پیمان برادری میان مهاجر و انصار
پیمان برادری میان مهاجر و انصار در سال اول هجری، توسط پیامبر اکرم(ص)، گامی بنیادین در شکلگیری امت اسلامی و انسجام اجتماعی مسلمانان در مدینه بود. این پیمان با هدف تقویت اتحاد و رفع اختلافات مهاجر و انصار، و مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی شکل گرفت و موجب تعمیق مسئولیتپذیری اجتماعی میان مسلمانان گردید.
شمار شرکتکنندگان اولیه در پیمان برادری میان مهاجر و انصار ۹۰ یا ۱۰۰ نفر گزارش شده است، اما با افزایش مسلمانان در سالهای بعد، این تعداد بهتدریج افزوده شد. بر پایه منابع تاریخی، انتخاب افراد در این پیمان توسط خود پیامبر(ص) انجام میشد و در این گزینش، جایگاه اخلاقی و اجتماعی هر فرد مورد توجه قرار میگرفت. بر اساس منابع شیعه و اهلسنت، رسول خدا(ص) در پایان مراسم، علی بن ابیطالب(ع) را به برادریِ خویش برگزید و فرمود: «جایگاه تو نزد من همچون هارون نزد موسی است، جز آنکه پس از من پیامبری نیست».
برخی منابع تاریخی، ارثبری میان برادران دینی را از احکام اولیه پیمان برادری دانستهاند، اما این حکم با آیه «أُولُو الْأَرْحَامِ» نسخ شد. البته صحت این گزارش، نزد برخی پژوهشگران محل تردید است.
پیمان برادری در مدینه، بنیاد امت اسلامی
پیمان برادری میان مهاجر و انصار در سال نخست هجری قمری، به فرمان خدا و توسط پیامبر اکرم(ص) برقرار شد.[۱] روزی رسول خدا در انجمنی عمومی، رو به یاران خود کرد و فرمود: «دو نفر دو نفر، با یکدیگر پیمان برادری دینی ببندید.»[۲] این پیمان، بهعنوان نخستین و از مهمترین اقدامات سیاسی و اجتماعی پیامبر اسلام پس از هجرت از مکه به مدینه تلقی شده است و آن را از نشانههای شکلگیری امت واحد در آغاز اسلام دانستهاند.[۳]
زمان و مکان پیمان برادری
شیخ مفید از عالمان شیعه، تاریخ انعقاد پیمان برادری میان مهاجران و انصار را دوازدهم رمضان سال اول هجری میداند.[۴] با این حال، روایتهای دیگری نیز در خصوص زمان این پیمان نقل شده است؛[۵] برخی، تاریخ آن را سه ماه، برخی پنج ماه و برخی دیگر هشت ماه پس از هجرت ذکر کردهاند.[۶] همچنین، بنابر روایت اَنس بن مالک، این مراسم در خانهٔ او برگزار شد[۷] و بر پایهٔ برخی دیگر از روایات، در مسجدالنبی انجام گرفته است.[۸]
تاریخنگاران، از جمله ابنحجر عسقلانی، گزارش کردهاند که هرچند آغاز پیمان برادری در ابتدای ورود رسول خدا(ص) به مدینه بود؛[۹] اما این روند ادامه داشت، بهگونهای که هرگاه فردی مسلمان میشد یا به مدینه میآمد، پیامبر او را با یکی از مسلمانان دیگر پیوند برادری میداد.[۱۰]
اهداف اجتماعی و سیاسی پیمان برادری
مهمترین هدف از اجرای پیمان برادری میان مهاجر و انصار، تقویت پیوند قلبی اصحاب و ایجاد اتحاد در برابر دشمنان اسلام عنوان شده است.[۱۱] به گفتهٔ جعفر سبحانی از عالمان شیعه، پیامبر پس از ورود به مدینه باید موجودیت خود و یارانش را حفظ میکرد تا از نفوذ دشمنان داخلی و خارجی جلوگیری نماید. یکی از چالشها در این مسیر، اختلاف میان مهاجران و انصار بود؛ زیرا آنان در دو محیط مختلف و با تفکری متفاوت پرورش یافته بودند.[۱۲]
رفع غربت و فقر مهاجران در مدینه،[۱۳] کاهش شکاف طبقاتی و تحقق عدالت اجتماعی،[۱۴] مسئولیتپذیری مسلمانان نسبت به یکدیگر،[۱۵] تقویت روحیه ایثار[۱۶] و زمینهسازی برای حاکم ساختن ارزشهای اسلامی[۱۷] از دیگر اهداف و آثار پیمان برادری میان مهاجران و انصار بیان شده است.
شرکتکنندگان در پیمان
شمار شرکتکنندگان در پیمان برادری میان مهاجران و انصار در مدینه را ۹۰ یا ۱۰۰ نفر ذکر کردهاند؛ یعنی از هر گروه ۴۵ یا ۵۰ نفر.[۱۸] در روایاتی دیگر، این تعداد تا ۱۸۶[۱۹] و حتی ۳۰۰ نفر نیز گزارش شده است.[۲۰] بنا بر نقلی، هیچ مهاجری نماند مگر آنکه با یکی از انصار پیمان برادری بست.[۲۱] برخی پژوهشگران بر این باورند که این تفاوت در آمارها، شاید ناشی از پیوستن تدریجی دیگر مسلمانان به این پیمان در طول ده سال حضور پیامبر در مدینه باشد.[۲۲]
منابع تاریخی، انتخاب افراد برای برادری با یکدیگر را توسط خود پیامبر با عبارت «آخیٰ رسول الله بین فلان و فلان» نقل نمودهاند.[۲۳] گفته شده که پیامبر در این انتخاب، شأن اخلاقی و اجتماعی افراد را در نظر میگرفت.[۲۴] منابعی همچون سیرهٔ ابنهشام نام کسانی که با یکدیگر برادر شدند را ثبت کردهاند.[۲۵] در جریان این پیمان، پیامبر میان ابوبکر و خارجة بن زید انصاری، عُمَر و عتبان بن مالک انصاری خزرجی، عثمان و اوس بن ثابت، ابوعبیده جراح و سعد بن معاذ، عبدالرحمان بن عوف و سعد بن ربیع، طلحه و کعب بن مالک، زبیر و سلمة بن سلام، سلمان فارسی و ابودرداء، عمار بن یاسر و حذیفة بن نجار یا به نقلی ثابت بن قیس و... برادری برقرار کرد.[۲۶]
پیوند برادری پیامبر(ص) و امام علی(ع)
پیوند برادری میان پیامبر(ص) و امام علی(ع) از جمله متواترات تاریخی شمرده میشود.[۲۷] در منابع تاریخی آمده است، پس از برقراری پیمان برادری میان یاران پیامبر(ص)، امام علی(ع) با اندوه از عدم تعیین برادر برای خود گلایه کرد. پیامبر(ص) در پاسخ، او را برادر خود در دنیا و آخرت خواند[۲۸] و فرمود: «جایگاه تو نزد من مانند هارون نزد موسی است، جز اینکه پس از من پیامبری نیست. تو برادر و وارث من هستی.»[۲۹]
افزون بر منابع شیعه،[۳۰] بسیاری از منابع اهلسنت نیز، برادریِ پیامبر و امام علی را در جریان پیمان برادریِ مدینه نقل کردهاند.[۳۱] علامه امینی در کتاب الغدیر به پنجاه مورد از این منابع اشاره کرده است.[۳۲]
آیا برادران دینی از هم ارث میبردند؟
طبق گزارش برخی منابع تاریخی، پیمان برادری علاوه بر دو اصل «حق» (عدالت) و «مواسات» (یاریِ یکدیگر)، موضوع ارث را نیز شامل میشد[یادداشت ۱] و مسلمانان همچون دو برادر حقیقی از یکدیگر ارث میبردند.[۳۳] اما این حکم با نزول آیه «وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَیٰ بِبَعْضٍ»[۳۴] نسخ شد و خویشان نَسبی (ذَوِی الاَرحام) جایگزین برادر دینی در مسئله ارث شدند.[۳۵]
برخی پژوهشگران بر این باورند که حکم ارثبری برادر دینی و انتساب آن به پیامبر، نمیتواند صحیح باشد؛ زیرا اولا این موضوع -با وجود اهمیتش- تنها در برخی منابع تاریخی آمده و در برخی گزارشها صرفا به دو اصل «حق» و «مواسات» بسنده شده است.[۳۶] ثانیا نسخ حکمی پیش از زمان اجرای آن، امری باطل است؛[۳۷] چراکه بنابر گزارش منابع تاریخی، در مدت کوتاه این حکم، هیچیک از مسلمانان درگذشت نکرد تا ارثی منتقل شود.[۳۸] ازاینرو احتمال دادهاند که مسلمانان بر پایه رسوم پیش از اسلام،[۳۹] چنین پنداشتهاند که برادران دینی نیز از یکدیگر ارث میبرند.[۴۰]
پانویس
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دارالمعرفه، ج۱، ص۵۰۵؛ ابنحیون، المناقب و المثالب، ۱۴۲۳ق، ص۱۳۶؛ ابنکثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۲۶.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دارالمعرفه، ج۱، ص۵۰۵؛ ابنحیون، المناقب و المثالب، ۱۴۲۳ق، ص۱۳۶؛ ابنکثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۲۶.
- ↑ دهپهلوانی، «پیمان برادری میان مهاجر و انصار»، وبگاه پژوه.
- ↑ شیخ مفید، مسارُّ الشیعة، ۱۴۱۳ق، ص۲۳.
- ↑ هدایتپناه، «جایگاه پیمان برادری در حکومت نبوی»، ص۲۵۶.
- ↑ دیاربَکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۱، ص۳۵۳؛ صالحی شامی، سبل هدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۴؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۷۰.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۲۷۱؛ صالحی شامی، سبل هدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۲۷۱؛ صالحی شامی، سبل هدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۲۷۱؛ صالحی شامی، سبل هدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعه رد شبهات، ۱۳۹۵ش، ج۵، ص۲۲.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۴۴۵-۴۴۶.
- ↑ عامری حرضی، بهجة المحافل دار الصادر، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ سجادی و مهروش، «برادری»، ج۹، ص۵۱۹.
- ↑ زرگرینژاد، تاریخ صدراسلام، ۱۳۸۷ش، ص۳۵۰.
- ↑ مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، ۱۳۷۸ش، ج۱۳، ص۱۳۶.
- ↑ مالک، «پیمان برادری»، ص۳۸.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۴؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۷۱.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۲۰؛ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۴۴۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷۱؛ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ هدایتپناه، «جایگاه پیمان برادری در حکومت نبوی»، ص۲۵۶.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۹۳، ۱۱۷ و ۱۷۸؛ ابناثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۲، ۱۷۰ و ۲۱۸؛ ابنحجر عسقلانی، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۴، ۳۰۰ و ۶۶۶.
- ↑ ابنادریس، مجتمع المدینة فی عهد الرسول(ص)، ۱۴۱۲ق، ص۱۳۴-۱۳۶.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دارالمعرفه، ج۱، ص۵۰۵-۵۰۶.
- ↑ دیاربَکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ شِری، امیرالمؤمنین (ع) اسوه وحدت، ۱۳۷۲ش، ص۱۵۷.
- ↑ طبری، ذخائر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۶۶.
- ↑ قندوزی، ینابیع الموده، دار الاسوه، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید: اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۶؛ کراجکی، کنز الفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۸۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید: ابنحیون، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۹؛ ابنکثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۳۵؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۹۸؛ ابنصباغ، الفصول المهمة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۲۰.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۱۶۲-۱۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۶.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۴؛ ابنحبیب، المحبر، دار الآفاق الجدیدة، ص۷۱؛ صالحی شامی، سبل هدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۶۳.
- ↑ هدایتپناه، «جایگاه پیمان برادری در حکومت نبوی»، ص۲۵۷.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ ابنحبیب، المحبر، دار الآفاق الجدیدة، ص۷۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق ج۱، ص۳۲۹.
- ↑ هدایتپناه، «جایگاه پیمان برادری در حکومت نبوی»، ص۲۵۷.
یادداشت
- ↑ «آخی [رسول الله(ص)] بَین المهاجرین و الأنصار علی الحق و المُواساة و أن یَتَوارَثوا بعد الممات» (ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۴؛ ابنحبیب، المحبر، دار الآفاق الجدیدة، ص۷۱؛ صالحی شامی، سبل هدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۶۳.)
منابع
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: البجاوی، علی محمد، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ابناثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنادریس، عبدالله بن عبدالعزیز، مجتمع المدینة فی عهد الرسول(ص)، بیجا، المکتبة الشاملة الذهبیة، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، محقق: عطا، محمد عبد القادر، عطا، مصطفی عبد القادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ابنحبیب، محمد بن حبیب، المحبر، محقق: شتیتر، ایلزه لیختن، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، چاپ اول، بیتا.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
- ابنحیون، نعمان بن محمد، المناقب و المثالب، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- ابنحیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، تحقیق: حسینی جلالی، محمد، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، ، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- ابنسعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: عطا، محمد عبد القادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابنصباغ مالکی، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، اول، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- ابنکثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابنهشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق: السقا، مصطفی، الأبیاری، ابراهیم، شلبی، عبد الحفیظ، دار المعرفة، بیروت، چاپ اول، بیتا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- الشریف، احمد إبراهیم، مکه والمدینه فی الجاهلیه وعهد الرسول(ص)، بیجا، دارالفکرالعربی، بیتا.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، اول، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- اِربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، منشورات الرضی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- جمعی از نویسندگان، موسوعه رد شبهات (امام علی)، تهران، مشعر، چاپ اول، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات، ۱۳۹۵ش.
- دهپهلوانی، طلعت، «پیمان برادری میان مهاجر و انصار»، پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، وبگاه پژوه.
- دیاربَکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، بیروت، دار صادر، بیتا.
- زرگرینژاد، غلامحسین، تاریخ صدراسلام، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، چاپ بیست و هفتم، ۱۳۸۵ش.
- سجادی، صادق و مهروش، فرهنگ، «برادری»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، مسارُّ الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، محقق و مصحح: نجف، مهدی، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شِری، محمدجواد، امیرالمؤمنین (ع) اسوه وحدت، مترجم : محمدرضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طبری، محبالدین، ذخائر العقبی، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.
- عامری حرضی، یحیی بن ابی بکر عامری، بهجة المحافل و بغیة الأماثل فی تلخیص المعجزات و السیر و الشمائل، شارح:اشخر یمنی، محمد بن ابی بکر بیروت، دار الصادر، چاپ اول، بیتا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، بیروت، المرکز الإسلامی للدراسات، چاپ دوم، ۱۴۳۰ق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذو القربی، قم، دار الاسوه، بیتا.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق و مصحح: نعمة، عبدالله، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مالک، محمدرضا، «پیمان برادری»، در نشریه پاسدار اسلام، شمارهٔ ۱۵۳، شهریور ۱۳۷۳ش.
- مطهری، مرتضی، یادداشتهای استاد مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، محقق: نمیسی، محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- مقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق: نمیسی، محمد عبد الحمید، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- هدایتپناه، محمدرضا، «جایگاه پیمان برادری در حکومت نبوی»، در نشریه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارهٔ ۶۱ و ۶۲، آبان و آذر ۱۲۸۱ش.
