ضحاک بن قیس فِهری از صحابه پیامبر اسلام، که از پیامبر و برخی صحابه روایت نقل کرده است.او در دوران خلافت ابوبکر و عمر در جنگ‌های روم و فتح دمشق شرکت کرد. او از حامیان دولت بنی امیه بود و در حکومت معاویه برای ناامن کردن مناطق تحت حاکمیت امام علی تلاش بسیار کرد. او بعد از مرگ معاویه بر جنازه‌اش نماز خواند وحاکمیت یزید را تبریک گفت بعد از مرگ یزید مساله بیعت با ضحاک بن قیس مطرح شد او بعد از مرگ معاویه دوم زمام امور را بدست گرفت ولی بعد از مدتی به حمایت از عبدالله بن زبیر پرداخت و این امر سبب شد که در منطقه مرج راهط توسط لشکریان مروان بن حکم کشته شود.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ضحاک بن قیس |
| درگذشت | سال ۶۴ق مَرج راھِط |
معرفی
نسب
ضحّاک بن قیس بن خالد، منتسب به بنی‌فِهْر از قبائل مشهور قریش است.[۱] برای ضحاک کنیه‌های چون ابوانیس، ابوامیه، ابوعبدالرحمان و ابوسعید ذکر شده است.[۲] مشهورترین کنیه او ابوانیس است.[۳] در کتب تاریخی اختلافاتی در زمان تولد ضحاک وجود دارد اما آنچه مسلم است او قبل از وفات رسول الله به دنیا آمده است بزرگان تاریخ تولد او را یک تا هفت سال قبل از وفات پیامبر اسلام می‌دانند.[۴]
صحابی
ضحاک‌بن‌قیس در زمان پیامبر اسلام حضور داشته است و بنابراین تعریف که هر مسلمان، زمان حیات پیامبر، حضرت را ملاقات کند، صحابه نامیده می‌شود[۵] به ضحاک‌بن‌قیس نیز صحابه رسول خدا می‌گویند.ضحاک از پیامبر روایت نقل کرده است او از عمربن خطاب و حبیب‌بن‌مسلمه روایت نقل نموده است، افرادی چون معاویه بن ابی‌سفیان، تَمیم بن طُرفه، حسن بصری، عروه بن زبیر، ابواسحاق سبیعیو عامر شعبی از ضحاک روایت کرده‌اند.[۶]
دوران خلفاء
خلافت ابوبکر
در اواخر خلافت ابابکر، ضحاک به همراه لشکر عمروعاص برای جنگ با روم عازم شام شد.[۷]
خلافت عمر
در زمان خلافت عمر در فتح دمشق شرکت کردو بعد از آن ساکن دمشق شد.[۸]
دوران بنی‌امیه
معاویه
ضحاک با معاویه رابطه خوبی داشت در ابتدا حکومت معاویه، رئیس محافظان امنیتی معاویه بود[۹] او قبل از جنگ صفین توسط معاویه، حاکم شهر جزیره شد اما مالک اشتر به دستور امام علی شهر جزیره، واقع در شمال عراق را فتح کرد و ضحاک را از آن سرزمین بیرون راند.[۱۰] معاویه بعد از آن ضحاک را برای ناامن کردن و غارت مناطق تحت حاکمیت امام علی فرستاد که حضرت علی با اعزام حجر بن عدی کندی به همراه چهارهزار نیرو ضحاک را شکست داد.[۱۱]ضحاک در جنگ صفین به عنوان یکی از فرماندهان ارشد لشکر معاویه حضور داشته است.[۱۲] امام علی ضحاک‌بن‌قیس را در قنوت نماز صبح لعن کردند.[۱۳] معاویه بعد از شهادت امام علی عازم عراق شد و ضحاک‌بن‌قیس را جانشین خود در دمشق گذاشت.[۱۴] معاویه در سال ۵۳ هجری بعد از مرگ زیاد‌بن ابیه، ضحاک بن‌قیس را حاکم کوفه نمود.[۱۵]او به تقاضای معاویه در سال ۵۹ هجری فعالیت خود را در خصوص اخذ بیعت برای معاویه شروع کرد.[۱۶]
یزید‌بن‌معاویه
وقتی معاویه فوت کرد یزید در شام نبود ضحاک نامه‌ای برای یزید نوشت و مرگ پدر را به او تسلیت گفت و حاکمت یزید را مبارک دانست.[۱۷] ضحاک جنازه معاویه را تشییع کرد و بعد از نماز ظهر مردم جمع شدند وبا امامت ضحاک بر جنازه معاویه نماز خوانده شد.[۱۸]
معاویه‌بن‌یزید
بعد از مرگ یزید عده‌ای بیعت با ضحاک را مطرح کردند و نام او در کنارابن زبیر،خالد بن ولید و مروان بن حکم قرار گرفت.[۱۹] در دوران حکومت معاویه‌بن‌یزید امامت مردم شام را به عهده داشت و پس از مرگ معاویه تا قبل از انتخاب جانشین زمام امور را بدست گرفت.[۲۰]
مروان‌بن‌حکم
بعد از مرگ مشکوک معاویه‌بن‌یزید، در انتخاب خلیفه اختلاف بوجود آمد.[۲۱]معاویه دوم با ابن‌زبیر نجنگید، مردم شام عبدالله‌بن‌زبیر را خونخواه عثمان می‌دانستند و از این جهت که جد مادری ابن‌زبیر ابوبکر است نسبت به خلافت او علاقه‌مند بودند.[۲۲] همین مساله باعث شد ضحاک‌بن‌قیس مخفیانه مردم را به سمت عبدالله‌بن‌زبیر دعوت کند.[۲۳]در شام اختلاف بین دو قبیله قیس وکلب در بیعت با بنی امیه شکل گرفت.ا[۲۴]بعد از مدت‌ها کشمکش ضحاک‌بن‌قیس با عبدالله‌بن زبیر بیعت کرد و خلیفه او را به عنوان والی دمشق منصوب نمود.[۲۵]او برای حمایت از آل زبیر لشکری تشکیل داد و مردم را به بیعت با زبیران تشویق نمود.[۲۶] برای حکومت بنی‌امیه مروان‌بن‌حکم را به عنوان خلیفه معرفی کردند.[۲۷] عبیدالله‌بن‌زیاد که بقاء خود را در خوشخدمتی به مروان می‌دید با طرح نقشه‌ای خود را به ضحاک‌بن‌قیس نزدیک نمود و به او گفت:ّ«تو سید و بزرگ قریش ھستی. درست نیست خویش را تحت فرمان آل زبیر درآوری. اگر تو خلافت را قبول کنی من قریش را برایت کفایت خواھم نمود»[۲۸]
وفات
عبیدالله‌بن‌زیاد از ضحاک‌بن‌قیس تقاضا کرد، لشکرش را از دمشق خارج کند و منتظر نیروهای کمکی که با او بیعت کرده‌اند بماند.[۲۹]ضحاک با لشکرش در منطقه مرج راهبط مستقر شد وقریب به سی‌هزار مرد جنگی آماده نمود.[۳۰] مروان با تشکیل لشکری به تعداد سیزده‌هزار نفر به جنگ ضحاک آمد.[۳۱] جنگی بین دو لشکر به مدت بیست روز درگرفت،[۳۲]عبیدالله‌بن‌زیاد با نقشه قبلی مسئله صلح مطرح کرد لشکریان مروان به راحتی در درون لشکر ضحاک قرار گرفتند و شبانه به لشکر ضحاک شبیخون زدند آنها را شکست دادند.[۳۳] ضحاک توسط فردی از لشکر مروانیان به نام زمحه‌بن‌عبدالله[۳۴]در نیمه ذیحجه ۶۴، در محلی به نام مَرج راھِط کشته شد.[۳۵]
پانویس
- ↑ قرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ۱۴۱۲ق،ج۲، ص۷۴
- ↑ قرطبی، الاستیعاب،۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۴۷
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق،ج۱۱، ص۴۶.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة،۱۹۸۸م، ج۸، ص۲۴۳.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الإصابة،۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق،۱۴۱۵ق، ج ۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ ابن‌اعثم، کتاب الفتوح، ۳۱۴ق، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق،۱۴۱۵ق، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۵۹.
- ↑ ابن‌اعثم، کتاب الفتوح،۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۹۳.
- ↑ دینوری، امامت و سیاست، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری،۱۳۶۵ش، ج۴، ص۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۶۵ش،ج۴، ص۵۲.
- ↑ ابن‌اعثم، کتاب الفتوح،۱۴۱۱ق، ج ۴، ص۲۸۶.
- ↑ ابن‌خیاط، تاریخ،۱۴۱۴ق، ص۱۶۵.
- ↑ مسعودی، مروج الذھب،۱۴۱۸ق، ج ۳، ص۲۱
- ↑ ابن کثیر،البدایة و النھایة،۱۴۰۷، ج ۸، ص۱۱۵.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابة،۱۴۲۳ق، ج ۳، ص۴۹.
- ↑ ابن‌اعثم، کتاب الفتوح،۱۴۱۱ق، ج ۵، ص۱۶۹.
- ↑ کوفی، ابن‌اعثم، کتاب الفتوح،۱۴۱۱ق، ج ۵، ص۱۶۹
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النھایة، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۲۴۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج ۵، ص۳۵.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۴۰۵ق، ج ۴، ص۱۴۵.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النھایة،۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۲۴۳.
- ↑ ابن کثیر،البدایة و النھایة، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۲۴۱.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النھایة، ۱۴۰۷ق،ج ۸، ص۲۴۱.
- ↑ بغدادی،الطبقات الکبری،۱۴۱۸ق، ج ۵، ص۳۰
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النھایة، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۲۴۱.
- ↑ بغدادی،الطبقات الکبری، ۱۴۰۵ق، ج ۵، ص۳.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۴۰۵ق، ج ۳، ص۲۴۱.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف،۱۴۲۳ق، ص۲۶۶.
- ↑ بغدادی،الطبقات الکبری،۱۴۰۵ق، ج ۵، ص۳۱.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النھایة،۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۲۴۳.
- ↑ ابن کثیر،البدایة و النھایة، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۲۴۳.
- ↑ ابن‌اعثم، کتاب الفتوح،۱۴۱۱ق، ج ۵، ص۱۷۱.
منابع
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن کثیر، البدایة و النهایة،۱۹۸۸م، ج۸، ص۲۴۳، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- دانشنامه جهان اسلام - بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «ضحاک بن قیس فهری»، ص۵۹۲۷.
- دهخدا، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، مؤسسه لغت نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش.
- دینوری، عبدالله بن مسعود، امامت و سیاست، ص۱۳۹، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰.
- سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «محمد بن جریر طبری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۱/۲۷.
- محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲ش.