مسجد جامع اموی (دمشق)
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | ولید بن عبدالملک |
| تأسیس | آغاز ۸۶، ۸۷ و یا ۸۸ق پایان ۹۶ق. |
| کاربری | مسجد |
| مکان | 
سوریه - دمشق |
| وقایع مرتبط | خطبه امام سجاد در شام |
| مشخصات | |
| مساحت | ۱۵،۰۰۰ |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| سبک | بیزانسی |
مسجد جامع اُمَوی مسجدی قدیمی و با آثار هنری بسیار است که به دستور ولید بن عبدالملک (متوفای۹۶ق) از خلفای اُمَوی در دمشق ساخته شد. سبک معماری این مسجد وامدار سبک بیزانسی است. مقام حضرت خضر، هود ، یحیی و مقام امام سجاد(ع) و رأس الحسین در این مسجد مشهورند. خطبه امام سجاد(ع) در شام که روشن‌گر حادثه کربلا بود نیز در این مسجد خوانده شد.
در شهر حلب سوریه نیز مسجدی به همین نام وجود دارد.
تاریخچه مسجد
مکان این مسجد در طول تاریخ به عنوان معبد استفاده می‌شد. در سال چهاردهم یا هفدهم هجری با فتح دمشق به وسیله مسلمانان، نیمی از آن بر اساس مصالحه‌ای که صورت پذیرفته بود همچنان به صورت کلیسا باقی ماند و نیم دیگر به مسجد تبدیل شد. مساحت اولیه آن بر اساس آنچه که ابن جبیر نقل کرده است از شرق به غرب یعنی در طول دویست قدم (حدود ۱۵۰ متر) و از سمت جنوب به شمال یعنی در عرض ۱۳۵ قدم (حدود صد متر) بوده و در مجموع به ۱۵،۰۰۰ متر مربع می‌رسیده است.[۱] وقتی معاویه در شام ولایت و حکومت یافت، تصمیم به الحاق نیمه باقیمانده از کلیسا به مسجد نمود ولی مسیحیان نپذیرفتند؛ پس از وی عبدالملک بن مروان مال فراوانی به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولی ایشان نپذیرفتند؛ تا این که ولید بن عبدالملک مسیحیان را راضی کرد که نیمه باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود.[۲]
به طور دقیق نمی‌توان گفت که ولید از بنای مسیحی قدیم چه مقدار در مسجد خویش باقی گذاشت ولی دو مناره جنوبی همان برج‌هایی است که به کلیسای قدیم پیوسته بود.[۳] مسلمانان برج‌های کهن رومی در گوشه‌های مسجد دمشق را تبدیل به مناره کرده و از فراز آن اذان می‌گفتند.[۴] ساختن مناره پیش از دوره اموی معمول نبود و ابتکار آن از روی برج‌هایی است که به عبادتگاه‌های سوریه وابسته بود و در دروۀ معاویه به مصر انتقال یافت.[۵]
در ساخت این مسجد از مهندسان رومی، ایرانی، هندی و مغربی کمک گرفته شد. ولید بن عبدالملک عایدی چند سال سوریه و نیز بار ۱۸ کشتی طلا و نقره حمل شده از قبرس را علاوه بر ابزار و مکعب‌های موزائیکی که پادشاه رومی‌ها به عنوان هدیه فرستاده بود صرف آن کرد.[۶]
بر فراز شبستان مسجد، گنبدی به نام «نسر یا عقاب» ساخت و ستون‌هایی در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش‌های حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر و قندیل‌های طلا و نقره، معرق‌های زیبا و زنجیرهای طلا آراست.
بنای مسجد در دوران ولید بن عبدالملک آغاز شد. روایت‌های مختلفی درباره آغاز بنای مسجد جامع اموی نقل شده است که ۸۶، ۸۷ و ۸۸ق، به عنوان آغاز بنای این مسجد در منابع مختلف آمده است.[۷] ساخت مسجد اموی که در دوران ولید بن عبدالملک آغاز شده بود، در سال ۹۶ق به پایان رسید؛ در حالی که ولید درگذشته بود و ساخت مسجد را برادرش سلیمان بن عبدالملک به پایان رساند.[۸] در طول قرون مختلف تعمیرات و توسعه‌هایی در آن انجام شده و همچنین بر اثر چندین آتش‌سوزی، بسیاری از قسمت‌های آن در آتش سوخت.
ظاهر امروزین مسجد
اکنون جامع اموی پس از مختصر تعمیراتی که در اواخر حکمرانی ممالیک یعنی تا قرن هشتم قمری در آن صورت گرفته به همان حال باقیمانده است. صحن حیاط به کلی از سنگ‌های دوران ممالیک بوده و دیواره‌ها نیز از سنگ‌های بسیار بزرگ است. نیمی از دیواره‌های شمالی، شرقی و غربی از کلیسا و معبد باقیمانده از دوران قبل از اسلام است و نیمه فوقانی دیواره‌ها در دوره ولید و دوره‌های بعد اضافه شده است که تفاوت نوع سنگ‌های آن مشخص است. ولید دیواره‌ها را مسقف نموده و دیواره‌های شرقی و شمالی و غربی را با ستون‌های سنگی به صورت کنگره‌ای بر زیر سقف‌های مزبور قرار داده است.
در دوره ممالیک سقف دیواره‌های غربی با نقاشی‌هایی به رنگ طلایی که به آن «فُسَیْفِ
ساء» می‌گفتند تزئین گردید. متأسفانه فسیفساء بیشتر سقف‌ها به مرور تخریب شده و اکنون اثری از آنها نیست.[یادداشت ۱]
شبستان مسجد دارای بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلی و بزرگ به ابعاد ۳*۲ متر در وسط آن قرار دارد که پایه‌های گنبد بزرگ مسجد یعنی «قُبَّةُ النَّسر» می‌باشد. ارتفاع داخلی این گنبد بیش از سی متر بوده و تماماً از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازی شده است. بر روی چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد.
این ستون‌ها به صورت هلالی شکل هستند که سقف مسجد را - که یکی از بلندترین سقف‌های موجود در میان مساجد جهان است - را نگه داشته‌اند. در صحن سه قُبِّه و گنبد کوچک ساخته شده است:
- قبة المال
وسط: قبة الغواره
چپ: قبة الساعات
این قبه در سال ۱۷۲ هجری قمری به وسیله امیر دمشق «فضل بن صالح بن علی العباس» پسرعموی منصور عباسی ساخته شد و چون اموال و ذخائر مسجد در آن نگهداری می‌شد به «قبة المال» معروف گردید.[۱۰]
- قبة الوضوء
این قبه در وسط صحن قرار دارد و در سال ۳۶۹ هجری قمری ساخته شد. در زلزله سال ۱۱۷۳ هجری تخریب گردید و عثمان پاشا به سال ۱۱۸۲ هجری قمری آن را بازسازی کرد. این گنبد کوچک بر شش ستون از سنگ مرمر قرار داد. قبه یاد شده به «صخره قُربان» نیز معروف بوده است.
گویند حضرت هابیل قربانی خویش را که گوسفندی بود بر این صخره قرار داد چون مورد قبول حق قرار گرفت به وسیله آتش سوخت و قربانی قابیل که گندم بود پذیرفته نشد و به همان حال باقی ماند لذا به برادرش حسادت ورزید و او را در کوه قاسیون به قتل رسانید. از آن روز این مکان به صخره قربان معروف شد.[۱۱]
- قبة الساعات
این قبه در شرق صحن اموی و کنار «باب الساعات» قرار دارد که در قرن پنجم هجری ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است.[۱۲]
- قبة النسر یا عقاب
یکی از بزرگترین بناهای فوقانی مسجد اموی است که برفراز شبستان قرار داشته و از سنگ مرمر است.
درهای مسجد
.jpg)
از هنگام بنای مسجد برای ورود و خروج در چهار سمت آن درهایی قرار داده شد که عبارت بودند از:
- باب الزیاده: در سمت دیوار قبله و جنوب مسجد بوده که در دوره عثمانی به «باب العنبرانیین» و بعدها نیز به «باب القوافین» مشهور شد.
- باب جیرون: در شرق مسجد و از بزرگترین درهای آن بوده است. این در بعدها به «باب الساعات» معروف گشت و «باب الکلاسه» و «باب اللبادین» نیز به آن گفته می‌شد. در کنار آن رأس الحسین علیه‌السلام قرار دارد.
- باب الناطفین: در سمت شمال مسجد بوده و به «باب الفرادیس» و «باب العماره» نیز معروف گشته است.[۱۳]
مأذنه و مناره‌ها
این مسجد دارای سه مأذنه بزرگ است که از سنگ و به صورت مربع ساخته شده و در سمت شمال، جنوب غربی و جنوب شرقی قرار گرفته‌اند:
- مناره شرقی: این مأذنه به «منارة البیضاء» و «مناره عیسی» معروف است. گویند در آخرالزمان حضرت عیسی(ع) بر این مناره فرود خواهد آمد.
- مناره شمالی: این مأذنه به «العروس» مشهور است. آن را بدین جهت مناره عروس گفته‌اند که در زمان‌های قدیم، مردم به هنگام اجرای مراسم عروسی و جشن‌ها، با نصب چراغ و آویزان کردن دستمالها و پارچه‌های رنگارنگ آن را تزئین می‌کردند و معتقد بودند این عمل باعث برکت خواهد شد.
- مناره غربی: به مأذنه «آق بای» معروف است.[۱۴]
آثار و مقام انبیا در جامع اموی
مقام و محل دفن سر یحیی علیه‌السلام
بر اساس آیات قرآن، خداوند در سنین پیری حضرت زکریا، فرزندی به او داده و نامش را یحیی انتخاب کرد.[۱۵] وی از دوران جوانی با عفت و با تقوا بود، همواره در «مسجد الاقصی» به عبادت و ریاضت مشغول و از اختلاط با اهل دنیا پرهیز می‌کرد. او به هنگام بعثت حضرت عیسی(ع) نبوت ایشان را شهادت داد و در همین دوران بود که به دستور حاکم یهودی سرزمین یهودیه به قتل رسید.
قبر و مقام هود علیه‌السلام
برخی از مورخان دمشق گفته‌اند که قبر حضرت هود در اینجا است. این مکان در سمت چپ «مقام رأس یحیی» یعنی در مقابل ستون چهارم در دیوار قبله از سمت شرق شبستان قرار دارد و بر سنگ دیوار، قبله به خطی زیبا در زمینه سبز نوشته شده است «هذا مَقام هُود النّبی علیه‌السلام» در این مکان کتیبه‌ای در دوران ولید یافت شد که وقتی ترجمه کردند پند و اندرزهایی از حضرت هود بوده است.[۱۶] قبر هود(ع) را در وادی السلام نجف نیز گزارش کرده‌اند.
مقام حضرت خضر علیه‌السلام
گفته شده حضرت خضر در مسجد اموی نماز می‌گذاشته[۱۷] و مکان نماز ایشان در سمت شرقی قبله (جنوب شرقی) نزدیک مناره شرقی بوده است. اکنون نزدیک به محراب اصلی مسجد و به موازات مقام هود بر دیوار قبله عنوان «هذا مقام خضر النبی» بر تابلویی سبز دیده می‌شود.
مکان نزول عیسی علیه‌السلام
از رسول خدا(ص) نقل شده است که عیسی بن مریم، کنار مناره شرقی دمشق یعنی جامع اموی نزول خواهد کرد و کنار آن مناره، قطعه سنگی که حضرت موسی در «کوه طور» با عصای خود بر آن زد و دوازده چشمه جاری شده وجود دارد.[۱۸]
مقام رأس الحسین(ع)
در مسجد اموی،چهار تالار مستطیل شکل وجود دارد که از قدیم نام خلفا بر آنها نهاده شده است. «مقام حضرت علی» در شمال شرقی که بعدها به «رأس الحسین» معروف شد واقع است.[۱۹] هنگامی که کاروان اسرا و سرهای بریده شهداء به سمت دمشق در حرکت بود، سر مبارک امام حسین(ع) در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده می‌شد. آنگاه به فرمان یزید سر مبارک را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهای شهداء سه روز بر باب القصر آویزان کردند.[۲۰] پس از آن مدت، سر مبارک امام حسین(ع) را پائین آورده و در گوشه شمال شرقی مسجد در اتاقکی قرار دادند.
این مکان پس از محراب و مسجد «امام زین العابدین علیه‌السلام» در داخل اتاقی به ابعاد ۴*۳ متر قرار دارد و در جدار داخلی گنبد آن اسامی ائمه نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد(ع) محفظه‌ای از نقره و بسیار کوچک به‌اندازه سر یک انسان در داخل دیوار به یاد محل قرار دادن سر مبارک حضرت جاسازی شده است. در سمت چپ این محفظه نقره‌ای، شبستان و یا اتاقی که از آن یاد کردیم به وسیله دری آهنین جدا می‌شود.
در سمت چپ آن ضریحی کوچک از نقره و به صورت مستطیل با ابعاد یک در یک و نیم متر می‌باشد. داخل این مکان یا ضریح، پایه‌ای مستقر شده و بالای آن چیزی به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب و یا سنگ ساخته‌اند قرار داده شده است.
محراب و مقام امام سجاد(ع)
هنگامی که امام سجاد(ع) در حال اسارت در مسجد اموی حضور داشتند، در شمال شرقی جامع و در مکانی به تهجد و عبادت میپرداختند. ابن عساکر گوید آن حضرت هر شب و روز در این مکان هزار رکعت نماز می‌خواند. خطبه امام سجاد(ع) در مقابل یزید و درباریان در این مسجد معروف است.(رجوع کنید به: خطبه امام سجاد(ع) در شام)
این مکان مقدس در طول قرون مختلف مورد تبرک و زیارت قرار می‌گرفته و می‌گیرد. نمازگاه امام سجاد(ع) در سمت شمال شرقی مسجد اموی و کنار در شرقی آن است که پس از شبستان بزرگی قرار داشته و دارای محرابی زیبا از سنگ می‌باشد.
محراب‌های چهارگانه
در شبستان مسجد اموی چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکی از فرق چهارگانه اهل سنت است. یکی از آنها در وسط و دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابی نیز در سمت چپ آن قرار دارد. محراب وسط که اصلی و بزرگتر از بقیه است مخصوص مالکی‌ها است. محراب‌های سمت راست از حنفی‌ها و حنبلی‌ها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعی‌ها است. در عصر ممالیک در هر چهار محراب نماز می‌گذاشتند.[۲۱]
محل غسل تعمید مسیحیان
نیمی از جامع کنونی اموی (نیمه شرقی) کلیسا بود که به وسیله ولید به نیمه دیگر مسجد ضمیمه و کلیسای مذکور تخریب شد. در این نیمه و کنار درب ورودی شرقی شبستان به فاصله بیست متری، بقایای استوانه و چاهی است که گویند مسیحیان فرزندان خود را در آن غسل تعمید می‌دادند. این مکان نزد آنان از ارزش خاصی برخوردار بوده است. اکنون این چاه و استوانه‌های آن که از مرمر ساخته شده موجود بوده ولی چاه آن پوشیده شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن جبیر، الجامع الاموی، تحقیق مطیع الحافظ، ص۱۳.
- ↑ نعیمی، الدراس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۲۸۵؛ ابن بطوطه، الرحله «تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، ص۶۳.
- ↑ فیلیپ حتی، تاریخ عرب، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۰.
- ↑ پرایس، تاریخ هنر اسلامی، تهران، ص۱۴.
- ↑ علام، هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی، ۱۳۸۲ش، ص۲۴.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۳۶۱ش، ص۲۲۲.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج ۱۸، ص۱۲۸.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج ۱۸، ص۱۲۸.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه
- ↑ نعیمی، الدراس فی تاریخ المدارس، ۱۴۱۰ق، ۱۹۹۰م،ج۲، ص۲۹۶.
- ↑ مسعودی، مروح الذهب، حاشیه، ج۲، ص۱۱۲؛ نصرالدین البحره، دمشق الاسرار، ص۱۲ بنقل از عبدالوهاب المقدسی.
- ↑ مطیع الحافظ، الجامع الاموی، ص۱۸.
- ↑ پیشین، همان‌جا؛ ابن بطوطه، همان کتاب، ص۶۶.
- ↑ قتیبه شهابی، مأذن دمشق، ص۵۷، ۶۵.
- ↑ آل عمران:۳۹
- ↑ ابن عمری، همان کتاب، ص۴۷.
- ↑ ابن حورانی، زیارات الشام، ص۱۴-۱۵.
- ↑ ابن حورانی، زیارات الشام، ص۱۴-۱۵.
- ↑ مقاله جامع اموی دمشق
- ↑ خوارزمی، مقتل‌الحسین، ج۲، ص۷۵؛ ابن کثیر، همان کتاب، ج۸، ص۲۰۴.
- ↑ اکرم العلبی، دمشق بین عصر ممالیک و عثمانی، ص۱۶۶.
یادداشت
منابع
- پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بی‌تا.
- تولایی خوانساری، حسین، «تأثیر هنر معماری بیزانس و ساسانی بر معماری دورۀ اموی»، در مجله کتاب ماه هنر، شماره ۱۳۸.
- حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمۀ ابو القاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
- حدادعادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۸، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- علام، نعمت اسماعیل، هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی، ترجمه: عباس تفضلی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ش.
- قائدان اصغر، اماکن سیاحتی و زیارتی دمشق، نشر مشعر، تهران، پاییز ۱۳۸۸ش.
- مشکور،محمد جواد، «جامع اموی دمشق»، در مجله وقف میراث جاویدان، شماره ۱، بهار ۱۳۷۲ش.
- مقدسی، شمس الدین، احسن التقاسیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱ش.
پیوند به بیرون