عصت اِکتسابی یا عصمت اختیاری نوعی از عصمت، به معنای دوری اختیاری انسان از گناه و خطا که با تلاش و مبارزه با هوای نفس به دست می‌آید. در مقابل آن، عصمت موهبتی قرار دارد که معصوم به خاطر وجود نیرویی که خدا در وجود او نهاده، گناه نمی‌کند و یا اینکه نمی‌تواند گناه کند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
متکلمان شیعه، انبیاء و چهارده معصوم را دارای عصمت ذاتی و اکتسابی دانسته‌اند. به عقیده برخی عصمت اکتسابی مراتبی دارد و پایین‌ترین مرتبه آن تقوا است. همچنین برخی با انکار عصمت اکتسابی، آن را عدالت در فقه دانسته‌اند.
اشاعره عصمت اکتسابی را انکار کرده و براین باورند که خداوند قدرت انجام دادن گناه را از معصومان گرفته است.
تعریف
عصمت اکتسابی یا اختیاری نوعی از عصمت، که برخلاف عصمت موهبتی، انسان با اختیار و اراده خود و با مبارزه با هوای نفسش، از گناه دوری می‌کند.[۱] در عصمت موهبتی یا ذاتی انسان، به‌واسطه وجود نیرویی که خداوند در او قرار داده، از گناه اجتناب می‌کند.[۲] به عقیده برخی عصمت ذاتی یا موهبتی بعد از تلاش و کوشش انسان و بعد از به دست آوردن عصمت اکتسابی به برخی از انسانها داده می‌شود.[۳]
به گفته گروهی، عصمت اکتسابی مختص معصوم نبوده[۴] و ممکن است عده‌ای از عالمان و عارفان به مقام عصمت برسند. عمصت دارای مراتبی است که اولین مرتبه آن، تقوا و مراتب بالاتر آن مختص به انبیاء(ع) و امامان(ع) است.[۵]
همچنین برخی، عصمت اکتسابی را به معنای عدالت دانسته‌اند.[۶] به عقیده آنان عصمت اکتسابی به معنای گناه نکردن در طول عمر است که این معنای عدالت است.[۷] اشاعره نیز با انکار عصمت اکتسابی معتقدند، با توجه به مجبور بودن انسان، خداوند قدرت انجام را از معصومان گرفته است.[۸]
انبیاء و معصومان
متکلمان شیعه، معتقدند که انبیاء و معصومان از عصمت اکتسابی و موهبتی برخوردار بوده‌اند.[۹] به گفته محقق طوسی، معصومان(ع) قادر به انجام گناه بوده ولی با هوای نفس خود مبارزه و از گناه خوددرای می‌کنند.[۱۰] به عقیده برخی، معصومان(ع) با تزکیه نفس و لطف خاص خداوند، به عصمت اکتسابی دست یافته‌اند.[۱۱] پژوهشگران عصمت حضرت زهرا(س) را نیز اکتسابی و موهبتی دانسته‌اند.[۱۲]مطهری اسلام پژوه(۱۲۹۸-۱۳۵۸ش) عصمت را نهایت درجه ایمان دانسته که پیامبران و معصومان در پرتو آن دائم الحضورند یعنی هیچ‌گاه از خداوند و احساس حضور در پیشگاهش غفلت نمی‌کنند و در نتیجه هیچ‌گاه گناه نمی‌کنند. مانند انسان‌های عادی که هیچ‌گاه با اختیار سراغ آتش نمی‌روند زیرا هیچ گاه از علم یقینی نسبت به سوزندگی آتش غافل نیستند. [۱۳]
عصمت و اختیار
رابطه عصمت با اختیار پیوسته ذهن بسیاری از اندیشمندان را مشغول کرده و عدم توانایی جمع بین عصمت و اختیار باعث انکار عصمت پیامبران یا جبری انگاشتن آن دانسته‌اند.[۱۴]
جبری انگاشتن عصمت پیامبران به بشر بودن انبیای الهی و برخی از آیات و روایات مستند شده است. بر این اساس گفته شده انسان ملازم با خطا و گناه است و هر اندازه تلاش کند از خطا و لغزش دور باشد، باز در برابر برخی از حوادث درونی و بیرونی عنان اختیار خود را از دست داده و مرتکب خطا خواهد شد؛ بنابراین زمانی که انسانی به مقام عصمت دسترسی پیدا می‌کند قطعا در اثر جبر عوامل بیرونی است. این گروه از اندیشمندان با اشاره به برخی از عبارات قرآنی مانند واژه «اخلصناهم» در آیه ۴۶ سوره ص و عبارت «یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت» در آیه ۳۳ سوره احزاب، معتقدند: خداوند تنها برخی از انسانها را از گناهان خالص و پاک کرده، رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و به مقام عصمت می‌رساند.[۱۵]
در مقابل این نظر عده‌ای از اندیشمندان با برشمردن پیامدهای جبری انگاشتن عصمت از جمله سقوط ارزش انسانی پیامبران، عدم شایستگی انبیای الهی برای الگو شدن،[۱۶] برتری نداشتن معصومان بر سایر انسانها[۱۷] و عدم استحقاق پاداش آنها،[۱۸] معتقدند عصمت پیامبران با اختیار آدمی قابل جمع است. بر اساس این دیدگاه اگرچه مقام عصمت به اراده خدا نصیب معصوم می‌شود و برخی آیات بر موهبتی بودن آن تاکید دارد؛ ولی مقدمات کسب مقام عصمت به دلیل تلاش و مجاهدت با خواست‌های نفسانی محقق می‌شود.[۱۹]مطهری الاهی دان شیعی براین باور است که اگر عصمت پیامبران و امامان با قهر و ایجاد مانع از سوی خداوند باشد نه تنها این عصمت فضیلت و کمالی برای آنان نیست بلکه تبعیضی است از سوی خداوند میان بندگانش و نادرست است.[۲۰] به عقیده علامه طباطبایی، مقام عصمت سلب‌کننده اختیار معصوم نیست بلکه علمی است که خداوند به افراد شایسته داده تا باطن گناه را درک کرده، از نزدیک شدن به آن خودداری کنند. به نظر وی علم انبیا به باطن گناه هرگز قوای ادراکی و حسی انسان را از حالت یکسان انجام کار و ترک آن خارج نمی‌کند؛ بلکه اراده انسانی را عامل انجام یا ترک کاری می‌داند. وی برای توضیح بیشتر این مطلب علم انبیا به گناهان را مانند علم انسانها به مسموم بودن یک غذا تشبیه می‌کند که در نتیجه آن از خوردن غذای مسموم دوری می‌کنند.[۲۱]
قائلین به امکان جمع میان مقام عصمت و اختیار برای تایید نظر خود به آیاتی از قرآن نیز تمسک کرده‌اند. آیه ۸۸ سوره انعام که بر امکان شرک‌ورزی پیامبران و آیه ۶۷ سوره مائده که بر توان عصیان پیامبر اسلام(ص) در عدم ابلاغ حکم خدا اشاره دارد، از جمله این آیات است.[۲۲]
پانویس
- ↑ سبحانی، الفکرالخالد، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۳۷؛ رضوانی، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۳۰- ۵۳۸.
- ↑ سبحانی، الفکرالخالد، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۳۷؛ رضوانی، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۳۰- ۵۳۸.
- ↑ دیانتی‌پور، نعمتی، «عصمت حضرت زهرا(س) الهی یا اکتسابی»، ص۱۰۸.
- ↑ دیانتی‌پور، نعمتی، «عصمت حضرت زهرا(س) الهی یا اکتسابی»، ص۱۰۸.
- ↑ ناصری، «موهبت عصمت از منظر آیات»، ص۱۴۹.
- ↑ السند، الوراثةالإصطفائیه، ۱۴۳۱ق، ص۳۶.
- ↑ السند، الوراثةالإصطفائیه، ۱۴۳۱ق، ص۳۶.
- ↑ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ش، ص۲۸۰؛ سبحانی، الفکرالخالد، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۳۷؛ رضوانی، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۳۰- ۵۳۸.
- ↑ سبحانی، الفکرالخالد، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۲۷-۲۳۷؛ رضوانی، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۳۰- ۵۳۸.
- ↑ طوسی، تلخیص المحصل، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ الحسینی، لقد شیعنی الحسین(ع)، ۱۴۱۵ق، ص۳۷۵.
- ↑ دیانتی‌پور، نعمتی، «عصمت حضرت زهرا(س) الهی یا اکتسابی»، ص۱۰۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج۲۳، صص۵۲۰-۵۲۱.
- ↑ یوسفیان و شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۳۹.
- ↑ یوسفیان و شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۳۹-۴۱.
- ↑ ری شهری، فلسفه وحی و نبوت، ۱۳۶۶ش.ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ یوسفیان و شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۴۶.
- ↑ فاضل مقداد، ارشادالطالبین، ۱۴۰۵، ص۳۰۱.
- ↑ سبحانی، عصمة الانبیاء فی القرآن الکریم، ۱۴۲۰ق، ص۲۹؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ مطهری، آزادی معنوی، ص۹۵گ مجموعه آثار،۱۳۸۹ ش، ج۲۳، ص۵۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۳۵۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۱۶۳؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۲۹.
منابع
- ایجی، میرسید شریف، شرح المواقف، قم، شریف رضی، ۱۳۲۵ش.
- السند، شیخ محمد، الوراثة الإصطفائیه لفاطمةالزهراء(س)، قم، باقیات، ۱۴۳۱ق.
- الحسینی مغربی، إدریس، لقد شیعنی الحسین(ع)، بی‌جا، انوارالهدی، ۱۴۱۵ق.
- دیانتی‌پور، زهرا، دل‌آرا نعمتی، «عصمت حضرت زهرا(س) الهی یا اکتسابی»، در مجله بانوان شیعه، قم، موسسه شیعه شناسی، تابستان ۱۳۸۶ش.
- رضوانی، علی‌اصغر، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، الفکرالخالد فی بیان العقاید، قم، موسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- طوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصل، بیروت، دارالأضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ناشر صدرا، ۱۳۸۹ش،
- ناصری، محمد، «موهبت عصمت از منظر آیات»، در نشریه معرفت، قم، موسسه امام خمینی(ره)، ۱۳۷۰ش.
پیوند به بیرون