محمد بن علی بن شهرآشوب سَرَوی مازندرانی (۴۸۸ق-۵۸۸ق) معروف به ابن‌شهرآشوب، فقیه، مفسّر و محدّث شیعه در قرن ششم هجری قمری و نویسنده کتاب‌هایی همچون مناقب آل‌ابیطالب و معالم العلماء می‌باشد. شیخ حر عاملی ایشان را جامع همه‌ی خوبی‌ها در علم، ادب، ثقه، رجال، حدیث و شعر معرفی می‌کند. و برخی هم فخر شیعه دانسته‌اند. حتی علمای اهل سنت هم او را سرآمد در علم قرآن، حدیث، اصول و لغت می‌دانند.
| فقیه، مفسّر و محدّث شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن علی بن شهرآشوب سَرَوی مازندرانی |
| تاریخ تولد | ۴۸۹ قمری |
| زادگاه | مازندران یا بغداد |
| تاریخ وفات | ۵۸۸ق |
| محل دفن | حلب، کوه جوشن در نزدیکی مشهد السقط |
| شهر وفات | حلب |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | فتال نیشابوری • فضل بن حسن طبرسی • احمد بن علی طبرسی • ابوالفتوح رازی |
| شاگردان | یحیی بن بطریق • ابن‌زهره |
| تألیفات | متشابه القرآن و مختلفه • مناقب آل ابی‌طالب • معالم العلماء |
عده ای او را اهل ساری و محل ولادتش را مازندران و یا بغداد دانسته‌اند. او پس از درگیری با حکمران مازندران راهی بغداد شد وی پس از مدتی اقامت، در سال ۵۶۷ هجری قمری به حِلّه رفت و در آنجا به تدریس مشغول شد و سرانجام در سال ۵۷۳ قمری راهی حلب شد وتا آخر عمر در آنجا ماند.
او پیش استادانی همچون شیخ طبرسی، قطب‌الدین راوندی، ابوالحسن علی بیهقی و دیگر اساتید کسب علم کرد و شاگردانی از جمله؛ ابن زهره، علی بن شعره حِلّی و یحیی بن علی حَلَبی و دیگر شاگردانی را تربیت کرد. وبه گفته برخی از محققین، وی سرانجام در سال ۵۸۸ قمری در شهر حلب در گذشت و در بالای جبل جوشن به خاک سپرده شد.
ولادت و نسب
ابن‌شهرآشوب در سال ۴۸۸ق و بنا بر قولی در سال ۴۸۹ق به دنیا آمد.[۱] عده‌ای وی را اصالتاً اهل ساری[۲] دانسته و گفته‌اند ولادت وی در مازندران بوده است، [۳] اما برخی قائل به ولادت وی در بغداد شده‌اند.[۴]
آقابزرگ تهرانی در کتاب مصفی المقال فی علم الرجال، جد او را شيخ شهرآشوب بن كياكی، از مردم ساری و از شاگردان نامی و ممتاز شیخ طوسی معرفی کرده است.[۵] پدرش شيخ علی فرزند شيخ شهرآشوب نيز از فقيهان و محدثان فاضل و از دانشمندان شیعه معرفی شده است.[۶]
سفرها
وی به دنبال درگیری با حکمران مازندران، راهی بغداد شد[۷] و در آنجا به وعظ و تدریس مشغول شد و چنان مقبولیت یافت که مقتفی عباسی خلیفه وقت به وی خلعت پوشاند.[۸] وی پس از مدتی اقامت در بغداد، در سال ۵۶۷ق به حله رفت و در آنجا به تدریس پرداخت.[۹] در این سفر ابن‌ادریس حلی و ابن‌بطریق از وی روایت شنیدند. [۱۰]
ابن‌شهرآشوب در سال ۵۷۳ق به حلب رفت که در آن زمان پایگاه حمدانیان و پناهگاه شیعیان بود. وی تا آخر عمر در حلب ماند.[۱۱]
جایگاه علمی ابن‌شهرآشوب
اساتید
شیخ عباس قمی، استادان ابن‌شهرآشوب را این‌گونه نام برده است:
- شیخ شهر آشوب (جدش)
- شیخ علی (پدرش)
- فتال نیشابوری صاحب کتاب روضة الواعظین
- شیخ طبرسی صاحب مجمع البیان
- ابومنصور طبرسی صاحب الاحتجاج
- ابوالفتوح رازی صاحب تفسیر روض الجنان
- عبدالجلیل قزوینی رازی صاحب کتاب النقض
- ابوالفتح آمدی
- قطب‌الدین راوندی صاحب کتاب الخرائج و الجرائح
- جارالله زمخشری صاحب تفسیر کشاف
- ابوالحسن علی بیهقی معروف به ابن‌فندق.[۱۲]
شاگردان
شاگردان ابن‌شهرآشوب از این قرار است:
- سید محمد بن زهره حلبی معروف به ابن‌زهره
- شیخ الدین ابوالحسن علی بن شعره حلی
- یحیی بن بطریق
- تاج الدین دربی
- شیخ یحیی سوراوی
- یحیی بن ابی حلبی
- سید کمال الدین حیدرحسینی.[۱۳]
تألیفات و آثار
برخی از آثار ابن شهر آشوب به این قرار است:
- متشابه القرآن و مختلفه
- مناقب آل ابی طالب
- معالم العلماء
- مثالب النواصب
- مائدة الفائده
- امثال فی الامثال
- الاوصاف
- المنهاج الجدیده
- انساب آل ابی طالب
- نخب الاخبار الخصائص الفاطمیه
- بیان التنزیل
- الموالید
- المخزون المکنون فی عیون الفنون
- الطرائف فی الحدود والحقائق
- الحاوی
- الفصول فی النحو.[۱۴]
وفات
ابن‌شهرآشوب در شب جمعه ۲۲ شعبان سال ۵۸۸ق در شهر حلب درگذشت و در بالای کوه معروف به جَبَل جوشن به خاک سپرده شد.[۱۵] از دیدگاه شیعیان حلب این مکان مدفن محسن السقط فرزند امام حسین(ع) است.[۱۶] و به مشهد السقط شناخته می‌شود.[۱۷]
بقعه‌ای در شهر بابل بنام ملا محمد بن شهرآشوب شهرت دارد که تشابه اسمی با ابن‌شهرآشوب دارد. دقیقا معلوم نیست بقعه ملامحمد بن شهر آشوب به چه کسی تعلق دارد و این بقعه مدفن چه شخص یا فردی است. دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استارآباد» (جلد چهارم) در این مورد آورده است:
- «مسلما این مقبره مرقد شیخ رشیدالدین ابوجعفر محمدبن علی بن شهر آشوب السروی نیست که از فحول و علما قرن ششم قمری و اهل ساری بوده و در زمان المتقی (۵۵۵ – ۵۳۰) در بغداد بر منبر می‌رفت، زیرا وی به حلب مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آنجا بود و در شعبان سال ۵۷۹ق. رخت به سرای باقی کشید و همانجا در دامنه کوه جوشن در مشهد محسن السقط بن حسین بن علی به خاک سپرده شد.»
شاید این مقبره مرقد پدر او باشد که علی نام داشت و پسر شهر آشوب بود، یا شخص دیگری از مردان این خاندان است که معروف به شهر آشوب یا ابن شهرآشوب بوده‌اند.[۱۸]
در بیان عالمان و بزرگان
شیخ حر عاملی، ابن‌شهرآشوب را، فردی عالم، فاضل، ثقه، محدث، عالم به علم رجال و روایات، ادیب، شاعر و جامع همه خوبی‌ها معرفی می‌کند.[۱۹]
میرزا حسین نوری در توصیف وی الفاظی نظیر: فخر شیعه، تاج شریعت، افضل الاوائل و دریای متلاطم ژرفی که ساحل ندارد، احیاء کننده آثار مناقب و فضائل، رشید الملة و الدین، شمس الاسلام و المسلمین، فقیه، محدث، مفسر، محقق؛ بکار می‌گیرد.[۲۰]
تفرشی، ابن‌شهرآشوب را پیشوای طایفه شیعه و فقیه آنان، شاعری بلیغ و نویسنده توصیف می‌نماید[۲۱]
صلاح الدین صفدی، از عالمان اهل سنت ابن‌شهرآشوب را از سرشناسان مذهب شیعه که علم اصول را به حد نهایی خود رساند معرفی می‌نماید و او را از حیث علوم قرآنی و مشکلات حدیث و اخبار و لغت و نحو؛ سرآمد و متقدم بر اهل این رشته‌ها توصیف می‌کند.[۲۲]
پانویس
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۸، ص۵۸.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۱۸.
- ↑ صدر حاج سيدجوادی، دائرة المعارف تشیّع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۳۷.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، مصفی المقال فی علم الرجال، ۱۴۰۸ق، ص۴۱۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۰۱؛ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۸، ص۵۹.
- ↑ موسوی بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۹۰.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۸، ص۵۹.
- ↑ هلالی، كتاب سليم بن قيس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ص۶۳.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۷۵.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۷.
- ↑ قمی، فوائد الرضویة، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۷۱۲.
- ↑ قمی، فوائد الرضویة، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۷۱۲.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۸، ص۵۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۱۸۶.
- ↑ ابن‌شداد، الاعلاق الخطيره فى ذكر امراء الشام والجزيره، ۱۹۵۳م، ج۱، ص۴۸.
- ↑ بررسی رابطۀ ملامحمد بن شهرآشوب بابلی با ابن‌شهرآشوب ساروی.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۲۸۵.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۵۶ و ۵۷.
- ↑ تفرشی، نقد الرجال، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۶۹ش، ص۲۷۲.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، مصحح: احمد منزوی، بیروت، دارالعلوم، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌شداد، محمد بن علی، الاعلاق الخطيرة فى ذكر امراء الشام والجزيره، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربيه، ۱۹۵۳م.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم اللمعاء، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، محقق: حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، آل البیت، ۱۴۱۸ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۲ش.
- صدر حاج‌سیدجوادی، احمد، دایرةالمعارف تشیع، تهران، انتشارات شهید سعید محبی، ۱۳۸۵ش.
- صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه، تهران، مؤسسه اعلمی، ۱۳۶۹ش.
- صفدی، خلیل بن ابیک، الوافی بالوفيات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت، دار النشر فرانز شتاينر، ۱۴۰۱ق.
- قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة، قم، نشر نوید اسلام، ۱۳۸۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع)، بیروت، دار احیاء تراث عربی، ۱۴۱۳ق.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، قم، خیام، ۱۳۶۹ش.
- موسوی بجنوردی، محمدکاظم، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- هلالی، سلیم بن قیس، كتاب سليم بن قيس الهلالی، قم، هادی، ۱۴۰۵ق.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
پیوند به بیرون
- دایره المعارف بزرگ اسلامی
- نگاهی به زندگی ابن‌شهرآشوب
- مفاخر مکتب اسلام/ ابن‌شهرآشوب
- نگاهى به تفسیر ابن‌شهرآشوب