آیه ۱۰۸ سوره توبه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۱۰۸ سوره توبه |
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۱۰۸ |
| جزء | ۱۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | ساخت مسجد در کنار مسجد قبا توسط منافقان و تخریب آن توسط پیامبر(ص) پس از نزول آیه |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | منع پیامبر از خواندن نماز در مسجد ضرار و سفارش به مسجدی که از ابتدا بر پایه تقوا بنا شده است. |
| آیات مرتبط | آیه ۱۰۷ سوره توبه و آیه ۱۰۹ سوره توبه |
آیه ۱۰۸ سوره توبه، پیامبر(ص) و مؤمنان را از اقامه نماز در مسجد ضرار برحذر داشته و به مسجد دیگری که از ابتدا بر پایه تقوا بنا شده و نمازگزاران آن به پاکیزگی علاقه‌مند هستند، سفارش می‌کند. در ادامه از علاقه خداوند به پاکیزگان خبر می‌دهد. در آیه قبل به چهار ویژگی مسجد ضرار اشاره شده است.
مفسران، شأن‌نزول آیه را به همراه آیات قبل و بعد آن در مورد منافقانی دانسته‌اند که به علت حسادت به نمازگزارن مسجد قبا و تحریک ابوعامر راهب به ساخت مسجدی در کنار مسجد قبا اقدام کرده بودند. پیامبر(ص) پس از نزول این آیات دستور تخریب مسجد را صادر کرد.
مراد از مسجد سفارش شده، مسجد قبا یا مسجدالنبی و یا هر مسجدی که بر پایه تقوا بنا شده، دانسته شده است. گفته شده بیشتر مفسران احتمال مسجد قبا را با توجه به گزارش‌های فراوان و همچنین دلایلی چون هماهنگی با شأن‌نزول، قوی‌تر دانسته‌اند. بسیاری از مفسران منظور از طهارت را پاک‌کردن بدن از نجاساتی چون ادرار و مدفوع با آب عنوان کرده‌اند؛ هرچند از احتمال طهارت معنوی چون ایمان، عمل صالح و دوری از گناه نیز سخن به میان آمده است.
ادعا شده برتری یک مسجد بر مسجد دیگر که از آغاز بر پایه تقوا بنا شده می‌تواند در برتری امام علی(ع) بر دیگران مورد استناد قرار بگیرد؛ بدین‌گونه که امام هیچ‌گاه به خدا، کفر نورزید؛ اما دیگران در ابتدا کافر بودند؛ بنابراین امام در پیشوایی و امامت سزاوارتر از دیگران است. تأثیر نیت در ارزش‌گذاری رفتار و بطلان نماز در هر مسجدی که بر پایه زیان بنا شده از برداشت‌های مفسران نسبت به آیه است.
نکات کلی آیه
آیه ۱۰۸ سوره توبه، پیامبر و همه مسلمانان[۱] را از رفتن[۲] و تجمع[۳] و اقامه نماز در مسجد ضرار که بر پایه کفر و نفاق ساخته شده، بازمی‌دارد[۴] و به جای آن توصیه به خواندن نماز در مسجدی می‌کند که دو ویژگی مهم دارد.[۵] نخست، از ابتدا بر پایه تقوا ساخته شده است و دوم، نمازگزاران آن به پاکیزگی علاقه‌مند بوده[۶] و همواره با طهارت هستند.[۷] در پایان از محبت خداوند نسبت به پاکیزگان سخن می‌گوید.[۸]
در آیه قبل یعنی آیه ۱۰۷ سوره توبه به مسجد ضرار و چهار ویژگی آن اشاره شد و در آیه بعد از این آیه نیز به مقایسه دو گروه سازنده مسجد ضرار و مسجد سفارش شده پرداخته و مسجد سفارش شده را سرشار از خیرات و برکات عنوان می‌کند.[۹]
﴿لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ١٠٨﴾ [توبه:108]
﴿هرگز در آن جا مایست چرا که مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستی [و] در آن مردانی‌اند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانی را که خواهان پاکی‌اند دوست می‌دارد ١٠٨﴾
سوره توبه: آیه ۱۰۸
طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، بر این باور است که این آیه با اشاره به پایه‌گذاری مسجد سفارش شده بر اساس تقوا به تمجید از نیت خالص بانیان مسجد از همان آغاز ساخت پرداخته است؛ به همین دلیل، نماز خواندن در چنین مسجدی شایسته‌تر است و نمازگزاران آن بر دیگر نمازگزاران برتری دارند.[۱۰] گفته شده چنین مسجدی اهداف نماز را تحقق می‌سازد، اصول دین را بر پایه حق تقویت کرده و روابط مسلمانان را بر اساس تقوا شکل می‌دهد.[۱۱] کتب تفسیری با رویکرد روایی به تعدادی از احادیث تفسیری در این زمینه اشاره کرده‌اند.[۱۲]
مراد از مسجد سفارش شده
مفسران در اینکه مسجد سفارش شده در این آیه کدام مسجد است اختلاف‌نظر دارند.[۱۳] گفته شده در این زمینه دو دیدگاه وجود دارد.[۱۴] طبرسی، یکی از مفسران شیعه، با استناد به روایات مختلف، احتمالات گوناگونی را در این زمینه مطرح کرده است، اما هیچ‌یک از این احتمالات را بر دیگری ترجیح نداده است.[۱۵]
مسجد قبا
بیشتر مفسران[۱۶] مراد از مسجدی که بر اساس تقوا بنا شده را مسجد قبا دانسته‌اند[۱۷] که منافقان در نزدیکی آن مسجد ضرار را ساخته بودند.[۱۸] به باور نویسنده تفسیر اثناعشری، این احتمال به ظاهر نزدیک‌تر است و از شهرت بیشتری برخوردار است؛[۱۹] چنان‌که گزارش‌های بسیاری نیز در این زمینه وجود دارد.[۲۰]
دلایل موافقان
- مسجد قبا ارتباط بیشتری با اسباب نزول آیه دارد؛[۲۱] زیرا مسجد ضرار به‌عنوان واکنشی در برابر مسجد قبا ساخته شده است[۲۲] و این داستان به نوعی به تقابل میان دو مسجد، یعنی مسجد قبا و مسجد ضرار، اشاره می‌کند.[۲۳] چنان‌که ضمیر در واژه «فِیهِ» نیز به مردان پاکیزه مسجد قبا برمی‌گردد.[۲۴]
- عبارت «روز نخست» به مسجد قبا اشاره دارد، زیرا این مسجد اولین مسجدی است که ساخته شده است.[۲۵] همچنین، ویژگی‌های نمازگزاران این مسجد که مورد تأیید خداوند قرار گرفته‌اند، مناسب‌تر بودن احتمال مسجد قبا را تقویت می‌کند.[۲۶]
- روایات در مورد مسجد قبا بیشتر است[۲۷] و احادیث اهل‌بیت(ع)، به‌ویژه آنچه از امام صادق(ع) نقل شده، مسجد قبا را تأیید می‌کنند.[۲۸]
مسجدالنبی یا مساجد دیگر
برخی معتقدند این آیه به مسجد قبا و نمازگزاران آن اختصاص نداشته و احتمال مسجدالنبی منافاتی با تفسیر آیه ندارد.[۲۹] عده‌ای در تفسیر آیه به هر دو احتمال به صورت همزمان اشاره کرده‌اند؛[۳۰] چنان‌که گفته شده علاوه بر مسجد پیامبر، می‌تواند شامل همه مساجدی شود که بر پایه تقوا بنا شده‌اند.[۳۱] زیرا کلمه «مسجد» به صورت مطلق آمده و به مسجد خاصی اشاره نشده است.[۳۲]
عده‌ای با بررسی همه احتمالات تلاش کرده‌اند تا میان آنها ارتباط برقرار کنند به این ترتیب که مسجد قبا به عنوان مصداق نزول آیه ذکر شده و مسجدالنبی و دیگر مساجد به عنوان تأویل آیه در نظر گرفته می‌شوند. همچنین تأویل مسجد ضرار شامل هر مسجدی می‌شود که بر پایه نیت ضرر و زیان ساخته شده باشد.[۳۳]
پاکیزگی ظاهری یا معنوی
در اینکه منظور از این طهارت، پاکیزگی ظاهری و جسمانی یا معنوی و باطنی است، در میان مفسران اختلاف‌نظر وجود دارد.[۳۴]
طهارت ظاهری
طهارت به معنای پاکیزگی ظاهری از طریق استفاده از آب عنوان شده است.[۳۵] گفته شده بسیاری از مفسران این دیدگاه را پذیرفته‌اند.[۳۶] پاک کردن نجاسات از بدن[۳۷] مانند بول و غائط (ادرار و مدفوع) با آب،[۳۸] شست‌وشوی بدن با آب و نخوابیدن در حالت جنابت در شب[۳۹] از جمله مصادیق طهارت در این آیه ذکر شده است. در این زمینه، به روایات متعددی از امامان معصوم(ع) استناد شده است.[۴۰] به عنوان نمونه، در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است که ایشان از نمازگزاران مسجد قبا دلیل پاکیزگی‌شان را پرسید و آنان به طهارت ظاهری اشاره کردند.[۴۱]
طهارت معنوی
پاکیزگی به معنای ایمان، تقوا،[۴۲] عبادت، عمل صالح[۴۳] و دوری از گناهان نیز دانسته شده است.[۴۴] بر این اساس، این مفهوم به گروهی از افراد با تقوایی اشاره دارد که در مسیر کسب فضایل و طهارت معنوی گام برمی‌دارند.[۴۵]
فخررازی در تأیید این دیدگاه آورده است، خداوند افراد مسجد ضرار را به آسیب رساندن به مسلمانان، کفر به خدا و تفرقه میان مسلمانان توصیف کرده است، بنابراین لازم است که اهل مسجد تقوا در نقطه مقابل این صفات باشند و آن به معنای پاک بودن از کفر و گناهان است.[۴۶]
طهارت ظاهری و معنوی
گفته شده ظاهر آیه نشان می‌دهد که مفهوم طهارت، دارای معانی گسترده‌ای است[۴۷] و هر دو جنبه ظاهری و باطنی را در برمی‌گیرد.[۴۸] طهارت در این آیه نه‌تنها به پاکی از نجاست‌های ظاهری، بلکه به دوری از آلودگی‌های درونی نیز اشاره دارد.[۴۹] مغنیه نویسنده کتاب تفسیری الکاشف پس از بررسی دیدگاه‌های گوناگون به تفسیر متفاوتی اشاره کرده و آن پاکیزه کننده بودن نماز است که سبب پاک شدن گناهان می‌شود.[۵۰]
شأن‌نزول
مفسران، شأن‌نزول آیه را به همراه آیه قبل و بعد آن در مورد گروهی از منافقان[۵۱] به ویژه ابوعامر راهب[۵۲] و ساخت مسجد ضرار توسط آنها[۵۳] دانسته‌اند. حسینی همدانی نویسنده تفسیر انوار درخشان معتقد است در مورد شأن‌نزول آیه میان مفسران اتفاق‌نظر وجود دارد.[۵۴]
گروهی از منافقان به علت حسادت[۵۵] و با هدف ایجاد تفرقه،[۵۶] مسجد دیگری در کنار مسجد قبا ساختند و از پیامبر(ص) خواستند در آن نماز بخواند، اما رسول خدا(ص) درخواست آنها را به بعد از بازگشت از غزوه تبوک موکول کرد.[۵۷] پیامبر(ص) پس از بازگشت از تبوک قصد داشت به آن مسجد برود؛ اما با نزول آیه[۵۸] که نیت آنان را افشا کرد،[۵۹] دستور تخریب آن مسجد را داد و محل این مسجد را به مکانی برای جمع‌آوری زباله تبدیل کرد.[۶۰]
بر اساس تعدادی روایات، مسجد ضرار به دستور ابوعامر راهب، از عابدان مسیحی مخالف پیامبر(ص)، ساخته شد.[۶۱] او با کمک منافقان مدینه[۶۲] و وعده یاری جستن از هرقل، پادشاه روم،[۶۳] قصد براندازی اسلام را داشت؛ اما پیش از تحقق نقشه‌هایش درگذشت.[۶۴] مفسران تعداد افرادی که مسجد ضرار را بنا کردند، ۱۲[۶۵] یا ۱۵ نفر[۶۶] از طایفه بنی‌عمرو بن عوف[۶۷] یا بنی‌غنم بن عوف[۶۸] از انصار[۶۹] ذکر کرده‌اند. بنابر گزارش‌های تاریخی در زمان عمر بن خطاب، مجمع بن حارثه، امام جماعت مسجد ضرار به امام جماعت مسجد قبا منصوب شد.[۷۰]
برداشت‌ها
از آیه ۱۰۷ سوره توبه برداشت‌های مختلفی شده است که شماری از آنها عبارتند از:
- برتری امام علی(ع) نسبت به دیگران در مسئله خلافت: این آیه تأکید می‌کند که نماز خواندن در مسجدی که از آغاز بر پایه تقوا بنا شده، برتری و شایستگی بیشتری نسبت به دیگر مساجد دارد. این مطلب می‌تواند در مورد برتری امام علی(ع) نسبت به دیگران نیز مورد استناد قرار بگیرد؛ بدین‌گونه که امام علی(ع) هرگز لحظه‌ای به خدا، کفر نورزیده است؛ بنابراین برای پیشوایی و امامت سزاوارتر از کسی است که ابتدا کافر بوده است. مسئله امامت و خلافت اهمیت بیشتری نسبت به نماز دارد و برپایی نماز نیز تنها در سایه وجود امام ممکن است و پایدار خواهد ماند.[۷۱] فخر رازی از مفسران اهل‌سنت در کتاب تفسیر خود به این دیدگاه اشاره کرده است.[۷۲]
- تأثیر نیت در ارزش‌گذاری رفتار: ارزش هر چیزی به اهداف، انگیزه‌ها و نیت‌های بنیان‌گذاران آن وابسته است. ارزش مکان‌ها نیز به افرادی بستگی دارد که به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند. بنابراین ارزش یک مسجد به نمازگزاران آن است، نه گنبد و گلدسته‌هایش.[۷۳] گفته شده این آیه به پرهیز از نماز خواندن در مساجدی اشاره دارد که با نیت‌هایی چون خودنمایی، ریا، شهرت یا اهدافی غیر از رضای خداوند ساخته شده‌اند. همچنین، این حکم شامل مساجدی می‌شود که با اموال ناپاک بنا شده باشند.[۷۴]
- درستی انتخاب مبدأ تاریخ هجری: براساس این آیه می‌توان به درستی تصمیم صحابه درباره تقویم هجری پی برد. هنگامی که صحابه تصمیم گرفتند که مبدأ تاریخ از سال هجرت تعیین شود، این تصمیم با مفهوم آیه هماهنگی داشت. از طریق نقل‌قول‌های آنان مشخص می‌شود که عبارت «مِنْ أَوَّلِ یوْمٍ» در آیه به همان نخستین روز تقویمی اشاره دارد که اکنون مبنای تاریخ‌گذاری است.[۷۵]
- بطلان نماز در مساجد ضرار: این آیه دلیل قاطعی بر بطلان نماز در هر مسجدی دانسته شده که بر پایه ضرار و تفرقه بنا شده است[۷۶] حضور در مسجد ضرار نشان‌دهنده رضایت و تأیید افراد منحرف خواهد بود و این حضور شامل شرکت در نماز، اجتماعات یا هرگونه فعالیت دیگری می‌شود.[۷۷]
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۰۰؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم؛ ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۸۷؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۳.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۴۰.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۹۰؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۱۳، ص۳۰۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۹۰؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰. فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۹۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰؛ جعفری، کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۵۷۹.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۹۰.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۲۷۷؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۱.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۱.
- ↑ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۹۷؛ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۸۴۷؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۵-۵۴۶؛ سلطان علیشاه، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۷۸؛ آل‌سعدی، تیسیر الکریم الرحمن، ۱۴۰۸ق، ص۴۰۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰.
- ↑ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۱۱.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۹۰.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۹۸؛ آل‌سعدی، تیسیر الکریم الرحمن، ۱۴۰۸ق، ص۴۰۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰.
- ↑ جعفری، کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۵۷۹؛ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۱ به نقل از دیگران.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۱۳، ص۳۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۳.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۹۵.
- ↑ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۶؛ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۹۵.
- ↑ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۶؛ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۲؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۵۹-۲۶۰؛ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۱۳، ص۳۰۲.
- ↑ مغنیه، التفسیر المبین، قم، ص۲۶۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۰۰؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۹۸.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۱۷.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ سلطان علیشاه، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۷۸.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۳.
- ↑ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۳۸۷؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۲۱۱.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۵۷؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۱۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۹؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۰-۵۴۱.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۸۹؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۵۰۱-۵۰۲.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۵؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۱۸؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۵۷؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۲۹۸؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۰-۵۴۱. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۳۵.
- ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۷.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۵۷.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۱۶.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۹۶؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۷؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۲۹۷.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۱۷.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۹۶؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۲۹۷.
- ↑ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۰-۵۴۱.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۰؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۲۷۷؛ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۶؛ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ حائری تهرانی، مقتنیات الدرر، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۱۸۷.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۵۰۵.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰-۲۱
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰-۲۱ به نقل از دیگران.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۰.
منابع
- آل‌سعدی، عبدالرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم الرحمن، بیروت، مکتبة النهضة العربیه، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق بنیاد بعثت، قم، موسسه البعثه، ۱۴۱۶ق.
- بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، موسسه انتشارات هجرت، ۱۳۷۶ش.
- حائری تهرانی، سید علی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنی‌عشری، تهران، انتشارات میقات، ۱۳۶۳ش.
- حسینی همدانی، سید محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، لطفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سلطان علیشاه، محمد بن حیدر، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر، ۱۴۱۹ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر المبین، قم، بنیاد بعثت، چاپ سوم، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.