حدیث لولاک
 خط ثلث، اثر بقال عارف افندی، سال ۱۳۱۹ق | |
| اطلاعات روایت | |
|---|---|
| موضوع | وجود پیامبر اکرم(ص) هدف از آفرینش هستی |
| صادره از | حدیث قدسی |
| راوی اصلی | پیامبر اکرم(ص) |
| منابع شیعه | علل الشرایع • الانوار فی مولد النبی • بحارالانوار • جنة العاصمة |
| منابع سنی | المستدرک علی الصحیحین • ینابیع المودة |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث لَوْلاک از جمله احادیث قدسی است که در آن، وجود پیامبر اکرم(ص) و گاه اهل بیت(ع) بهعنوان علت آفرینش هستی معرفی شدهاند. عبارت مشهور «لولاک لما خلقت الافلاک» (ترجمه: اگر تو نبودی افلاک را خلق نمیکردم) اگرچه در کتب اربعه و دیگر منابع روایی متقدم شیعه نیامده، اما در آثار متأخر فقهی، تفسیری، کلامی، عرفانی و ادبی کاربرد گستردهای یافته است. مضمون این حدیث در برخی منابع متقدم شیعه و اهل سنت نیز با تعابیر متفاوتی، گاه درباره شخص پیامبر(ص) و گاه درباره پیامبر و اهل بیت(ع) آمده است.
در میان احادیث مرتبط با این مضمون، روایت «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه دارد. این روایت برای نخستینبار توسط سید محمدحسن میرجهانی در کتاب جنة العاصمة، با استناد به نسخهای خطی از کتاب کشف اللئالی اثر صالح بن عرندس حلی نقل شده است.
با توجه به ضعف سند، برخی محققان معتقدند که بخشهای دوم و سوم این حدیث، یعنی «لولا علی...» و «لولا فاطمه...» توسط غالیان به حدیث اصلی افزوده شدهاند و با قرآن، روایات و عقل ناسازگارند؛ زیرا بهظاهر بر برتری امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) بر پیامبر اسلام(ص) دلالت دارند، در حالیکه طبق عقاید شیعه، پیامبر(ص) برترین مخلوق خداوند است و اهل بیت(ع) از نور او آفریده شدهاند.
در مقابل، شماری از علمای شیعه مانند آیتالله شبیری زنجانی، با وجود نقد سند، مضمون حدیث را قابل دفاع دانستهاند؛ زیرا بر اساس مبانی کلامی، معصومان واسطه فیض الهی در هدایت انسانها هستند و خلقت عالم بدون وجود آنان بیمعنا خواهد بود.
جایگاه حدیث لولاک لما خلقت الافلاک
فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در حدیث قدسی لولاک،[۱] که وجود رسول الله(ص) را هدف و انگیزه آفرینش هستی معرفی میکند،[۲] در متون فقهی، تفسیری، کلامی، عرفانی و ادبی کاربرد گستردهای یافته است.[۳] اگرچه در این روایت، مستقیماً سخنی از احکام فقهی بهمیان نیامده، اما برخی فقها برای تأیید دیدگاههای خود، بهصورت ایجابی یا سلبی، به این روایت استناد کردهاند.[۴][یادداشت ۱]
در آثار کلامی شیعه، از این روایت برای اثبات برتری پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) بر دیگر موجودات عالم بهره گرفته شده است.[۵] همچنین مفسران شیعه و اهلسنت در تفسیر آیاتی که به مقام پیامبر(ص) یا هدف خلقت اشاره دارند، به این عبارت استناد کردهاند.[۶] در متون عرفانی نیز، این حدیث در بحث انسان کامل جایگاه ویژهای دارد.[۷] و در ادبیات فارسی، شاعران بزرگی چون مولانا، این مضمون را در سرودههای خود بازتاب دادهاند؛ از جمله در این بیت مشهور:
غروی اصفهانی، معروف به کمپانی، در دیوان اشعار خود و بهویژه در قالب ترجیعبند، به مضمون حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک» توجه ویژهای داشته است.
متن حدیث
متن حدیث «لولاک» در برخی از منابع روایی شیعه و اهل سنت با مضامین گوناگون نقل شده است؛ گاه تنها درباره شخص پیامبر اکرم(ص) و گاه درباره پیامبر و اهل بیتش(ع)، که هر یک بهنوعی بر جایگاه محوری آنان در آفرینش تأکید دارد:
- ... وَ أَنْتَ خِیرَتِی مِنْ خَلْقِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاک مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاک وَ لَا الدُّنْیا وَ لَا الْأَرْض...[۱۰] (ترجمه: و تو بهترین خلق من هستی. به عزت و جلالم قسم اگر تو نبودی افلاک را خلق نمیکردم و نه دنیا و نه زمین را...)
- ... یا آدَمُ، إِنَّهُ لَأُحِبُّ الْخَلْقِ إِلَی ادْعُنِی بِحَقِّهِ فَقَدْ غَفَرْتُ لَک وَلَوْلَا مُحَمَّدٌ مَا خَلَقْتُک...[۱۱] (ترجمه: ای آدم همان او محبوبترین خلق نزد من است مرا به حق او بخوان که به خاطر او تو را بخشیدم و اگر محمد نبود تو را خلق نمیکردم... [یادداشت ۲])
- یا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاک لَمَا خَلَقْتُ آدَمَ وَ لَوْ لَا عَلِی مَا خَلَقْتُ الْجَنَّة[۱۲] (ترجمه: ای محمد! به عزت و جلالم سوگند اگر تو نبودی آدم را نمیآفریدم و اگر علی نبود بهشت را خلق نمیکردم.)
- یا عَلِی لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض[۱۳] (ترجمه: ای علی اگر ما نبودیم خداوند آدم و حواء و بهشت و جهنم و آسمان و زمین را نمیآفرید.)
- یا أَحْمَدُ! لَوْلاک لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاک، وَ لَوْلا عَلِی لَما خَلَقْتُک، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُکما[۱۴] (ترجمه: ای احمد! اگر تو نبودی افلاک را خلق نمیکردم و اگر علی نبود تو را خلق نمیکردم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را خلق نمیکردم.)
تحلیل قرآنی و کلامی حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک»
بر اساس احادیث لولاک، علت اصلی آفرینش هستی را وجود پیامبر اکرم(ص) و اهل بیتش معرفی کردهاند.[۱۵] در توضیح این احادیث بیشتر به آیات قرآن استناد شده است. بر این اساس گفته شده طبق آیات قرآن، هدف از خلقت کل عالم، انسان و انجام بهترین عمل است که به بهترین شکل در وجود انسان کامل محقق خواهد شد؛ انسانی که از هرجهت بر تمامی موجودات و آسمان و زمین برتری دارد. انسان کامل نیز کسی نیست جز حضرت محمد(ص). به همین دلیل خداوند در حدیث لولاک او را علت خلقت تمامی آفرینش معرفی میکند.[۱۶]
طبق این تحلیل، خلقت تمام عالم، مقدمه ظهور انسان بهطور عام و انسان کامل پیامبر اکرم(ص) بهطور خاص است.[۱۷]
در تحلیل دیگری گفته شده طبق آیه ۵۶ سوره ذاریات «وَمَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ» هدف از خلقت جن و انس عبادت خداوند است و امکان عبادت صحیح یا عبادت کامل بدون وجود رهبر و پیشوا وجود نخواهد داشت؛ همچنین باید گفت طبق آیه سوم سوره مائده «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الإِسْلامَ دِینًا»، کاملترین نوع عبادت در دین اسلام صورت خواهد پذیرفت؛ به همین دلیل است که خداوند خطاب به پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لولاک لما خلقت الافلاک».[۱۸] نکته دیگری که در این تحلیل بر آن تاکید شده این است که این حکمت خلقت جهان با رحلت پیامبر(ص) منقضی نخواهد شد و در وجود ائمه(ع) ادامه خواهد یافت.[۱۹]
منشأ حدیث لولاک؛ از متون متأخر تا مضمونهای متقدم
حدیث «لولاک» با عبارت مشهور «لولاک لما خلقت الافلاک» در هیچیک از منابع روایی متقدم شیعه، بهویژه کتب اربعه، ذکر نشده است. این عبارت تنها در کتاب الانوار فی مولد النبی اثر ابوالحسن بکری، آنهم بدون سند، از امام علی(ع) نقل شده و بهتبع آن، در برخی آثار دیگر از جمله بحارالانوار نیز آمده است.[۲۰] در کتاب علل الشرائع اثر شیخ صدوق نیز روایتی با مضمون مشابه نقل شده است که در آن آمده: «يَا عَلِيُّ لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض».[۲۱]
محمد تقی مجلسی، پدر علامه مجلسی، عبارت «لولاک لما خلقت الافلاک» را متواتر دانسته و در اثر خود لوامع صاحبقرانی چندینبار به آن استناد کرده است.[۲۲] برخی پژوهشگران معتقدند که وجود این فراز در منابع متأخر شیعه، نتیجه فرآیند «نقل به معنا» است؛ یعنی بیان مفهوم روایت بهجای نقل دقیق لفظ آن.[۲۳][یادداشت ۳]
بر همین اساس، گفته شده که مضمون حدیث «لولاک» با همان درونمایه در برخی روایات منابع متقدم آمده و سپس در آثار متأخر، بهصورت عبارت «لولاک لما خلقت الافلاک» تدوین و نقل شده است.[۲۴]
بررسی سند حدیث لولا فاطمه
در میان احادیث معروف به «لولاک»، حدیثی با عبارت «یـا أَحْمَدُ! لَوْلاکَ لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاکَ، وَ لَوْلا عَلِىٌّ لَما خَلَقْتُکَ، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُکُما» شهرت بیشتری در میان شیعه یافته است.[۲۵] با این حال، این حدیث در جوامع روایی متقدم و معتبر شیعه دیده نمیشود و نخستینبار سید محمدحسن میرجهانی، نویسنده کتاب جُنَّة العاصمة، مدعی شده که آن را در نسخهای خطی از کتاب کشف اللئالی اثر صالح بن عرندس حلی (قرن نهم هجری) مشاهده کرده است. سندی که میرجهانی ارائه داده، چنین است:
«فی کتاب کشف اللئالی لصالح بن عبدالوهّاب بن العرندس، إنّه روی عن الشیخ إبراهیم بن الحسن الذرّاق، عن الشیخ علیّ بن هلال الجزائری، عن الشیخ أحمد بن فهد الحلّی، عن الشیخ زین الدین علیّ بن الحسن الخازن الحائری، عن الشیخ أبی عبدالله محمّد بن مکّی الشهید، بطرقه المتصلة إلی أبی جعفر محمّد بن علیّ بن موسی بن بابویه القمّی، بطریقه إلی جابر بن یزید الجعفی، عن جابر بن عبدالله الأنصاری، عن رسول الله صلی الله علیه و آله، عن الله تبارک و تعالی، أنّه قال: یا احمد لولاک ... »[۲۶]
آیتالله شبیری زنجانی سند این حدیث را دارای اشکال[۲۷] و بلکه کاملاً جعلی دانسته، زیرا ابن عرندس از کسی نقل میکند که سالها پس از او متولد شده است.[۲۸] با این حال، او مضمون حدیث را قابل دفاع میداند و معتقد است که چون هدف از خلقت، هدایت انسانهاست و معصومان واسطه فیض الهی در این مسیر هستند، میتوان گفت که اگر اهلبیت(ع) نبودند، عالم نیز خلق نمیشد.[۲۹]
محمدعلی گرامی نیز برخی راویان این حدیث را مجهول معرفی کرده، اما این امر را دلیل کافی برای ردّ کامل حدیث نمیداند.[۳۰]
در همین راستا، سید محمدحسن میرجهانی در کتاب جنة العاصمة، برای تبیین جایگاه وجودی پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، از تمثیل بدن انسان بهره میگیرد. او پیامبر را به مغز، امام علی را به قلب، و حضرت فاطمه را به جگر تشبیه میکند؛ و توضیح میدهد که هرچند مغز فرمانده است، اما بدون خونرسانی قلب، کارایی ندارد؛ و قلب نیز بدون جگر، بیاثر است. بنابراین، حضرت فاطمه(س) بهعنوان واسطه میان نبوت و امامت، نقشی بنیادین در نظام هستی دارد و بدون او، اثری از نبوت و امامت باقی نمیماند.[۳۱]
بررسی کلامی و تاریخی حدیث «لولا فاطمه»
برخی با توجه به ضعف سند حدیث «لولا فاطمه» بر این باورند که بخش دوم و سوم آن، یعنی «لَوْلا عَلِىٌّ لَما خَلَقْتُکَ، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُکُما»، توسط غالیان به حدیث «لولاک» افزوده شده و با قرآن، روایات و عقل ناسازگار است؛ چرا که این بخشها بهظاهر بر برتری امام علی(ع) بر پیامبر اسلام(ص) و نیز برتری حضرت فاطمه(س) بر پیامبر و علی(ع) دلالت دارد. در حالیکه طبق اعتقادات شیعه، پیامبر اسلام(ص) برترین مخلوق خداوند است و وجود اهل بیت(ع) از نور آن حضرت آفریده شدهاند.[۳۲]
در مقابل این دیدگاه، برخی معتقدند که اگر امامت و ولایت نبود، نبوت نیز تحقق نمییافت؛[۳۳] زیرا نبوت صرفاً بیان قانون الهی است و قانون بدون مجری، بیاثر خواهد بود. اجرای قانون نبوت، تنها از طریق امامت ممکن است؛ بنابراین، امامت در مقام تحقق دین، از نبوت مهمتر تلقی میشود. در ادامه این تحلیل تصریح شده که این برتری بهمعنای والاتر بودن امام علی(ع) از پیامبر اسلام(ص) نیست؛ چرا که پیامبر(ص) خود دارای دو منصب نبوت و امامت بوده، در حالیکه امام علی(ع) تنها منصب امامت را برعهده داشته است. بر اساس این دیدگاه، امامان حافظان دیناند و اگر پس از رحلت پیامبر(ص) امامت استمرار نمییافت، دین به انحراف کشیده میشد. از همین رو، دین خاتم از طریق امامت حفظ میشود و امامان، بهجز امام علی(ع)، همگی از فرزندان حضرت فاطمه(س) هستند.[۳۴]
تکنگاری
کتاب «حدیث لولا فاطمه» اثر محمد علی گرامی، از مراجع تقلید شیعه، به بررسی ابعاد مختلف حدیث «لولا فاطمه» اختصاص دارد. نویسنده در آغاز، به تبیین معنا و مفهوم این حدیث پرداخته و سپس به بررسی سند آن میپردازد.[۳۵]
در ادامه کتاب، اثبات عصمت چهارده معصوم، بیان مناقب حضرت زهرا(س) و تأکید بر خلافت بلافصل امام علی(ع) از جمله مباحث اصلی هستند. گرامی با بهرهگیری از آیات قرآن، روایات معتبر و تحلیلهای فلسفی و کلامی، به تبیین جایگاه این حدیث در منظومه اعتقادی شیعه میپردازد.[۳۶]
پانویس
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۸۶؛ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۲؛ قندوزی، ینابع المودة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۴.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، مقدمهٔ ج۱، ص۱۷.
- ↑ خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۳۱۳.
- ↑ منتظری، کتاب الخمس و الانفال، ۱۳۶۳ش، ص۳۵۹–۳۶۱؛ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۲۵ق، ص۵۳۷.
- ↑ حسینی میلانی، نفحات الازهار، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۳۵۰.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۲۸۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۱۵۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۱۴، ص۲۱۴.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الأعظم، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۴۲۳.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بخش ۱۱۵.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان شعر، تصحیح کاظم موسوی.
- ↑ بکری، الانوار فی مولد النبی، ۱۴۱۱ق، ص۵؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۲۸.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۵۸۳، ح۴۲۲۸.
- ↑ ابن طاووس، الیقین، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۶؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۴۰۰.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵.
- ↑ میرجهانی، جنة العاصمة، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۳و۲۸۴؛ بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۴۳؛ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، ۱۴۲۸ق، ج ۲۰، ص۵۱۶.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳؛ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۱۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۱۵۲؛ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۳۰-۳۱؛ آهی، «سر حدیث شریف لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۳۱۶–۳۱۷.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۲۶؛ ج۳، ص۵۲۲؛ ج۸، ص۶۷۳.
- ↑ مدیر شانهچی، علم الحدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۲.
- ↑ خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۳۱۷–۳۱۸.
- ↑ امامیفر، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه فاطمه»، ص۲۴-۲۵.
- ↑ میرجهانی، جنة العاصمه، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ حضرت آیتالله شبیری زنجانی: انکار ظلمهایی که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) شده درست نیست، سایت جماران.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعهای از دریا، ج۲، ص۶۸۵.
- ↑ حضرت آیتالله شبیری زنجانی: انکار ظلمهایی که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) شده درست نیست، سایت جماران.
- ↑ آیا روایت لولاک معتبر است، سایت راه برتر.
- ↑ میرجهانی، جنة العاصمه، ۱۳۸۴ش، ص۳۰۴.
- ↑ امامیفر، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی»، ص۲۴–۲۵ و ۳۰.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیة، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳.
- ↑ گرامی، درباره حدیث لولا، ۱۳۸۵ش، ص۳۷.
- ↑ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۹-۱۰.
- ↑ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۹.
یادداشت
- ↑ حسینعلی منتظری در کتاب الخمس، در توجیه روایاتی که زمین و دنیا را ملک امامان دانسته، میگوید: این مالکیت یا بهسبب ولایت آنان بر امور به اذن الهی است، یا به این جهت که مقامات عالیهٔ ایشان موجب شده ثمرهٔ آفرینش باشند؛ و این همان معنای حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک» است. کتاب الخمس، ج۱، ص۳۶۱.
- ↑ به نقل علامه امینی برخی دیگر از علمای اهل سنت از جمله سبکی در شفاء السقام ص۱۲۰ و سمهودی در وفاء الوفاء ص۴ این حدیث را صحیح دانستهاند. (امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۳۵.)
- ↑ نقل به معنا از موضوعات مهم در تاریخ شکلگیری و گسترش حدیث است. بسیاری از احادیث مشهور میان مسلمانان بهصورت نقل به معنا رواج یافتهاند. جواز این نوع نقل، هم مورد اجماع علمای شیعه و هم از بدیهیات عقلی دانسته شده است. (اکبرنژاد، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار»، ص۶۵.)
منابع
- اکبرنژاد، محمدتقی، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار»، در فصلنامه فقه، شماره ۱۵، ۱۳۸۷ش.
- امامیفر، علی، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی»، در فصلنامه پژوهشهای اعتقادی کلامی، شماره۲۳، ۱۳۹۵ش.
- آملی، حیدر بن علی، تفسير المحيط الأعظم، محقق محسن موسوی تبریزی، قم، انتشارات نور علی، ۱۴۲۲ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- بکری، احمد بن عبدالله، الانوار فی مولد النبی صلی الله علیه و آله، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۱۱ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۲۰ق.
- حسینی میلانی، سید علی، نفحات الازهار، قم، مرکز نشر آلاء، ۱۴۱۴ق.
- خالدی، احمد، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، در دوفصلنامه حدیث پژوهی، شماره ۱۳، ۱۳۹۴ش.
- سید ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بامرة المومنین، نرم افزار جامع الاحادیث ۳.۵.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعهای از دریا، ج۲، مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم، ۱۳۹۰ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- فاضل مسعودی، محمد، اسرار الفاطمیه، قم، انتشارات زائر، ۱۴۲۰ق.
- فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین، ۱۴۰۶ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق طيب موسوى جزايرى، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ش.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، بنابیع المودة لذوی القربی، قم، دار الاسوه، ۱۴۲۲ق.
- گرامی، محمد علی، حدیث لولا فاطمه، قم، دفتر آیت الله العظمی محمد علی گرامی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، مرآةالعقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مدیر شانهچی، کاظم، علم الحدیث، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۵ق.
- منتظری، حسینعلی، کتاب الخمس و الانفال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- میبدی، احمد بن محمد، كشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- میرجهانی، سید محمدحسن، جنة العاصمة، مشهد، بیت الزهراء، ۱۳۸۴ش.
- انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- حضرت آیتالله شبیری زنجانی: انکار ظلمهایی که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) شده درست نیست، سایت جماران، تاریخ انتشار: ۱۳۹۳/۰۱/۱۴.
- آیا روایت لولاک معتبر است، سایت راه برتر.
پیوند به بیرون
- بررسی سند و متن حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک».
- بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی.
- سر حدیث شریف لولاک لما خلقت الافلاک.
- کتاب درباره حدیث لولا آیت الله گرامی