سید محمد صدر

برای دیگر کاربردها، سید محمد صادق صدر (ابهام‌زدایی) را ببینید.

سید محمد صدر

اطلاعات فردی
نام کامل	سیدمحمد بن محمدصادق صدر
لقب	شهید صدر ثانی
نسب	خاندان صدر • امام کاظم(ع)
تاریخ تولد	۳ فروردین سال ۱۳۲۲ش (۱۷ ربیع‌الاول سال ۱۳۶۲ ق)
تاریخ وفات	جمعه ۳ ذی‌القعده سال ۱۴۱۹ق برابر با ۳۰ بهمن سال ۱۳۷۷ش
خویشاوندان سرشناس	سید محمدصادق صدر • مقتدی صدر • سید محمدباقر صدر • شیخ محمدرضا آل یاسین
اطلاعات علمی
استادان	محمد رضا آل یاسین • سید محمدتقی حکیم • محمدتقی ایروانی • آیت الله خویی • امام خمینی • سید محسن حکیم
اجازه روایت از	آقا بزرگ طهرانی • مرتضی آل یاسین • سید عبدالرزاق مقرم
اجازه اجتهاد از	سید محمد باقر صدر
تألیفات	موسوعة الامام المهدی • منة المنان في الدفاع عن القرآن• ماوراء الفقه
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	مبارزه با حزب بعث عراق
اجتماعی	برپایی نماز جمعه • راه اندازی پیاده‌روی از نقاط مختلف عراق به سوی کربلا در نیمه‌شعبان • تشکیل دادگاه اسلامی و پیگیری برای حکومت اسلامی • انتشار مجله الهدی

سید محمد صدر (۱۳۲۲-۱۳۷۷ش) از مراجع تقلید شیعه ساکن عراق در قرن چهاردهم شمسی و از مبارزان با حکومت صدام. صدر از روحانیان فعال در فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی عراق بود و بارها از سوی حزب بعث عراق زندانی شد. برپایی نمازجمعه، تشکیل دادگاه اسلامی، احیاء عزاداری و راه‌اندازی پیاده‌روی به سوی کربلا در نیمه شعبان از فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی او به شمار می‌رفت.

او نزد امام خمینی و سید محمدباقر صدر شاگردی کرد و در اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عراق بود. از وی آثاری بر جای مانده است که بیشتر در موضوع فقه و اصول است. مَوسوعَةُ الامام المهدی، منة المنان في الدفاع عن القرآن ماوراء الفقه و فقه الاخلاق از آثار مشهور اوست.

خاندان

مقالهٔ اصلی: خاندان صدر

سید محمد صدر، از خاندان صدر است که نسبشان به سید صدرالدین محمد و از طریق وی به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد. از افراد برجستهٔ این خاندان می‌توان به سید صدرالدین صدر، امام موسی صدر، سید محمدباقر صدر و عبدالحسین شرف الدین عاملی اشاره کرد.

سید محمدصادق صدر، پدر سید محمد، از روحانیان بود. جد مادری او نیز محمدرضا آل یاسین بود. سید محمدباقر صدر پسرعموی پدر او بود.

سید محمد صدر با دختر عمویش ازدواج کرد که ثمرهٔ آن، دو دختر و چهار پسر بود. همه پسران او روحانی بوده و سه تن از پسرانش داماد سید محمدباقر صدر بوده‌اند. مصطفی و مؤمل، دو تن از پسرانش، در سال ۱۳۷۷ش همراه با پدرشان شهید شدند. مقتدی صدر، رهبر جیش المهدی در عراق و مرتضی دو پسر دیگر وی هستند.

تولد و شهادت

سید محمد صدر در ۱۷ ربیع‌الاول سال ۱۳۶۲ قمری (۳ فروردین سال ۱۳۲۲ش) به دنیا آمد. نقل شده است که مادرش باردار نمی‌شد، نذر کرد که اگر دارای پسری شود او را محمد بنامد.

سید محمد صدر در شامگاه جمعه ۳ ذی‌القعده سال ۱۴۱۹ق (برابر با ۳۰ بهمن سال ۱۳۷۷ش) به همراه دو تن از فرزندانش، ترور و شهید شد.

تشابه اسمی ایشان (محمد) با پدرش (محمدصادق) باعث شده‌است که گاهی از ایشان به عنوان محمد صادق صدر نام برده شود.

تحصیلات

محمد صدر، تحصیلات را نزد پدربزرگش، محمد رضا آل یاسین و نیز پدرش آغاز کرد. در ۱۱ سالگی لباس روحانیت به تن کرد. دروس ابتدایی را نزد پدر و سپس سید طالب رفاعی و شیخ حسن طراد عاملی فرا گرفت و بقیه مقدمات را نزد سید محمدتقی حکیم و محمدتقی ایروانی آموزش دید.

در ۱۴ سالگی وارد دانشکده فقه شد و علاوه بر علوم اسلامی، زبان انگلیسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و تاریخ را نیز فرا گرفت. در سال ۱۳۷۹ ق. شروع به فراگیری کلیات فقه کرد، فلسفه را نزد محمدرضا مظفر، اصول و فقه مقارن را نزد سید محمدتقی حکیم و فقه را نزد محمدتقی ایروانی فرا گرفت. سید محمد صدر در این دوره همچنین از شیخ مهدی مظفر در کلیات فقه، سید عبدالوهاب کربلائی در زمینه زبان انگلیسی، دکتر حاتم کعبی در علم نفس و دکتر فاضل حسین در تاریخ بهره برد. وی در ۱۹ سالگی از دانشکده فقه فارغ التحصیل شد.

دروس عالی فقه و اصول را از اساتید حوزه علمیه نجف مانند سید محمدباقر صدر و صدرا بادکوبه‌ای آموخت. مقطع خارج را نزد آیت الله خویی، امام خمینی، سید محمدباقر صدر و سید محسن حکیم فرا گرفت. او درس‌های اساتید را با قلم خود تقریر می‌کرد.

اجازه روایت و اجتهاد

برخی از عالمانی که به سید صدر اجازه روایت دادند عبارتند از:

• آقا بزرگ طهرانی
• سید محمدصادق صدر، پدرش
• مرتضی آل یاسین، دایی‌اش
• سید آقا حسین خادم الشریعه، پسر عمویش
• سید عبدالرزاق مقرم
• سید حسین خراسانی
• سید عبدالاعلی سبزواری
• حسین علی محفوظ

وی در ۳۶ سالگی در (۱۳۹۸ق) از سید محمدباقر صدر اجازه اجتهاد دریافت کرد.

شهادت سید محمد صدر

فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی

سیدمحمد صدر در دوره مرجعیت خود، فعالیت‌های سیاسی اجتماعی زیر را در عراق انجام داد:

• برپایی نمازجمعه؛ او شبکه‌ای از ائمه جمعه را منصوب کرد.
• عزاداری امام حسین و دیگر امامان شیعه را پس از آنکه مدت‌ها از سوی حکومت بعث صدامی ممنوع بود، اقامه و خود در سال‌روز شهادت حضرت علی(ع) در منبر مسجد کوفه قصیده‌خوانی کرد.
• راه اندازی پیاده‌روی از نقاط مختلف عراق به سوی کربلا در نیمه‌شعبان.
• تشکیل دادگاه اسلامی و پیگیری برای حکومت اسلامی؛ او در برابر دادگاه دولتی، دادگاه اسلامی ایجاد کرد و به جای قانون مصوب دولت بر پایه شرع حکم می‌کرد.
• چاپ و نشر مجله الهدی در موضوعات سیاسی، اجتماعی و حوزوی.

از رابطه تا مبارزه با حکومت بعث

صدر چندین بار از سوی حکومت بعث عراق دستگیر و زندانی شد که نخستین‌بار در سال ۱۳۵۱ش بود. او در سال ۱۳۵۳ش برای دومین بار به همراه ۱۵۰ تن از شاگردان سید محمدباقر صدر و اعضای حزب الدعوه زندانی شد. در سال ۱۳۷۰ ش نیز به دلیل فعالیت‌های فرهنگی و سخنرانی‌هایش بر ضد حکومت بعث همراه با ۱۰۶ تن دیگر دستگیر و زندانی شد. اما پس از حوادث سال ۱۹۹۱م، حزب بعث عراق، او را به عنوان مرجع رسمی شیعیان عراق معرفی کرد و اداره حوزه علمیه نجف را به او واگذار نمود. پذیرش مرجعیت توسط وی، موجی از اعتراض‌ها را در پی داشت و حتی برخی او را به وابستگی با حکومت عراق متهم کردند. عده‌ای دیگر حرکت او را تبدیل حرکت مسلحانۀ انتفاضه به حرکت اصلاح‌طلبانه در عراق تعبیر می‌کنند که به تشویق سید محمد حسین فضل الله انجام شد و نظام صدام نیز از آن استقبال کرد.

از نیمه دوم سال ۱۳۷۷ش رفتار آیت‌الله صدر تغییر کرد و وی به شیوه انتقادی از حکومت بعث روی آورد. انتقادات تندی در خطبه‌های نماز جمعه از حکومت بعثی داشت. در هفته‌های آخر نماز جمعه، کفن‌پوش حضور پیدا می‌کرد، از دعا برای صدام در نماز جمعه خودداری می‌نمود و تلاش در احیای برخی از مراسم شیعه در نیمه شعبان داشت.

اندیشه‌ها

هدف او پیگیری حرکتی بود که توسط سید محمدباقر صدر به منظور تشکیل حکومت اسلامی آغاز شده بود. او اعتقاد داشت: «اسلام همه را به تأسیس حکومت اسلامی در همه جوامع مسلمان دستور می‌دهد.»

علی‌رغم اینکه حکومت عراق دعا برای سلامتی صدام در قنوت نماز جمعه را الزامی دانسته بود، محمد صدر برای سلامتی صدام دعا نکرد و فتوا داد: «دعا برای هیچ بشری غیر از معصوم در نماز جایز نیست».

آثار

بیشتر تألیفات و تقریرات صدر در موضوع فقه و اصول است. رویکرد او به فقه رویکردی ترکیبی است. از یک سو فقه او سنّتی است و از سوی دیگر به نیازهای انسان معاصر نیز توجه کرده است.صدر آثاری در فقه استدلالی و کتاب‌هایی در فقه فتوایی دارد و بر برخی کتب فقهی پیش از خود تعلیقه‌هایی نوشته است.

آثار صدر یا تقریر درس‌های اساتید او در علم فقه و اصول است و یا تقریر شاگردان او از درس‌هایش و یا تألیفات به قلم او و یا تنظیم و تدوین درس‌های او که توسط محققین «مؤسسة المنتظر لاحیاء آثار آل الصدر» در قم است. آثار او عبارتند از:

• مَوسوعَةُ الامام المهدی؛ مجموعه‌ای چهار جلدی در موضوع مهدویت است.
• منة المنان؛ یک دوره تفسیر ۵ جلدی از جزء سی قرآن کریم است که از سوره ناس آغاز شده است. این تفسیر درس‌های صدر در روزهای پنج شنبه و جمعه و سایر ایام تعطیل بوده است. به گفته نویسنده این تفسیر برای اهل فکر و فرهنگ، دانشگاهیان و آشنایان به علوم حوزوی نوشته شده است.
• ماوراء الفقه؛ صدر در این مجموعه آن چه که فقیه در امور ماوراءالفقه به آن نیاز دارد، در پانزده جلد فراهم آورده است.
• فقه الاخلاق؛ صدر با تألیف این کتاب به پیوند فقه و اخلاق پرداخته است. او در این کتاب دو جلدی نشان داده که زندگی بر اساس شریعت جدای از اخلاق نیست و بر مسلمان لازم است که باید و نباید اخلاقی را هم رعایت کند.

• نظرات اسلامیه فی إعلان حقوق الانسان
• فلسفة الحج و مصالحه فی الاسلام
• أشعّة فی عقاید الاسلام
• القانون الاسلامی وجوده، صعوباته، منهجه
• فقه الفضاء؛ متضمن احکام نوپیدای مربوط به فضاء
• فقه الموضوعات الحدیثه؛ رساله‌ای در مسائل نوپیدا
• منهج الصالحین در پنج جلد
• مجموعه أشعار الحیاة
• اللُمعه فی حکم صلاة الجمعه؛ تقریر درس پدر بزرگش سید اسماعیل صدر
• کتاب البیع؛ تقریر درس‌های امام خمینی در نجف.
• دو دوره تقریر درس‌های اصول محمدباقر صدر
• یک دوره تقریر درس اصول آیت الله خوئی.
• کتاب الطهاره، تقریر درس فقه سید محمدباقر صدر.
• مبحث ولایة الفقیه
• الکلمة التامة فی الولایة العامة

• اضواء علی ثورة الحسین(ع)؛ صدر در این کتاب به خطبا، واعظان و مداحان دربارۀ نقل و تحلیل وقایع عاشورا توصیه‌هایی کرده است. این کتاب با نام پرتوهایی بر انقلاب حسین(ع) به فارسی ترجمه شده است.

مجموعه آثار سید محمد صدر

نسخه دیجیتال آثار

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مجموعه آثار سید محمد صدر را در نرم افزار «مجموعه تراث آیت الله العظمی السید الشهید محمد الصدر» به سفارش مؤسسة المنتظر لاحیاء تراث آل الصدر گردآورده است. این نرم افزار حاوی متن کامل ۶۲ عنوان در ۹۸ جلد از آثار سید محمد صدر، به زبان عربی و فارسی و انگلیسی در موضوع: تفسیر و علوم قرآن، اخلاق، عقاید، مهدویت، سیره و تاریخ، احکام شرعی، اصول فقه، فقه، حقوق، خانواده، شعر و فیزیک است. در این نرم افزار امکان دسترسی به صوت دروس و سخنرانی‌های صدر نیز امکان‌پذیر است.

ویژگی‌های اخلاقی

سید محمد صدر، هرگز اجازه نمی‌داد کسی دستش را ببوسد و یا موقع ورود به احترامش صلوات بفرستد. در خصوص ویژگی‌های عرفانی-اخلاقی او، توجه وی به تهذیب نفس و سیر و سلوک معنوی و تقید وی به نماز شب بیان شده‌است.

منابع

• عبدالرزاق، صلاح، الشهید الصدر الثانی مرجع امه، مرکز الهدی للدراسات الحوزویه، نجف، ۲۰۰۸م.
• سجادی، سید امیر، جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم، ماهنامه زمانه، شماره ۹۵، دی ۱۳۸۹ش.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، مجموعه آثار آیت الله العظمی شهید صدر عرضه شد، کد خبر ۱۲۶۶۳، انتشار ۱۷ مرداد ۱۳۹۴ش، تاریخ دسترسی، ۲ آبان ۱۳۹۵ش.
• پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، شهید سید محمد صدر و موسوعة الامام المهدی، موعود، شماره، ۱۵، مرداد و شهریور ، ۱۳۷۸ش، تاریخ انتشار،۵ مهر ۱۳۸۶، دسترسی ۲ آبان ۱۳۹۵.
• صدر(مصاحبه)، آیت الله سید محمد صدر و اداره حوزه علمیه نجف، پژوهش و حوزه، شماره۱۶، زمستان ۱۳۸۲ش.
• دشتی، مهدی، نظری و نقدی بر موسوعة الامام المهدی، کتاب ماه دین، شماره ۸۳-۸۴، ۱۳۸۳ش.
• سید محمد صدر(ره)/(۱۳۲۲-۱۳۷۷ش)، بلاغ، تاریخ در مطلب: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۱۰ خرداد ۱۴۰۲.