پرش به محتوا

رکوع

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از ركوع)
حالت رکوع

رُکوع از ارکان نماز و به معنای خم شدن نمازگزار تا حدی است که انگشتان دست به زانو برسند. این جزء از واجبات رکنی بوده و لازم است در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب یک بار انجام شود مگر در نماز آیات که هر رکعت آن پنج رکوع دارد. رکوع در نماز جماعت احکامی دارد و یکی از محل‌های اقتدا به امام جماعت است.

اهمیت رکوع

رکوع در لغت به معنای خم شدن و پایین انداختن سر است و در اصطلاح شرعی به معنای خم شدن نمازگزار تا حدی است که انگشتان دست به زانو برسد.[۱]

رکوع به عنوان نمادی از عبودیت و نماز در ده آیه از قرآن مورد اشاره قرار گرفته است، مانند آیه ۷۷ سورۀ حجّ: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکمْ وَ افْعَلُوا الْخَیرَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید)[۲].

در روایات اهل بیت نیز بر جایگاه برجسته آن تأکید شده و به طولانی کردن آن مگر در نماز جماعت[۳] سفارش شده است.[۴]

جزء نماز یا عبادتی مستقل

در آیاتی مانند آیه ۷۷ سوره حج که امر به رکوع و سجده شده است، برخی از مفسران با توجه به اینکه رکوع در کنار سجده آمده و سجده علاوه بر جزئی از نماز، عبادتی مستقل نیز هست، رکوع را نیز عبادتی مستقل دانسته‌اند که در غیر نماز نیز می‌توان آن را انجام داد ولی برخی دیگر منظور از رکوع را امر به رکوع در نماز دانسته و آن را عبادتی مستقل نمی‌دانند.[۵]

رکن نماز

رکوع، علاوه بر اینکه جزء واجبی از نماز است، از ارکان آن نیز به حساب می‌آید و در هر رکعت از نمازهای واجب یا مستحب یک بار انجام می‌گیرد. نماز آیات در هر رکعت پنج رکوع دارد.[۶] ارکان نماز اجزائی هستند که ترک یا زیاد کردن آنها چه عمداً و چه از روی فراموشی موجب باطل شدن نماز می‌شود.[۷]

برخی از فقیهانِ گذشته، میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر در دو رکعت آخر، رکوع را غیر ارادی و ناآگاهانه انجام نداده و پس از هر دو سجده متوجه آن شد، می‌تواند برگردد و رکوع را به جا آورد و سجده‌ها را دوباره انجام دهد. در این صورت نمازش صحیح است. این دیدگاه برخلاف نظر مشهور فقها و مراجع تقلید است.[۸]

واجبات رکوع

جایگاه رکوع در هر رکعت از نمازهای واجب[یادداشت ۱] یا مستحب پیش از به سجده رفتن است، برای انجام این رُکن واجب است به قصد رکوع از حالت ایستاده به اندازه‌ای که دست‌ها به زانوها برسد خم شود،[۹] برخی فقیهان قرار دادن دست بر زانو را نیز لازم می‌دانند.[۱۰]

پس از اینکه بدن در این حالت به آرامش رسید ذکر رکوع به عربی صحیح گفته می‌شود. ذکر خاص رکوع «سُبْحانَ رَبِّی الْعَظِيْم وَ بِحَمْدِهِ» است و می‌توان به جای آن سه بار «سُبْحانَ اللهِ» گفت. برخی مراجع تقلید ذکرهای دیگر را جایز ندانسته‌اند.[۱۱]

ترک عمدی طمأنینه (آرامش) هنگام ذکر واجب رکوع باعث بُطلان نماز است ولی ترک سَهوی آن موجب بطلان نماز نیست؛ در این صورت چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متوجه شود باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.[۱۲] پس از پایان ذکر، نمازگزار باید بایستد و پس از آرامش بدن به سجده رود.[۱۳]

ایستادن قبل از رکوع نیز از ارکان نماز بوده[۱۴] و ترک سهوی یا عمدی آن باعث باطل شدن نماز است،[۱۵]

احکام فراموشی رکوع

چنانچه پیش از سجده یادش بیاید که رکوع انجام نداده باید کاملا راست بایستد و سپس به رکوع رود.[۱۶] و اگر بعد از سجده یادش بیاید که رکوع نکرده بنابر احتیاط واجب باید بایستد و رکوع را بجا آورد، نماز را تمام کند و دوباره بخواند.[۱۷]

حماد بن عیسی در وصف رکوع امام صادق(ع):
در حالی که ایستاده بودند الله اکبر گفتند و پس از آن به رکوع رفتند و کف دو دست را به سر زانوها گرفتند. انگشتان آن حضرت از هم باز بود. زانو را به عقب دادند، چنانکه پا راست شد و پشت آن حضرت طوری مساوی شد که قطره آبی بر آن می گذاشتند، به هیچ طرفی نمی ریخت. گردن خود را کشیده و سر به زیر نینداختند و چشم را بر هم گذاردند و سه مرتبه به آرامی گفتند: سبحان ربّی العظیم و بحمده.

* منبع: کلینی، کافی، ج۳، ص۳۱۱

احکام رکوع در نماز جماعت

اگر نمازگزار به هنگام رکوع امام جماعت به او اقتدا کند و به رکوع وی برسد نمازش صحیح بوده و رکعت اول نماز او حساب می‌شود.[۱۸] اگر پس از اقتدا و قبل از اینکه به رکوع برود امام جماعت از رکوع برخیزد، در اینکه باید نماز را فُرادا ادامه دهد یا بایستد تا امام جماعت از سجده بر خیزد و رکعت بعد را رکعت اول جماعت خود قرار دهد یا... اختلاف نظر وجود دارد.[۱۹]

اگر هنگام به رکوع رفتن، امام جماعت از رکوع برخاسته باشد در اینکه نماز باطل است یا به صورت فُرادا صحیح است یا... اختلاف نظر وجود دارد.[۲۰]

در نماز جماعت اگر مأموم سهواً پیش از امام سر از رکوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به رکوع رفته و از امام تبعیت کند،[۲۱] این زیاد شدن رکوع باعث باطل شدن نماز نمی‌شود.[۲۲]

به قول مشهور، کسی که در نماز جمعه به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.[۲۳]

مستحبات

  • مستحب است در حالی که بدن حرکتی ندارد قبل از رکوع ذکر «اَللّهُ اَکْبَرُ» و پس از رکوع ذکر «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» گفته شود.[۲۴]
  • گذاشتن کف دست‌ها بر سر زانوها با انگشتان باز.
  • بازکردن و گشودن دست‌ها از دو پهلو مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن.[۲۵]
  • نهادن دست راست بر زانوی راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوی چپ.
  • کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با آن.[۲۶]
  • قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.[۲۷]
  • تکرار ذکر رکوع، سه، پنج یا هفت بار.[۲۸]

در رکوع و سجده نماز، خواندن قرآن کراهت دارد.[۲۹]

پیوند به بیرون

پانویس

  1. بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۲۳۴.
  2. سوره بقره، آیه‌های ۴۳ و ۱۲۵، سوره حج، آیه‌های ۲۶ و ۷۷
  3. طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۷.
  4. کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۷.
  5. آیا رکوع به عنوان یک عمل عبادی مستقلّ و خارج از نماز، وجود دارد؟، سایت اسلام کوئست نت.
  6. نجفی، جواهرالکلام، ۱۲۶۲ش، ج۱۰، ص۶۹؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۳۷.
  7. نجفی، جواهرالکلام، ۱۲۶۲ش، ج۱۰، ص۶۹ و ج۱۲، ص۲۴۳.
  8. طوسی، المبسوط، مکتبه المرتضویه، ج۱، ص۱۰۹.
  9. بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص ۲۳۶ و ۲۳۸؛ نجفی، جواهرالکلام،۱۲۶۲ش، ج۱۰، ص۷۳و
  10. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۳۹.
  11. نجفی، جواهرالکلام، ج۱۰، ۱۲۶۲ش، ص۸۹ و ۹۸.
  12. نجفی، جواهرالکلام، ۱۲۶۲ش، ج۱۲، ص۲۷۵ و ۲۷۶.
  13. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش رکوع، مسئله ۱۰۴۰.
  14. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش قیام، مسئله ۹۵۸.
  15. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش واجبات نماز، مسئله ۹۴۲.
  16. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش رکوع، مسئله ۱۰۴۱.
  17. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش رکوع، مسئله ۱۰۴۲.
  18. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش احکام جماعت، مسئله ۱۴۲۷.
  19. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش احکام جماعت، مسئله ۱۴۲۷.
  20. رساله توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش احکام جماعت، مسئله ۱۴۲۹.
  21. حکیم، مستمسک العروة، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۲۶۹.
  22. حکیم، مستمسک العروة، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۲۷۰.
  23. نجفی، جواهر الکلام، ج۱۱، ۱۲۶۲ش، ص۴۴۷.
  24. نجفی، جواهرالکلام، ۱۲۶۲ش، ج۱۰، ص۱۰۶؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۵۲-۵۵۳.
  25. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۵۲
  26. نجفی، جواهرالکلام، ۱۲۶۲ش، ج۱۰، ص۱۰۴-۱۰۵.
  27. شهید اول، الدروس الشرعیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۷۸.
  28. رساله توضیح المسائل مراجع شانزده مرجع، بخش رکوع، مسئله ۱۰۲۹.
  29. نجفی، جواهرالکلام، ۱۲۶۲ش، ج۱۰، ص۱۱۶.

یادداشت

  1. نماز میت از نمازهای واجبی است که رکوع ندارد.

منابع

  • آیا رکوع به عنوان یک عمل عبادی مستقلّ و خارج از نماز، وجود دارد؟، سایت اسلام کوئست‌نت، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۱ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، به کوشش علی آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
  • حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، موسسه‌ دارالتفسیر، ۱۳۷۴ش.
  • رساله توضیح المسائل مراجع شانزده مرجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۹۲ش.
  • شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
  • طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بی‌جا، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة، بی‌تا.
  • طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، آخوندی، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۲۶۲ش.