نزول تدریجی یا نزول تفصیلی، نازل شدن قرآن در مدت ۲۳ سال رسالت پیامبر اسلام به صورت یک آیه یا تعدادی از آیات در شرایط زمانی و مکانی مختلف است. بیشتر مفسران معتقدند نزول دفعی قرآن، در شب قدر روی داد و نزول تدریجی آن، با آیات آغازین سوره علق در روز بعثت پیامبر(ص) آغاز شد و با سوره نصر نیز به پایان رسید. برخی از مفسران با انکار نزول دفعی، معتقدند قرآن تنها نزول تدریجی داشته و آغاز آن نیز در شب قدر بوده است. برای نزول تدریجی، حکمت‌هایی همانند آرامش دادن و استوار ساختن قلب پیامبر(ص) و یارانش و آشنایی تدریجی مسلمانان با احکام دینی ذکر شده است.
مفهوم‌شناسی
بر اساس سخن مفسران، قرآن کریم در طول رسالت پیامبر(ص)، کم کم و طبق شرایط زمانی و مکانی مناسب، توسط جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد که در اصطلاح علوم قرآنی، به آن «نزول تدریجی» یا «نزول تفصیلی» می‌گویند؛[۱] در مقابل نزول دفعی قرآن که در شب قدر اتفاق افتاد و قرآن، یکباره بر پیامبر(ص) نازل گردید.[۲] بیشتر مفسران، دوران نزول تدریجی را ۲۳سال ذکر کردند.[۳] عده‌ای نیز مدت آن را ۲۰سال دانستند.[۴] از نزول تدریجی قرآن، با تعابیر دیگری همانند «نزول تفصیلی»، «نزول مُفرَّقی»، «قرآن تنزیلی»، «تنجیم قرآن»، «تَدَرُّج نزول»، «تجدّد نزول» و «تنزل تدریجی» نیز یاد شده است.[۵]
آغاز نزول
بیشتر مفسران شیعه و اهل سنت، معتقدند نزول قرآن کریم، همزمان با بعثت پیامبر اکرم(ص) رخ داد و آیات آغازین سوره علق، نخستین آیاتی بودند که نازل شدند.[۶] همچنین آخرین سوره‌ای که بر پیامبر نازل شد نیز سوره نصر بوده است.[۷] در روایات اندکی نیز آمده که سوره حمد یا سوره ضحی یا سوره نجم، نخستین سوره نازل شده و آیه اکمال و سوره مائده نیز آخرین آیه و سوره نازل شده بر پیامبر است.[۸]
شیخ مفید، سید مرتضی، زمخشری و ابن شهرآشوب، نزول دفعی قرآن را انکار کرده، معتقدند: قرآن تنها به صورت تدریجی بر پیامبر(ص) نازل شده است.[۹] طبق باور این عده، آیاتی که می‌گویند: «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم»[۱۰] یا «ماه رمضان که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است»،[۱۱] نشانگر آغاز نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان هستند.[۱۲]
دلائل و حکمت‌ها
مفسران، مهم‌ترین دلیل قرآنی بر نزول تدریجی را، آیه ۱۰۶ سوره اسراء می‌دانند که می‌فرماید: «و قرآنی بخش‌بخش بر تو نازل کردیم تا تو آن را به آرامی بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم».[۱۳] بر پایه آیات قرآن و روایات، یکی از حکمت‌های نزول تدریجی، این بود که مسلمانان یکباره با انبوهی از احکام مواجه نشوند، بلکه به تدریج و در طول زمان، به مناسبت حوادثی که پیش می‌آمد، با دستورات و اعتقادات دینی آشنا شوند،[۱۴] همچنین بدین شیوه، فهم آیات قرآن و عمل کردن به آنها نیز راحت‌تر گردد.[۱۵] حکمت‌های دیگری نیز در قرآن و روایات، برای نزول تدریجی ذکر شده است، از جمله:
- آرامش دادن به پیامبراسلام.
- استوار ساختن دل یاران پیامبر(ص) و افزودن بر ایمان آنان.
- آسان کردن حفظ آیات قرآن و صیانت از آن.
- آشنایی مسلمانان با اعتقادات اسلامی بر اساس شرایط زمانی و مکانی
- ایجاد شور و نشاط در جامعه اسلامی.
- پاسخ‌گویی به سؤالات مسلمانان در زمان مناسب.[۱۶]
- تأثیر بیشتر نزول تدریجی هم از نظر «تَلَقِّى وَحْى» و هم از نظر «ابلاغ به مردم»، بر اساس نیازها و ارائه شاهد و مصداق عینی. [۱۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآن، «نزول تدریجی قرآن کریم»، ص۹۸۳.
- ↑ انصاری، «نزول دفعی قرآن کریم» ص۲۲۲۶.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآن، «نزول تدریجی قرآن کریم»، ص۹۸۳.
- ↑ ناصحیان، «نزول دفعی قرآن، شبهات و پاسخ‌ها»، ص۷۴.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۱۹۱؛ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۷۲.
- ↑ سوره قدر، آیه۱.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۸۵.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۱۹۱.
- ↑ وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا: سوره اسراء، آیه۱۰۶.
- ↑ انصاری، مسعود، «نزول تدریجی قرآن کریم»، ص۲۲۲۸.
- ↑ انصاری، مسعود، «نزول تدریجی قرآن کریم»، ص۲۲۲۸.
- ↑ اسماعیلی زاده، «اسرار و حکمت‌های نزول تدریجی از دیدگاه قرآن»، ص۷۲-۹۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۹۸.
منابع
- قرآن کریم.
- اسماعیلی زاده، عباس، «اسرار و حکمت‌های نزول تدریجی از دیدگاه قرآن»، در نشریه الهیات و حقوق دانشگاه رضوی، شماره ۵، زمستان۱۳۸۳ش.
- انصاری، مسعود، «نزول تدریجی قرآن کریم»، در مجموعه مقالات دانشنامه قرآن، تهران، نشر دوستان، ۱۳۷۷ش.
- انصاری، مسعود، «نزول دفعی قرآن کریم»، در مجموعه مقالات دانشنامه قرآن، تهران، نشر دوستان، ۱۳۷۷ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- بی‌نا، مقاله «نزول تدریجی قرآن کریم» در فرهنگ نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش.
- ناصحیان، علی اصغر، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، مشهد، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۹ش.
- ناصحیان، علی اصغر، «کاوشی نو در چگونگی قرآن کریم»، در نشریه علوم قرآن و حدیث، شماره ۵، زمستان ۱۳۷۶ش.
- ناصحیان، علی اصغر، «نزول دفعی قرآن، شبهات و پاسخ‌ها»، در نشریه الهیات و حقوق، شماره ۱۷، پاییز ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون