غنیمت
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
غنیمت یا غنیمت جنگی چیزهایی که مسلمانان در جنگ با کافران به دست می‌آورند. برای برخورداری از غنیمت جنگی دو شرط ذکر شده است: جنگ به دستور امام یا نائب او باشد. همچنین غنیمت با جنگ به دست آمده باشد نه صلح.
به فتوای فقیهان شیعه، غنیمت جنگی غیرمنقول، از آنِ عموم مردم است، اما غنیمت‌های منقول بعد از جداکردن خمس میان مجاهدان تقسیم می‌شود. برخی فقیهان معتقدند امروزه حکم تقسیم غنائم مانند گذشته اعتبار ندارد، زیرا قبلاً مجاهدان خود مسئول تهیه سلاح و خوراک بودند و غنیمت نیز به این اعتبار به آنها داده می‌شد، اما امروزه دولت‌ها هزینه‌های جنگ و حقوق مجاهدان و نظامیان را پرداخت می‌کنند.
مفهوم‌شناسی
غنیمت در لغت به معنای «فایدهٔ به‌دست‌آمده» است.[۱] از این‌رو هم شامل اموالی است که در جنگ به دست می‌آید و هم سودی را دربرمی‌گیرد که راه‌های دیگر مانند تجارت حاصل می‌شود.[۲] در روایات به معنای سود و غنیمت جنگی استفاده شده[۳] و فقیهان نیز معنای لغوی آن را استفاده کرده‌اند.[۴]
بر اساس معنای لغوی، غنیمت در آیه خمس («بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و... است») به معنای مطلق سود دانسته شده است؛ چه از طریق جنگ به دست آید و چه غیر آن.[۵] حسینعلی منتظری، از فقیهان شیعه بر آن است که با وجود اینکه کلمه غنیمت بیشتر در غنیمت جنگی به کار رفته است، با این حال نمی‌توان معنای لغوی آن را کنار گذاشت.[۶]
تفاوت با فیء
فیء و غنیمت هر دو از اموال مشرکان به دست می‌آیند[۷] با این تفاوت آنچه که بدون جنگ به دست آمده باشد، فَیء است و آنچه که در پی جنگ به دست آید، غنیمت نامیده می‌شود.[۸]
غنیمت جنگی
غنائمی که توسط مسلمانان در جنگ‌ها به دست می‌آمد، شامل اموال منقول، غیر منقول [یادداشت ۱] و اسیران می‌شد.[۹] در آیات قرآن به حلال‌بودن غنیمت اشاره شده است؛ از جمله: «از هر چه غنیمت گرفتید بخورید، حلال و گوارای شما باد».[۱۰] همچنین بر اساس آیه ۴۱ سوره انفال، یک‌پنجم غنائم به عنوان خمس جدا شده و در مصارف مشخص هزینه می‌شود و مابقی در میان مجاهدان تقسیم می‌شود.[۱۱]
بر اساس آیه ۹۴ سوره نساء، اگر کسی خود را مسلمان معرفی کرد، از او بپذیرید و به طمع غنیمت گرفتن، مسلمان شدن او را رد نکنید.[۱۲] از این آیه برداشت شده که هیچ مسلمانی نباید برای هدف مادی به جهاد برود، به همین دلیل باید نخستین اظهار ایمان دشمن خود را بپذیرد، اگرچه از غنائم مادی محروم گردد؛ زیرا هدف از جهاد جمع غنائم نیست.[۱۳] البته یوسف غلامی، در مقاله‌ای که در نشریه فرهنگ کوثر انتشار یافته است، غنیمت گرفتن را از عوامل اصلی فتوحات در قرن اول معرفی کرده است.[۱۴]
برای بهره بردن از غنیمت جنگی شروطی ذکر شده است:
- جنگ مسلمانان با کفار به دستور امام معصوم یا نائب او باشد؛ هر چند نائبش، فقیه جامع‌الشرائط باشد.[۱۵]
- غنیمت در پی جنگ به دست آمده باشد؛ چرا که آنچه از طریق صلح به دست بیاید، حکم غنیمت را ندارد.[۱۶]
غنیمت در جنگ با مسلمانان
مسئله غنیمت گرفتن از مسلمانان در جنگ جمل به عنوان نخستین جنگ میان دو گروه مسلمان[۱۷] مطرح شد و امام علی(ع) به سپاهیانش دستور داد هیچ مالی را به غنیمت نگیرند، مگر سلاح و چهارپایی که دشمنان با آن جنگیده‌اند.[۱۸] دستورِ غنیمت نگرفتن از مسلمانان جز در سلاح و چهارپایی که با آن جنگ شده است، مورد اعتراض برخی قرار گرفت و بحث‌هایی را پدید آورد.[۱۹]
حکم تقسیم غنائم
غنیمت جنگی غیرمنقول، متعلق به عموم مردم دانسته شده است.[۲۰] اما غنایم منقول بعد از جداکردن خمس باید میان مجاهدان تقسیم شود.[۲۱]
بنابر فتوای مشهور فقهای شیعه، سهم مجاهدان پیاده با کسانی که با خود اسب آورده‌اند متفاوت است؛[۲۲] بر این اساس افراد پیاده یک سهم، افرادی که یک اسب آورده بودند دو سهم، و کسانی که چند اسب آورده بودند سه سهم از غنائم دریافت می‌کردند.[۲۳]
مشهور فقهای شیعه فتوا داده‌اند[۲۴] که اگر یک اعرابی در جهاد شرکت کند، سهمی از غنیمت‌ها ندارد و تنها امام می‌تواند اندکی از غنایم را بر اساس آنچه مصلحت می‌بیند به آنها بدهد.[۲۵] مقصود از اعرابی در این مسئله، فردی از اهل بادیه است که تنها شهادتین را به زبان آورده و مسلمان شده اما چیزی از معنای اسلام، اهداف، و احکام آن نمی‌داند.[۲۶]
سید محمدصادق روحانی، از فقیهان شیعه معتقد است که شرافت و بزرگی هیچ شخصی دلیلی بر بیشتر بودن سهم او از غنیمت نیست.[۲۷]
غنیمت در دوران حاضر
غنیمت گرفتن در زمان غیبت امام معصوم به شرط آنکه با اذن دولت اسلامی عادل صورت پذیرد، مجاز دانسته شده است.[۲۸]
برخی فقیهان تغییراتی در مفهوم غنیمت در جهان امروز داده و معتقدند امروزه غنیمت از اموال مردم معنا نداشته و تنها می‌توان از اموال دولت مقابل غنیمت گرفت.[۲۹] محمدحسین فضل‌الله از فقهای معاصر معتقد است در گذشته مجاهدان خود مسئول سلاح و خوراک و آنچه در جنگ به آن نیاز داشتند بودند و غنیمت نیز به این اعتبار به آنها داده می‌شد، اما امروزه دولت‌های اسلامی به مانند دیگر دولت‌ها هزینه‌های جنگ و حقوق مجاهدان و نظامیان را پرداخت می‌کنند و در نتیجه حکم تقسیم غنائم که در گذشته بود، امروزه جاری نمی‌شود و مجاهدان امروز را دربرنمی‌گیرد.[۳۰]
برخی دیگر نیز معتقدند بر فرض وجود حکم جواز برای گرفتن غنیمت، این حکم شامل اسلحه‌های سبک و سنگین نمی‌شود و نظامیان نمی‌توانند این موارد را برای خود بردارند، بلکه باید آنها را به حکومت اسلامی تحویل دهند.[۳۱]
پانویس
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۶، ص۱۲۹.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۶۰ش، ج۱۲، ص۲۱۰۲.
- ↑ «منظور از غنیمت چیست؟»، پایگاه رسمی محمد محمدی ری‌شهری.
- ↑ شیرازی، التعلیقات علی شرائع الإسلام، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۵-۲۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۶۸.
- ↑ منتظری، کتاب الخمس و الأنفال، قم، ص۹.
- ↑ خلخالی، فقه الشیعة کتاب الخمس و الأنفال، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۲۷.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۱۹ق، ص۳۹۶.
- ↑ جواهری، «غنیمت»، ج۱۲، ص۱۳۱.
- ↑ سوره انفال، آیه۶۹.
- ↑ محققیان، «غنیمت»، ص۹۵۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۹۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۷۴.
- ↑ غلامی، «فتوحات دوره خلفا (انگیزه‌ها و پیامدها)»، ص۴۱.
- ↑ شیرازی، المسائل المنتخبة، مسئله ۱۰۲۳، ص۲۵۹.
- ↑ محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۲۴.
- ↑ دلشاد تهرانی، سودای پیمان‌شکنان، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۱.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الأنبیاء، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ روحانی، منهاج الصالحین، ج۱، ص۵۱۲.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۷۸۷.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ شیرازی، المسائل المنتخبة، مسئله۱۱۷۴، ص۲۸۹.
- ↑ صیمری، غایة المرام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۵۲۶.
- ↑ علامه حلّی، إرشاد الأذهان، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ روحانی، فقه الصادق علیه‌السلام، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۱۳۱.
- ↑ منتظری، الأحکام الشرعیة علی مذهب أهل البیت، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۵.
- ↑ عظیمی تستری، «القوانين العامّة للحرب و الدفاع في الإسلام»، ص۲۳۳.
- ↑ «غنائم الحرب»، سایت بینات.
- ↑ عظیمی تستری، «القوانين العامّة للحرب و الدفاع في الإسلام»، ص۲۳۴.
یادداشت
- ↑ اموال منقول اشیایی هستند که نقل آن از محلی به محل دیگر ممکن باشد و اموال غیر منقول اشیایی هستند که از محلی به محل دیگر قابل انتقال نباشد. (امامی، حقوق مدنی، اسلامیه، ج۱، ص۲۲
منابع
- «۲۸۳ - منظور از غنیمت چیست؟»، پایگاه رسمی محمد محمدی ری‌شهری، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: سید محمدحسین بنی‌هاشمی خمینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، بی‌تا.
- جواهری، مریم، «غنیمت»، دایرة المعارف تشیع، ج۱۲، قم، حکمت، ۱۳۷۵ش.
- موسوی خلخالی، سید محمدمهدی، فقه الشیعه: کتاب الخمس و الأنفال، قم، دار البشیر، ۱۴۲۷ق.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، سودای پیمان‌شکنان: تحلیل فتنه جمل با تکیه بر نهج‌البلاغه، تهران، دریا، ۱۳۹۴ش.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- روحانی، سید صادق، منهاج الصالحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- روحانی، سید صادق، فقه الصادق علیه‌السلام، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۲ق.
- سید مرتضی (علم الهدی)، علی بن حسین، تنزیه الأنبیاء علیهم السلام، قم، دارالشریف الرضی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیرازی، سید صادق حسینی، التعلیقات علی شرائع الإسلام، قم، استقلال، ۱۴۲۵ق.
- شیرازی، سید صادق حسینی، المسائل المنتخبة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- صیمری، مفلح بن حسن (حسین)، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: جعفر کوثرانی عاملی، بیروت، دار الهادی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، تحقیق و تصحیح فارس حسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- عظیمی تستری، عباس علی، «القوانين العامّة للحرب و الدفاع في الإسلام»، مجلة فقه أهل‌البیت، قم، شماره ۳۲، بی‌تا.
- غلامی، یوسف، «فتوحات دوره خلفا (انگیزه‌ها و پیامدها)»، در مجله فرهنگ کوثر، شماره۴۷، ۱۳۷۹ش.
- «غنائم الحرب»، سایت بینات: پایگاه رسمی مؤسسه سید محمدحسین فضل‌الله، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
- محققیان، رضا، «غنیمت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، سرپرست علمی: سید سلمان صفوی، قم، سلمان‌زاده، ۱۳۹۶ش.
- محمود عبدالرحمان، عبدالمنعم، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، قاهره، دارالفضیلة، ۱۴۱۹ق.
- مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۹ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، نشر تفکر، ۱۴۰۹ق.
- منتظری، حسینعلی، الأحکام الشرعیة علی مذهب أهل البیت علیهم السلام، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۳ق.
- منتظری، حسینعلی، کتاب الخمس و الأنفال، قم، بی‌نا، بی‌تا.