کثیر الشک
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
کَثیرُ الشَّک کسی که در انجام اعمال دینی خود زیاد شک می‌کند. برخی مراجع تقلید شیعه ملاک‌هایی برای تشخیص کثیر الشک بیان کرده‌اند.
در تعدادی از روایات این حالت به شیطان نسبت داده شده و تبعیت از این شک را ناپسند دانسته‌اند. در فقه اسلامی کثیر الشک احکام خاصی دارد و نباید به شک خود عمل کند.
اصطلاح شناسی
منظور از شک، برابر بودن دو طرف احتمال (پنجاه، پنجاه) است؛ از این رو، شامل ظن (گمان) نمی‌شود. برای «ظن» احکام خاصی در فقه وجود دارد که در برخی موارد مانند حکم حالت شک است.[۱]
ملاک شک زیاد
بیشتر فقیهان ملاک کثرت و زیادی در «کثیر الشک» را عُرف و نظر مردم دانسته‌اند، یعنی رفتار فرد در نظر مردم به گونه‌ای باشد که شک او را غیر معمولی و بیش از حد بدانند.[۲] برخی نیز ملاک‌هایی برای تشخیص آن بیان کرده‌اند، مانند: شک در سه نماز پی در پی یا سه بار شک در یک نماز.[۳] [۴]
حکم فقهی کثیرالشک
بر اساس قاعده فقهی «لا شَكَّ لِكَثیرِ الشَّک»، کسی که زیاد شک می‌کند نباید بر اساس شک خود عمل کند. در این حالت فرض را بر این قرار می‌دهد که مورد مشکوک را انجام داده است و اگر انجام آن باعث باطل شدن عمل می‌شود فرض را بر این قرار می‌دهد که مورد مشکوک را انجام نداده است. مثلا اگر شک دارد رکوع انجام داده یا نه، بنا را بر این قرار می‌دهد که انجام داده است و اگر شک دارد که دو بار انجام داده یا یک بار، بنا را بر این می‌گذارد که یک بار انجام داده و نمازش صحیح است.[۵] تعداد کمی از فقیهان این قاعده را مخصوص نماز می‌دانند.[۶]
در این‌که اگر فردی در مورد خاصی کثیر الشک باشد، در سایر موارد هم آیا حکم کثیرالشک را دارد یا نه، اختلاف نظر وجود دارد.[۷]
کسی که شک دارد در این که کثیر الشک هست یا نیست نباید به شکش اعتنا بکند.[۸]
کثیرالشکی که نمی‌داند این حالت او از بین رفته است یا نه، لازم است همچنان خود را کثیرالشک دانسته و به احکام آن عمل کند.[۹]
برخی مراجع تقلید شیعه اعتنا کردن به وسواس و شک زیاد را حرام دانسته‌اند.[۱۰]
برخی قواعد فقهی
در فقه شیعه قانون‌هایی برای بعضی موارد شک وجود دارد که برای همه افراد به ویژه کسانی که زیاد شک می‌کنند راه‌گشا است. برخی از این قواعد عبارتند از:
قاعده فراغ
بر اساس این قاعده، اگر پس از پایان یافتن عمل شک کنیم عمل را درست و کامل انجام داده‌ایم یا نه، نیاز نیست به این شک ترتیب اثر داده شود و عمل درست خواهد بود. مثلا اگر پس از پایان نماز شک کنیم سوره حمد را درست خوانده‌ام یا رکوع را انجام داده‌ام یا نه، نماز صحیح بوده و به این شک‌ها اعتباری داده نمی‌شود.[۱۱]
قاعده تجاوز
بر اساس قاعده تجاوز یا گذشتن از محل، اگر پیش از پایان یافتن عمل، در انجام صحیح برخی اعمال قبلی که محل آن گذشته است شک کنیم، به این شک عمل نکرده و بنا را بر صحیح بودن آن بخش قرار می‌دهیم. مثلا اگر هنگام رکوع شک کنیم سوره حمد درست خوانده شده است یا خیر، یا در سجده شک کنیم آیا رکوع انجام شده یا نه، به این شک‌ها اعتنا نکرده و نماز را ادامه می‌دهیم.[۱۲]
اصل استصحاب
حکم به استمرار آنچه از گذشته وجود داشته در اصطلاح فقیهان «استصحاب» نامیده می‌شود. به دیگر سخن، استصحاب یعنی رعایت وضع یقینی سابق که بعداً در بقای آن شک پدید آمده و یا حكم به استمرار آنچه كه پيش‌تر وجود داشته است. [۱۳] استصحاب به عنوان یکی از روش‌های عمومی برای یک سویه کردن تردیدهاست. ممکن است منشاء کثیر الشک شدن انسان این باشد که پس از انجام هر عمل عبادی که با شرایطش به صورت یقینی انجام داده شک کند که آیا آن شرایط باقی مانده یا خیر تا بتواند عمل متناسب با آن شرایط را مجدداً انجام بدهد که اصل استصحاب به او اجازه مجدد عمل را با بنا بر همان یقین سابق می دهد.
جایگاه شک زیاد در روایات
در حدیثی از امام صادق(ع)، با بیان علاقه شیطان به تبعیت شدن، شک زیاد را نوعی تبعیت از شیطان معرفی کرده است که نتیجه این تبعیت، افزایش طمع او نسبت فرد شکّاک است و شیطان را عادت می‌دهد مزاحم حال عبادی مؤمن باشد.[یادداشت ۱]
تفاوت وسواس با کثیرالشک
برخی بین کثیر الشک و وسواس تفاوت قائل شده‌اند: وسواس کار را انجام می‌دهد و تصور می‌کند درست انجام نشده است ولی کثیر الشک نمی‌داند کاری را انجام داده است یا خیر. البته حکم شرعی هر دو مورد یکی است و نباید به این دودلی اعتنا کرد.
برای درمان وسواس راهکارهای متعددی ارائه شده است.[۱۴] [۱۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۶۲-۳۶۵.
- ↑ مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۱۷
- ↑ العروة الوثقی، ج۳، ص۳۰۸.
- ↑ رساله توضیح المسائل مراجع، م۱۱۸۴.
- ↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۷۱۲-۷۲۰.
- ↑ القواعد الفقهیة، ج۲، ص۳۵۵ و ۳۵۶
- ↑ العروة الوثقی، ج۳، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۳، ص۳۰۸.
- ↑ العروة الوثقی، ج۳، ص۳۰۸.
- ↑ راهکارهای علمی درمان وسواس، سایت آیت‌الله مظاهری.
- ↑ فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ص۲۶۱.
- ↑ فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ص۲۳۳.
- ↑ ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص ۵۹.
- ↑ راهکارهای علمی درمان وسواس، سایت آیت‌الله مظاهری.
- ↑ وسواس و درمان آن، سایت اطلاع‌رسانی سایت حوزه.
یادداشت
- ↑ لاتُعَوِّدُوا الْخَبِیثَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ بِنَقْضِ الصَّلَاةِ؛ فَتُطْمِعُوهُ؛ فَإِنَّ الشَّیطَانَ خَبِیثٌ یعْتَادُ لِمَا عُوِّد. کافی، چاپ دارالحدیث، ج۶، ص۲۷۸
منابع
- جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، محمد حسن نجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، هفتم، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- مستند العروة الوثقی، تقریرات آیة الله خوئی (م. ۱۴۱۳ ق.)، مرتضی بروجردی، قم، مدرسة‌دار العلم، [بی تا].
- العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم
- توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامی
- فرهنگ فقه فارسی، زیر نظر آیت الله سید محمود شاهرودی، انتشارات مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، عیسی ولایی، نشر نی، تهران، ۱۳۷۴ش
- کافی، محمد بن یعقوب کلینی، انتشارات دارالحدیث
- ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، نشر نی، تهران، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.