٔ اصلی: تربت کربلا

بر اساس روایات، برترین سجده‌گاه تربت امام حسین(ع) است که تا زمین هفتم را نورانی کرده و حجاب‌های هفتگانه را از بین می‌برد. سیره امامانْ سجده بر این تربت بوده و سید حمیری از امام زمان(عج) فضیلت سجده بر این خاک را نقل کرده است.

سجده برای معصومان

سجده برای غیر خداوند حرام است؛ خواه برای معصومان باشد یا غیر ایشان. البته سجده نزد قبر معصومان برای خدا به قصد شکرگزاری بر توفیق یافتن به زیارت قبر ایشان جایز است مگر اینکه باعث بدبینی مخالفان شیعه شده و تصور کنند سجده برای امام است که در اینصورت انجام چنین کاری شرعاً جایز نیست.

بر اساس آیات قرآن، برادران حضرت یوسف بر وی و فرشتگان بر حضرت آدم(بقره-۳۴) سجده کرده‌اند. به گفته عالمان شیعه این سجده نوعی احترام و بزرگداشت بود و نه پرستش.

پانویس و منابع

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع