فدک: تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
==موقعیت و جایگاه== | ==موقعیت و جایگاه== | ||
[[پرونده:فدک.jpg|250px|بندانگشتی|تصویری از باغستان‌های منطقه فدک]] | [[پرونده:فدک.jpg|250px|بندانگشتی|تصویری از باغستان‌های منطقه فدک]] | ||
فدک سرزمینی در | فدک سرزمینی در نزدیکی خیبر <ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ص۲۳۸.</ref>و به فاصله حدود ۲۰۰ کیلومتری [[مدینه]] بوده است.<ref> | ||
[https://www.google.com/maps/dir/24.5338818,39.6927797/Fadak,+Al+Hait+Saudi+Arabia/@24.7029419,39.4476298,9.71z/data=!4m9!4m8!1m0!1m5!1m1!1s0x1598e61c1403b5e7:0xa8b61eb1098da93e!2m2!1d40.4758186!2d25.979293!3e0 google maps]</ref> این منطقه در هنگام ظهور اسلام، مزارع و باغات و نخلستان‌های بسیاری داشته است.<ref>نگاه کنید به یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸.</ref> گفته‌اند ارزش درختان نخل فدک با نخل‌های شهر [[کوفه]]، که از شهرهای غنی در بهره‌مندی از نخلستان‌های وسیع بوده، برابری می‌کرده است.<ref> ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۸۷ق، ج۱۶، ص۲۳۶.</ref> نقل کرده‌اند هنگامی که [[عمر بن خطاب]] تصمیم گرفت یهودیان را از [[حجاز]] بیرون کند، ۵۰ هزار درهم بابت ارزش نیمی از فدک به آنان پرداخت کرد.<ref>جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۰۱ق، ص۹۸.</ref> برخی منابع، درآمد سالانه فدک را در زمان [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] ۲۴ تا ۷۰ هزار دینار تخمین زده‌اند.<ref>قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۳؛ ابن‌طاووس، کشف المحجة، ۱۳۷۰ق، ص۱۲۴.</ref> این منطقه در [[غزوه خیبر|جنگ خیبر]] بدون درگیری در اختیار مسلمانان قرار گرفت.<ref> طبری، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث، ج۳، ص۱۵.</ref> ازاین‌رو پیامبر آن را به فاطمه(س) بخشید.<ref> سیوطی، الدر المنثور، دار المعرفة، ج۲، ص۱۵۸ و ج۵، ص۲۷۳.</ref> اختلاف بر سر مالکیت فدک پس از رحلت پیامبر، سبب شهرت آن گردیده است.{{مدرک}} | |||
این منطقه در زمان صدر اسلام، محل سکونت [[یهودیت|یهودیان]] بود<ref>بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳.</ref> و با توجه به موقعیت استراتژیکی آن، محلی برای اتکای نظامی یهودیان [[حجاز]] بود.<ref>سبحانی، «حوادث سال هفتم هجرت: سرگذشت فدک»، ص۱۴.</ref> بنابر منابع، تا دوره [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]]، یهود در فدک سکونت داشتند؛ اما او آنان را مجبور به ترک این منطقه کرد.<ref>مرجانی، بهجة النفوس، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۳۸.</ref> | این منطقه در زمان صدر اسلام، محل سکونت [[یهودیت|یهودیان]] بود<ref>بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳.</ref> و با توجه به موقعیت استراتژیکی آن، محلی برای اتکای نظامی یهودیان [[حجاز]] بود.<ref>سبحانی، «حوادث سال هفتم هجرت: سرگذشت فدک»، ص۱۴.</ref> بنابر منابع، تا دوره [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]]، یهود در فدک سکونت داشتند؛ اما او آنان را مجبور به ترک این منطقه کرد.<ref>مرجانی، بهجة النفوس، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۳۸.</ref> | ||
نسخهٔ ۲۲ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۷:۵۳
- این نوشتار درباره منطقه فدک است؛ برای واقعه آن، به ماجرای فدک مراجعه کنید.
فَدَک دهکده‌ای حاصل‌خیز در نزدیکی خیبر، در منطقه حِجاز بود که یهودیان در آن زندگی می‌کردند. این منطقه در جنگ خیبر بدون درگیری به دست مسلمانان افتاد. پیامبر پس از نزول آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ؛ و حق خویشاوند را بده» آن را به دخترش فاطمه(س) بخشید. پس از رحلت پیامبر(ص)، بین خلیفه اول و فاطمه(س) بر سر مالکیت فدک نزاعی رخ داد که به ماجرای فدک شناخته می‌شود. ابوبکر فدک را به نفع خلافت مصادره کرد و همین مسئله اعتراض فاطمه را در پی داشت. فدک در زمان امویان و عباسیان نیز در دست خلفا بود البته در دوره‌هایی برخی از خلفای اموی و عباسی این منطقه را به فرزندان فاطمه برگردانده‌اند؛ هرچند خلفای بعد آن را پس گرفتند.
فدک در استان حائل کشور عربستان واقع شده است و به نام «وادی فاطمه» شناخته می‌شود و به نخلستان‌های آن «بستان فاطمه» می‌گویند. همچنین مسجد و چاه‌هایی در این منطقه وجود دارد که به «مسجد فاطمه» و «عیون فاطمه» مشهور است.
موقعیت و جایگاه
فدک سرزمینی در نزدیکی خیبر [۱]و به فاصله حدود ۲۰۰ کیلومتری مدینه بوده است.[۲] این منطقه در هنگام ظهور اسلام، مزارع و باغات و نخلستان‌های بسیاری داشته است.[۳] گفته‌اند ارزش درختان نخل فدک با نخل‌های شهر کوفه، که از شهرهای غنی در بهره‌مندی از نخلستان‌های وسیع بوده، برابری می‌کرده است.[۴] نقل کرده‌اند هنگامی که عمر بن خطاب تصمیم گرفت یهودیان را از حجاز بیرون کند، ۵۰ هزار درهم بابت ارزش نیمی از فدک به آنان پرداخت کرد.[۵] برخی منابع، درآمد سالانه فدک را در زمان رسول خدا(ص) ۲۴ تا ۷۰ هزار دینار تخمین زده‌اند.[۶] این منطقه در جنگ خیبر بدون درگیری در اختیار مسلمانان قرار گرفت.[۷] ازاین‌رو پیامبر آن را به فاطمه(س) بخشید.[۸] اختلاف بر سر مالکیت فدک پس از رحلت پیامبر، سبب شهرت آن گردیده است.
این منطقه در زمان صدر اسلام، محل سکونت یهودیان بود[۹] و با توجه به موقعیت استراتژیکی آن، محلی برای اتکای نظامی یهودیان حجاز بود.[۱۰] بنابر منابع، تا دوره خلیفه دوم، یهود در فدک سکونت داشتند؛ اما او آنان را مجبور به ترک این منطقه کرد.[۱۱]
تسلط مسلمانان بر فدک
| شعبان سال ۶ق | سریه امام علی(ع) به فدک[۱۲] |
| صفر سال ۷ق | فتح خیبر[۱۳] |
| صفر یا ربیع‌الاول سال ۷ق | واگذاری فدک به پیامبر(ص) از سوی یهودیان |
| ۱۴ ذی‌الحجه سال ۷ق | بخشیدن فدک به فاطمه زهرا(س)[۱۴] |
| ربیع الاول سال ۱۱ق | مصادره فدک به دستور ابوبکر |
| حدود ۳۰ق | واگذاری فدک به مروان از سوی عثمان[۱۵] |
| بعد از ۴۰ق | تقسیم فدک بین مروان و عمرو بن عثمان و یزید به دست معاویه[۱۶] |
| حدود ۱۰۰ق | بازگرداندن فدک به فرزندان فاطمه(س) توسط عمر بن عبدالعزیز |
| بعد از ۱۰۱ق | غصب دوباره توسط یزید بن عبدالملک |
| حدود ۱۳۲ تا ۱۳۶ق | بازگرداندن فدک توسط سفاح نخستین خلیفه عباسی[۱۷] |
| حدود ۱۴۰ق | غصب دوباره توسط منصور عباسی[۱۸] |
| حدود ۱۶۰ق | بازگرداندن به دستور مهدی عباسی[۱۹] |
| حدود ۱۷۰ق | غصب دوباره به دستور هادی عباسی |
| ۲۱۰ق | بازگرداندن به دستور مامون عباسی.[۲۰] |
| (۲۳۲-۲۴۷ق) | غصب به دستور متوکل عباسی[۲۱] |
| ۲۴۸ق | بازگرداندن به فرمان منتصر عباسی.[۲۲] |
پس از آنکه پیامبر(ص) در جنگ خیبر، منطقه خیبر و قلعه‌های آن را فتح کرد، یهودیان ساکن در قلعه‌ها و مزارع فدک، نمایندگانی نزد پیامبر(ص) فرستادند و به مصالحه راضی شدند. قرار شد نیمی از زمین‌ها برای آنان باشد[۲۳] و هرگاه پیامبر(ص) خواست، آنان فدک را ترک کنند. بنابراین فدک بدون جنگ به دست مسلمانان افتاد.[۲۴] بنابر آیه فیء،
اموالی که بدون جنگ به دست آید، فَیء نامیده می‌شوند و پیامبر(ص) اختیار دارد آنها را به کسانی که خود صلاح می‌داند، بسپارد.[۲۵] بنابر نقل منابع شیعه[۲۶] و اهل‌سنت[۲۷] با نزول آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ؛ و حق خویشاوند را بده»،[۲۸] پیامبر(ص) فدک را به فاطمه(س) بخشید.
نزاع بر سر مالکیت فدک پس از وفات پیامبر
پس از رحلت پیامبر(ص) بر سر مالکیت فدک، نزاعی رخ داد. در این ماجرا، ابوبکر فدک را از فاطمه(س) گرفت و آن را به نفع خلافت مصادره کرد.[۲۹] استدلال ابوبکر این بود که پیامبران ارث نمی‌گذارند و مدعی بود این مطلب را از پیامبر(ص) شنیده است.[۳۰] فاطمه(س) در خطبه فدکیه این سخن ابوبکر را خلاف قرآن خواند[۳۱] و امام علی(ع) و اُم اَیمن را شاهد آورد که پیامبر پیش از وفاتش فدک را به او بخشیده است.[۳۲] ابوبکر پذیرفت و کاغذی نوشت تا کسی به فدک دست‌درازی نکند. وقتی فاطمه(س) از مجلس بیرون رفت، عمر بن خطاب نوشته را گرفت و پاره کرد.[۳۳] به دنبال بی‌نتیجه ماندن دادخواهی امام علی(ع)، فاطمه به مسجد رفت[۳۴] و خطبه فدکیه را خواند.[۳۵]
بازگردان فدک در دوره‌هایی به فرزندان فاطمه(س)
فدک پس از خلفای نخستین، در دوران امویان و عباسیان نیز در دست خُلفا بود و فقط در برخی دوران‌ها به فرزندان فاطمه رسید:
- دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز (حکومت: ۹۹-۱۰۱ق)[۳۶]
- دوران ابوالعباس سفاح (حکومت: ۱۳۲-۱۳۶ق)
- دوران مهدی عباسی (حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق)[۳۷] البته بنا بر برخی منابع، امام کاظم(ع) فدک را از مهدی عباسی مطالبه کرد، اما او از بازگردان آن خودداری نمود.[۳۸]
- دوران خلافت مأمون (حکومت: ۱۹۸ق-۲۱۸ق)[۳۹]
- متوکل عباسی (حکومت: ۲۳۲-۲۴۷ق) دستور بازگرداندن فدک را به وضعیت قبل از دستور مأمون صادر کرد.[۴۰] بیشتر کتاب‌های تاریخی ماجرای فدک را بعد از متوکل ذکر نکرده‌اند.[۴۱]
دِعبِل خُزاعی (درگذشت ۲۴۶ق) پس از برگرداندن فدک به اولاد فاطمه(س) شعری سرود که مصرع اول آن چنین است: الگو:شعر2
آثار به‌جای مانده از فدک
فدک در استان حائل کشور عربستان واقع شده است. در این منطقه شهری به نام «الحائط» ایجاد شده است.[۴۲] بنابر گزارشی (انتشار: ۱۳۸۷ش) منطقه فدک به نام «وادی فاطمه» شناخته می‌شود و به نخلستان‌های آن «بستان فاطمه» می‌گویند. همچنین مسجدی و چاه‌هایی در این منطقه وجود دارد که به «مسجد فاطمه» و «عیون فاطمه» مشهور است.[۴۳] خانه‌ها و برج‌های این منطقه تبدیل به خرابه شده و بیشتر نخل‌های نخلستان‌ها خشک شده‌اند.[۴۴]
مطالعه بیشتر
فدک و العوالی او الحوائط السبعة فی الکتاب و السنة و التاریخ و الأدب، اثر سید محمدباقر حسینی جلالی، قم، کنگره میراث علمی و معنوی حضرت فاطمه، ۱۳۸۴ش.
گالری
-
نمای داخلی مسجد حضرت فاطمه در فدک -
نمای بیرونی مسجد حضرت فاطمه در فدک -
نخلستان خشک‌شده فدک -
خانه‌های خراب‌شده فدک
پانویس
منابع
- ابن‌طاووس، سیدعلی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۰ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بلادی، عاتق بن غیث، معجم معالم الحجاز، دارمکه/مؤسسه الریان، ۱۴۳۱ق،
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، فتوح البلدان، تحقیق صلاح الدین المنجد، قاهره، مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۵۶م.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- جوهری بصری، ابوبکر احمدبن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، تحقیق: محمدهادی امینی، تهران، مکتبة النینوی الحدیثه، ۱۴۰۱ق.
- سبحانی، جعفر، «حوادث سال هفتم هجرت: سرگذشت فدک»، مکتب اسلام، سال نهم، شماره ۴، اسفند ۱۳۴۶ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.
- شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا علیهاالسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم ۱۴۱۰ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج على أهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، [بی‌نا]، [بی‌تا].
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح: حسن موسوی خرسان، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، داراحیاء التراث العربی، سوم، بیروت، ۱۴۲۰ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی (عج)، ۱۴۰۹ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، تحقیق بکری حيانی و صفوة السقا، مؤسسه الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
- مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ‌دار هجرة النبی المختار، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۲م.
- مقریزى، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دارالكتب العلمية، چاپ اول ۱۴۲۰ق.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
پیوند به بیرون
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ص۲۳۸.
- ↑ google maps
- ↑ نگاه کنید به یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۸۷ق، ج۱۶، ص۲۳۶.
- ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۰۱ق، ص۹۸.
- ↑ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۳؛ ابن‌طاووس، کشف المحجة، ۱۳۷۰ق، ص۱۲۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث، ج۳، ص۱۵.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، دار المعرفة، ج۲، ص۱۵۸ و ج۵، ص۲۷۳.
- ↑ بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳.
- ↑ سبحانی، «حوادث سال هفتم هجرت: سرگذشت فدک»، ص۱۴.
- ↑ مرجانی، بهجة النفوس، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، دار التراث، ج۲، ص۶۴۲.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۵، ص۱۸۸.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، ص۱۴۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۶.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۳۵۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۸.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۳۵۷.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۴۲.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۴۳.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۱۱۶.
- ↑ مقریزى، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث، ج۳، ص۱۵.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۰۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۰۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۸۷؛ کوفی، تفسیر فرات، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۹، ح۳۲۲؛ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۴۷۸.
- ↑ نگاه کنید به سیوطی، الدر المنثور، دار المعرفة، ج۲، ص۱۵۸ و ج۵، ص۲۷۳؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۷۶۷؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۶؛ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۲۲ق، ص۱۳۸ و ۳۵۹.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۲۶.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۹ و ۲۹۰.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰ و ۴۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۲؛ مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۹۴.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۴.
- ↑ شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۵، ص۱۷۸ و ۱۷۹؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۱.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ج۷، ص۱۹۴ـ۱۹۷ به نقل از مجلسی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۸.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۴۹.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۳۷ و ۳۸.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۳۸.
- ↑ مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۴ش، ص۳۹۶.
- ↑ مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۸ و ۲۵۰.
- ↑ مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۸ و ۲۷۸ـ۲۸۲.
- ↑ غروی، دیوان شعر، دارالکتب الاسلامیه، ص۴۶.