انقلاب اسلامی ایران

این مقاله دربارهٔ انقلاب مردم ایران در سال ۱۳۵۷ش است. برای آشنایی با نظام حاکم بر ایران، مدخل، نظام جمهوری اسلامی ایران را ببینید.

انقلاب اسلامی ایران

نام‌های دیگر	انقلاب ۱۳۵۷ ایران
مکان/خاستگاه	ایران
رهبر/رهبران	امام خمینی
گروه‌ها و احزاب	جامعه روحانیت مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، هیئت‌های مؤتلفه اسلامی، نهضت آزادی ایران، سازمان مجاهدین خلق ایران
اهداف	استقرار حکومت اسلامی، مبارزه با حکومت پهلوی، مبارزه با امپریالیسم
شعار	مرگ بر شاه، استقلال آزادی حکومت اسلامی
روش‌ها	تظاهرات، اعتصاب، مبارزه مسلحانه، مبارزات فرهنگی
رخدادهای مهم	واقعه فیضیه، قیام ۱۵ خرداد، تبعید امام خمینی، قیام ۱۹ دی، فرار شاه، ۱۷ شهریور، ورود امام خمینی به ایران
طرفین	حکومت پهلوی و نیروهای انقلابی ایران
خسارات	کشته‌شدن حدود ۲۷۰۰ تا ۳۲۰۰ نفر

انقلاب اسلامی ایران، دگرگونی بزرگ سیاسی و اجتماعی که در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ش (۱۹۷۹م) به سرنگونی حکومت شاهنشاهی پهلوی انجامید. این انقلاب به رهبری امام خمینی، مرجع تقلید شیعه، شکل گرفت و برای نخستین‌بار در تاریخ اسلام، حکومتی دینی با رهبری روحانیان بر پایه اصول اسلامی و شیعی برقرار شد. شکل‌گیری قانون اساسی مبتنی بر احکام اسلامی و جایگزینی مفاهیم دینی به جای مفاهیم غربی، از جمله پیامدهای مهم انقلاب بیان شده است. انقلاب اسلامی ایران همچنین تأثیرات مهمی در نظم سیاسی جهان گذاشت و الهام‌بخش جنبش‌های اسلامی در کشورهای دیگر شد.

برخی جامعه‌شناسان و اساتید علوم سیاسی در توضیح زمینه‌های انقلاب، به سیاست‌های ضد مذهبی حکومت پهلوی، سرکوب مخالفان، فساد گسترده مالی خاندان سلطنتی و وابستگی شدید به قدرت‌های خارجی اشاره کرده‌اند. همچنین بازگشت گرایش‌های مذهبی و نقش برجسته روحانیان در رهبری مبارزات، از عوامل موفقیت انقلاب به‌شمار آمده است. تظاهرات گسترده مردم در واکنش به توهین‌ها و سرکوب‌ها، به همراه وقایعی مانند قیام ۱۹ دی مردم قم و تظاهرات ۱۷ شهریور تهران، روند پیروزی انقلاب را تسریع کرد. با وجود نظریه‌های متفاوت درباره علل انقلاب، برخی تحلیل‌گران آن را پدیده‌ای منحصربه‌فرد با ماهیتی صددرصد اسلامی می‌دانند که از اعتقادات مذهبی مردم ایران نشأت گرفته است. این انقلاب به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تحولات تاریخی ایران پس از اسلام شناخته شده است.

انقلاب اسلامی ایران پدیده‌ای استثنایی بود که طیف گسترده‌ای از اقشار و گروه‌ها را در بر گرفت، از حزب توده و جبهه ملی گرفته تا روحانیت و مجاهدین خلق. امام خمینی به عنوان مرجع تقلید شیعه و رهبر سیاسی-مذهبی، توانست همه گروه‌ها را متحد کند. زندگی ساده و مخالفت‌های صریح او با حکومت پهلوی، به محبوبیت و نفوذش کمک کرد و موجب شد بازاریان و روحانیان حامی اصلی او باشند. روحانیت انقلابی به دو دسته تقسیم می‌شد؛ گروهی عملگرا مانند سید علی حسینی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی و سید علی اندرزگو که بیشتر در سیاست فعال بودند و افرادی مانند مرتضی مطهری و سید محمد بهشتی که مبانی فکری و دینی انقلاب را تبیین کردند.

روشنفکران دینی مانند مهدی بازرگان، محمود طالقانی و علی شریعتی نیز نقش مهمی در شکل‌گیری گفتمان ملی-مذهبی و تقویت اسلام سیاسی داشتند. شریعتی به ویژه با جذب جوانان و روشنفکران به اسلام، به «معلم انقلاب» مشهور شد. برخی گروه‌ها و سازمان‌ها مانند فدائیان اسلام و سازمان مجاهدین خلق نیز با ایدئولوژی متفاوت به مبارزه مسلحانه روی آوردند. زنان در انقلاب نقشی فعال داشتند و با وجود شکنجه و سرکوب در تظاهرات شرکت می‌کردند.

فقیهان سه رویکرد عمده در برابر انقلاب داشتند: ۱. حضور فعال در سیاست (مانند امام خمینی)، ۲. حضور محتاطانه (مانند سید محمدکاظم شریعتمداری)، و ۳. پرهیز از دخالت مستقیم سیاسی (مانند سید احمد خوانساری). باورهای شیعی همچون عدالت اجتماعی، امامت و مهدویت نقش اساسی در شکل‌دهی گفتمان انقلابی داشت و شخصیت‌های امام علی(ع) و امام حسین(ع) الهام‌بخش مقاومت و قیام علیه حکومت‌های ناعادل بودند.

اهمیت و جایگاه

انقلاب اسلامی ایران، دگرگونی بزرگ سیاسی و اجتماعی ایران در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ش (۱۹۷۹م) بود که سلطنت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را سرنگون کرد. نیروهای انقلابی ایران به رهبری امام خمینی، از مراجع تقلید شیعه، در پی نارضایتی‌های عمومی از رژیم پهلوی، این انقلاب را انجام دادند. گفته شده بُعد مذهبی انقلاب اسلامی ایران از شگفت‌انگیزترین و پیچیده‌ترین ویژگی‌های آن بوده است؛ یِرواند آبراهامیان، تاریخ‌نگار ایرانی-آمریکایی، پیروزی انقلاب اسلامی را به این دلیل که به دست روحانی‌های سنتی (و نه گروه‌ها اجتماعی و احزاب سیاسی) به انجام رسید، پدیده‌ای بی‌همتا می‌داند.

سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی شعارهای جهانی انقلاب اسلامی ایران مانندآزادی، اخلاق، معنویّت، عدالت، استقلال، عزّت، عقلانیّت، برادری را از این جهت که فطرت بشر در همه‌ی عصرها با آن سرشته است بدون تاریخ مصرف و ماندگار دانسته است. مهدی نجف‌زاده، استاد علوم سیاسی در ایران، انقلاب اسلامی ایران و در پی آن برقراری نظام جمهوری اسلامی ایران را مسیری سیصدساله (پس از صفویه تا حکومت پهلوی) و آخرین مرحله از اجتماعی‌شدن مذهب شیعه در ایران می‌خواند و به‌گفتهٔ صادق زیباکلام، دیگر استاد علوم سیاسی، انقلاب اسلامی پس از دوران صفویه، بزرگ‌ترین تحول تاریخی ایران از زمان ظهور اسلام بوده است. در ادبیات بخشی از طرفداران جمهوری اسلامی ایران، از انقلاب اسلامی به‌عنوان یکی از زمینه‌های ظهور امام زمان(ع) یاد می‌شود.

شعارهای انقلاب اسلامی

برای همه‌چیز میتوان طول عمر مفید و تاریخ مصرف فرض کرد، امّا شعارهای جهانی این انقلاب دینی از این قاعده مستثنا است؛ آنها هرگز بی‌مصرف و بی‌فایده نخواهند شد، زیرا فطرت بشر در همه‌ی عصرها با آن سرشته است. آزادی، اخلاق، معنویّت، عدالت، استقلال، عزّت، عقلانیّت، برادری، هیچ یک به یک نسل و یک جامعه مربوط نیست تا در دوره‌ای بدرخشد و در دوره‌ای دیگر افول کند. هرگز نمیتوان مردمی را تصوّر کرد که از این چشم‌اندازهای مبارک دل‌زده شوند

*سید علی خامنه‌ای، بیانیه گام دوم

تحقق حکومت دینی و آرمان‌های شیعی

با پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، پاره‌ای از احکام اجتماعی و حکومتی اسلام، از جمله احکام ثانوی و احکام حکومتی، برای نخستین‌بار به اجرا درآمد. به باور محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و استاد حوزه علمیه قم، با پیروزی انقلاب اسلامی، زمینه تحقق آرمان‌ها و ارزش‌های اسلامی فراهم شد و تلاش چندین هزار ساله انبیا و اولیای الهی برای مستقر شدن حکومت دینی به نتیجه رسید. او انقلاب اسلامی ایران را دومین نمونه از جهش‌های بزرگ الهی (بعد از روی آوردن مردم به پیامبر) می‌داند که در طول تاریخ اسلام و ادیان الهی دیگر رخ داده است. علی ابوالخیر، اندیشمند مصری، انقلاب اسلامی ایران را در مسیر ظلم‌ستیزی علیه حکومت، الهام‌گرفته از قیام امام حسین(ع) معرفی کرده است. براساس نقل عباسعلی عَمید زنجانی از دبیرکل حزب کمونیست شوروی، پیروزی انقلاب اسلامی تجدید حیات اسلام و مهم‌ترین واقعه سیاسی قرن بیستم میلادی خوانده شده است.

بازتعریف سیاست داخلی ایران و تزلزل نظم جهانی

گفته شده انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، نه‌تنها ساختار سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران را دگرگون کرد، بلکه حرکت نوینی برای ایجاد نظام دینی آغاز کرد؛ چرا که در این انقلاب، خواسته مردم برای اسلامی‌کردن قوانین که از دوران مشروطه مطرح شده بود، به نتیجه رسید. در انقلاب مشروطه (در سال ۱۲۸۵ش)، روشنفکرانی که از ایدئولوژی‌های غربی الهام می‌گرفتند، پیروز شدند و قانون اساسی را با رویکرد غیردینی تغییر داده، و جامعه ایرانی را به‌سوی سکولاریزاسیون و غربی‌شدن هدایت کردند، ولی انقلاب اسلامی ایران، دستاوردهای انقلاب مشروطه را به‌کلی بی‌اثر کرد و قانون اساسی مطابق احکام دینی تدوین گردید و مفاهیم دینی جایگزین مفاهیم غربی شد.

به گفته عمید زنجانی، انقلاب ۱۳۵۷، که به‌دلیل موقعیت استراتژیک و اقتصادی ایران برای قدرت‌های جهانی اهمیت دارد، توانست معادلات سیاسی آنان را در تقسیم استعماری جهان برهم زند. همچنین گفته شده که انقلاب اسلامی در تعارض با نظام بین‌المللی رخ داد و ارزش‌ها و هنجارهایی را مطرح کرد که با منافع قدرت‌های جهانی در تعارض بود؛ ارزش‌هایی مانند استقلال، آزادی، عدالت، حق تعیین سرنوشت، اتحاد مستضعفان و مبارزه علیه استعمار. بِرژینسکی، مشاور امنیت ملی دولت وقت آمریکا، سقوط رژیم پهلوی را بزرگترین شکست دولت آمریکا برشمرده است؛ چنان‌که برخی مقامات آمریکایی حیثیت خود را در گرو بقای حکومت محمدرضا پهلوی می‌دیدند.

مراکز و آثار علمی مرتبط با انقلاب اسلامی

حدیث پیمانه نوشته حمید پارسانیا کتابی در موضوع انقلاب اسلامی ایران.

در ایران دانشگاه‌ها و مراکز تخصصی مختلفی در راستای معرفی و تحقیق درباره انقلاب اسلامی فعالیت می‌کنند؛ از جمله دانشگاه علوم و معارف اسلامی و دانشگاه شاهد که رشته‌هایی مانند مطالعات سیاسی انقلاب اسلامی، جامعه‌شناسی‌‌‌‌‌ انقلاب‌ اسلامی و اندیشه سیاسی رهبران انقلاب اسلامی را ارائه می‌دهند. همچنین، برخی مراکز پژوهشی مانند مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی و بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی به جمع‌آوری اسناد و تحلیل ابعاد مختلف انقلاب می‌پردازند.

در کنار این مراکز، مجلات تخصصی مانند فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی و فصلنامه پژوهش‌های انقلاب اسلامی به انتشار مقالات علمی درباره انقلاب ایران اختصاص دارند. از کتاب‌های مختلف در این حوزه نیز می‌توان به «بررسی انقلاب ایران» نوشته عمادالدین باقی و «نبرد قدرت در ایران» اثر محمد سمیعی اشاره کرد که به بررسی ابعاد تاریخی، سیاسی و اجتماعی انقلاب پرداخته‌اند.

به‌ گزارش صادق زیباکلام، نوشتن کتاب‌ها در موضوع انقلاب ایران، به نویسنده‌های ایرانی اختصاص ندارد و اساتید و صاحبنظران غربی نیز که در زمینه ایران تخصص دارند، آثار بسیاری درباره انقلاب اسلامی نوشته‌اند. از جمله این کتاب‌ها می‌توان به «Roots of Revolution» (به فارسی: ریشه‌های انقلاب) نوشته نیکی ریچارد کِدی، خاورشناس آمریکایی، و «Fragile Resistance Social Transformation in Iran From 1500 to the Revolution» (به فارسی: مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال ۱۵۰۰م تا انقلاب) اثر جان فوران، جامعه‌شناس آمریکایی، اشاره کرد.

سیر نهضت انقلاب اسلامی تا پیروزی

گاه‌شمار انقلاب اسلامی ایران

پیش‌زمینه‌ها
سال ۱۳۲۹ش	نهضت ملی‌شدن صنعت نفت
۲۸ مرداد ۱۳۳۲	کودتای آمریکا علیه دولت مصدق و بازنشاندن محمدرضا پهلوی بر حکومت
۱۳۳۶ش	تأسیس ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور)
۱۰ فروردین ۱۳۴۰	درگذشت آیت‌الله بروجردی و ازبین‌رفتن مرجعیت عامه
۲۷ اردیبهشت ۱۳۴۰ش	شکست جبهه ملی ایران و تأسیس حزب نهضت آزادی ایران
مهر ۱۳۴۱	قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی و مخالفت علما با آن
بهمن ۱۳۴۱	انقلاب سفید و مخالفت روحانیت با آن
۲ فروردین ۱۳۴۲	هجوم رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه و کشته و مجروح‌شدن برخی طلاب
نهضت انقلاب اسلامی
۱۳ خرداد ۱۳۴۲	سخنرانی امام خمینی در روز عاشورا و بازداشت او
۱۵ خرداد ۱۳۴۲	قیام ۱۵ خرداد در پی بازداشت امام خمینی
خرداد ۱۳۴۲	تشکیل هیئت‌های مؤتلفه اسلامی
۴ آبان۱۳۴۳	سخنرانی امام خمینی در مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون
۱۳ آبان ۱۳۴۳	بازداشت و تبعید امام خمینی به ترکیه
۱ بهمن ۱۳۴۳	ترور حسنعلی منصور به دست اعضای مؤتلفه اسلامی
۱۳۴۴	تشکیل سازمان مجاهدین خلق ایران
۱ بهمن ۱۳۴۸	آغاز درس‌ امام خمینی در موضوع ولایت فقیه
۱۳۵۴	اعلام رسمی تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق ایران
۲۹ خرداد ۱۳۵۶	درگذشت علی شریعتی
۱ آبان ۱۳۵۶	درگذشت مشکوک سید مصطفی خمینی
اوج‌گیری انقلاب
۱۷ دی ۱۳۵۶	انتشار مقاله توهین‌آمیز به امام خمینی در روزنامه اطلاعات
۱۹ دی ۱۳۵۶	قیام ۱۹ دی مردم قم
۲۹ بهمن ۱۳۵۶	قیام ۲۹ بهمن تبریز
۲۸ مرداد ۱۳۵۷	آتش‌سوزی سینما رکس آبادان
۱۷ شهریور ۱۳۵۷	کشتار مردم در تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷
۱۴ مهر ۱۳۵۷	ورود امام خمینی به پاریس
۲۴ مهر ۱۳۵۷	واقعه آتش‌سوزی مسجد جامع کرمان
۱۳ آبان ۱۳۵۷	کشتار دانش‌آموزان در دانشگاه تهران
۱۹ و ۲۰ آذر ۱۳۵۷	تظاهرات تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ش
۲۲ دی ۱۳۵۷	اعلام موجودیت شورای انقلاب از سوی امام خمینی
۲۶ دی ۱۳۵۷	خروج محمدرضا پهلوی از ایران
۸ بهمن ۱۳۵۷	تحصن روحانیان در دانشگاه تهران
۱۲ بهمن ۱۳۵۷	بازگشت امام خمینی به ایران بعد ۱۵ سال تبعید
۱۵ بهمن ۱۳۵۷	نصب مهدی بازرگان به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت
۱۹ بهمن ۱۳۵۷	بیعت همافران با امام خمینی
۲۲ بهمن ۱۳۵۷	پیروزی انقلاب اسلامی ایران

سخنرانی امام خمینی در مدرسه علمیه فیضیه قم عصر عاشورای ۱۳۸۲ق. دو روز مانده به قیام ۱۵ خرداد.

به گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه ایرانی، فرایند شکل‌گیری انقلاب، از نیمه دوم سال ۱۳۴۱ش و نیمه نخست ۱۳۴۲ش، با محوریت امام خمینی آغاز شد. عمید زنجانی نیز معتقد است که این فرایند از سال ۱۳۴۲ش شتاب گرفت، تا آنکه در سال ۱۳۵۶ش به انقلاب اسلامی تبدیل و در نهایت به پیروزی انجامید. به گفته صادق زیباکلام، همه گروه‌ها و جریان‌های سیاسی، آغاز انقلاب را مربوط به سال ۱۳۵۶ش می‌دانند، اما انتخاب یک رویداد خاص برای نقطه شروع انقلاب از دیدگاه سیاسی افراد تأثیر پذیرفته که برخی از آنها چنین است:

• خرداد ۱۳۵۶ش: از نظر نیروهای ملی‌گرا، انتشار نامه سرگشاده رهبران جبهه ملی به شاه آغازگر انقلاب بوده است.
• فروردین ۱۳۵۶ش: حزب توده، اعتصاب کارگران را منشأ انقلاب معرفی کرده‌اند.
• آبان ۱۳۵۶ش: برخی نیروهای مذهبی، درگذشت مشکوک سید مصطفی خمینی فرزد امام خمینی را نقطه شروع انقلاب می‌دانند؛ چرا که از دید آنها، ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور)‌ عامل درگذشت سید مصطفی خمینی بوده است.
• دی‌ ۱۳۵۶ش؛ گروهی دیگر از نیروهای مذهبی، درج مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات درباره امام خمینی در سالروز واقعه کشف حجاب را نقطه آغاز انقلاب دانسته‌اند.

به گفته یرواند آبراهامیان، در آبان ۱۳۵۶ش، مردم در خیابان‌ها به راهپیمایی پرداختند و انقلاب به مرحله جدیدی وارد شد. از سوی دیگر، حامد اَلگار، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه بِرکلی کالیفرنیا، یکی از عوامل تسریع روند انقلاب اسلامی را برگزاری مراسم و تظاهرات پی‌درپی مردم در واکنش به انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه‌ اطلاعات (۱۷دی ۱۳۵۶ش) می‌داند که گفته شده در آن به امام خمینی توهین شده بود. مردم قم که معتقد بودند مقاله چاپ‌شده در روزنامه اطلاعات، از سوی حکومت پهلوی نگاشته شده، در ۱۹ دی‌ علیه حکومت تظاهرات کردند. گفته شده که این تظاهرات با واکنش تند حکومت مواجه شد و در پی آن عده‌ای کشته و گروهی زخمی شدند.

پس از این رخداد، مردم تبریز در ۲۹ بهمن مراسم چهلم شهدای قم را برگزار کردند که بنابر گزارش‌ها، آن نیز به کشته و مجروح شدن افرادی انجامید. همچنین برگزاری مراسم چهلم شهدای واقعه تبریز در شهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان و شیراز به کشته‌شدن تعدادی دیگری منجر شد و این چرخه، زمینه را برای وقایع جدید در مراسم‌های چهلم بعدی فراهم کرد.

علاوه بر مراسم‌ چهلم شهدا در شهرهای مختلف، تظاهرات ۱۷ شهریور مردم تهران نیز از عوامل سرعت‌بخش در انقلاب دانسته شده است. تظاهرات ۱۷ شهریور در پی اعتراض به برگزاری جشن هنر شیراز در ماه رمضان صورت گرفت که گفته می‌شد رفتارهای خلاف عفت در آن صورت گرفته است.

پس از تظاهرات پی‌در‌پی مردم، شاه در ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ش از ایران خارج شد و امام خمینی در ۱۲ بهمن، پس از پانزده سال تبعید به کشور بازگشت. در نهایت، حکومت پادشاهی ایران با تظاهرات گسترده مردم غیرمسلح، اعتصاب فراگیرِ چند ماهه در بخش‌های مختلف و فعالیت‌های چریکی کوتاه‌مدت، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش سقوط کرد. به گزارش جان فوران، در جریان یک سال منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی (از ماه‌های آخر سال ۱۳۵۶ش تا ماه‌های پایانی ۱۳۵۷ش) شمار کشته‌شدگان بین ده تا دوازده هزار نفر برآورد شده است.

ماهیت انقلاب

در تبیین ماهیت اصلی انقلاب، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است. جان فوران این دیدگاه‌ها را در سه دسته تقسیم‌بندی می‌کند: ۱. ماهیت سیاسی-اقتصادی، ۲. ماهیت اسلامی و ۳. ماهیت تلفیقی از سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیکی تقسیم‌بندی کرده است. زیباکلام ریشه تفسیرهای مختلف را تمایلات سیاسی و بینش‌های اجتماعی متفاوت دانسته است. برخی از این تفسیرها و گرایش‌ها عبارتند از:

• سیاست اسلام‌زدایی رژیم پهلوی (تفسیر مورد پذیرش رهبران روحانی انقلاب و طرفداران آنان)؛
• نوسازی ناکافی شاه، دست‌نشانده‌بودن او از طرف آمریکا و جمهوری‌خواهیِ مردم (تفسیر ملی‌گرایان)؛
• مشکلات و ناهنجاری‌های اقتصادی (تفسیر مورد پذیرش مارکسیست‌ها)
• روند گسترده و شتابان نوسازی شاه برای مردم سنت‌زده و واپس‌گرای ایران (تفسیر طرفداران پهلوی)؛

تصویری از تظاهرات مردم در اعتراض به حکومت شاهنشاهی که در آن شعارهایی برای ایجاد حکومت اسلامی دیده می‌شود.

به گفته نیکی کِدی، یکی از مهمترین عوامل انقلاب خواست بسیاری از مردم ایران برای رهایی از نفوذ خارجی‌ها، و ایجاد یک اقتصاد، جامعه و فرهنگ مستقل از نفوذ و وابستگی به قدرت‌های غربی بوده است. آمال السُبْکی، از تاریخ‌پژوهان مصری، اقتصادی‌بودن این انقلاب را رد کرده است؛ دلیل او وضعیت اقتصادی مناسب ایرانیان نسبت به همه دولت‌های همجوار است. چنان‌که به گزارش مهدی نجف‌زاده، در نامه‌های اقشار مختلف جامعه به امام خمینی، عموماً درخواست‌های اقتصادی مطرح نمی‌شد. به گزارش جان فوران، با گسترش اعتصاب کارکنان و کارگران ادارات و کارخانه‌ها در مهر ۱۳۵۶ش جنبه اقتصادی انقلاب از بین رفت و ماهیت سیاسی به خود گرفت.

به گفته عمید زنجانی، اگرچه در سقوط رژیم پهلوی عوامل مختلف اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی تأثیرگذار بوده است، اما علت اصلی آن سیاست اسلام‌زدایی رژیم بود. به گفته آبراهامیان، در دوران حکومت محمدرضا پهلوی، نسل جوانی از روشنفکران به دنبال طرح و تدوین اندیشه‌های جدیدی بودند که با فرهنگ شیعه هماهنگ باشد. مرتضی مطهری و حامد اَلگار ماهیت انقلاب اسلامی را صددرصد اسلامی دانسته‌اند. به باور الگار، اگر مردم ایران به اسلام و تشیع اعتقاد عمیقی نداشتند، انقلاب ایران هیچگاه رخ نمی‌داد.

به گفته مصطفی ملکوتیان، از اساتید علوم سیاسی در ایران، ماهیت هر انقلابی را می‌توان از شعارها، ویژگی‌های رهبران و اعتقادات همراهان آن انقلاب شناخت. به گزارش جان فوران، در شعار مردم انقلابی، شعارهای دینی و با جریان‌های اسلامی به وضوح دیده می‌شد، چنان‌که در قطعنامه‌ تظاهرات ماه‌های پایانی رژیم پهلوی، تظاهرات‌کنندگان بر استقرار نظام اسلامی تأکید می‌کردند. بر اساس برخی پژوهش‌های اجتماعی بر پایه تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی ایران، ۵۴/۵ درصد از شعارهای افراد شرکت‌کننده در تظاهرات، شعارهای فرهنگی (شعارهایی مربوط به ارزش شهادت، دین اسلام و اهمیت آن، و حجاب اسلامی) و ۳۹/۶ درصد سیاسی بوده است. بر پایه این پژوهش مهم‌ترین ریشه انقلاب اسلامی، وضعیت نامطلوب فرهنگی و سیاسی و شاید مهم‌ترین نارضایتی مردم از وضعیت فرهنگی جامعه بوده است.

ویژگی‌های انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلاب‌های دیگر

میشل فوکو، جامعه‌شناس فرانسوی، با اشاره به روح مذهبی حاکم بر انقلاب اسلامی ایران، آن را پدیده‌ای متمایز از دیگر انقلاب‌های جهان توصیف می‌کند. عباسعلی عمید زنجانی، از صاحب‌نظران فقه سیاسی، انقلاب اسلامی ایران را از نظر فرهنگ، دانش و تئوری انقلاب فراتر از انقلاب‌های دیگری ارزیابی کرده است. به گفته او، ماهیت ایدئولوژیکی، قدرت رهبری و عمق تحولات ناشی از انقلاب، موجب شده صاحب‌نظران سیاسی الگوی جدیدی را برای تئوری‌های انقلاب بررسی کنند.

عمید زنجانی همچنین اندیشه‌های سیاسی سید جمال‌الدین اسدآبادی را در نهضت‌های احیاگر تفکر دینی در جهان اسلام، از جمله انقلاب اسلامی، تأثیرگذار می‌داند؛ ازاین‌رو به باور او، انقلاب اسلامی در بسیاری از ریشه‌های عقیدتی، تاریخی و اجتماعی با نهضت‌های اسلامی، شباهت و در برخی جهات دیگر تفاوت دارد.

مصباح یزدی معتقد است، انقلاب اسلامی ایران ادامه‌دهنده راه پیامبران است؛ چون همانند حرکت انبیا، عقاید حق را بر عقاید باطل برتری داده، به معنویت‌گرایی و ایجاد وحدت میان اقشار مختلف جامعه توجه دارد. وابسته‌نبودن انقلاب ایران به بیگانگان، قدرت رهبری و نفوذ معنوی او را از ویژگی‌های مهم انقلاب ایران به‌شمار آورده‌اند.

تئوری توطئه

در برخی نظریه‌پردازی‌ها انقلاب اسلامی یک توطئه از پیش‌ طراحی‌شده از سوی قدرت‌های خارجی معرفی شده است. به گفته صادق زیباکلام، طرفداران این نظریه مقامات ارشد حکومت پهلوی، دربار شاه و وابستگان به رژیم پهلوی هستند. بر اساس این نظریه، آمریکا، انگلیس و اسرائیل، علیه محمدرضا شاه توطئه کرده، او را سرنگون کردند تا او را به خاطر افزایش قیمت نفت، درخطربودن بازار غرب به دلیل صنعتی‌شدن و پیشرفت، و جلوگیری از تبدیل‌شدن ایران به پنجمین ارتش قدرتمند جهان، تنبیه کنند.

نیکی کدی معتقد است، تماس آمریکایی‌ها با مخالفان رژیم و مداخله‌نکردن به نفع شاه، این سوء تفاهم را برای طرفداران شاه ایجاد کرده است. به باور کدی، آمریکایی‌ها تلاش می‌کردند با امام خمینی ارتباط برقرار کنند تا از لحن ضد آمریکایی او بکاهند و از این راه از یک موقعیت بد، نتیجه مطلوبی را به دست آوردند، این در حالی است که آمریکایی‌ها به مخالفان رژیم هیچ کمکی نکردند. زیباکلام تئوری توطئه را ادعایی بدون دلیل و برآمده از پیش‌فرض‌های ناصحیح خوانده است.

زمینه‌ها

با سقوط رضاشاه در سال ۱۳۲۰ش دوره نوینی از تفکر دینی-سیاسی به وجود آمد. پس از پهلوی اول گفتمان مذهبی در ایران تقویت شد؛ زیرا سیاست‌های رضاشاه در جداسازی حکومت از مذهب شکست خورد و همزمان، آیین‌های شیعی نفوذ بیشتری در عرصه عمومی پیدا کرد؛ چنان‌که تشکل‌ها و نشریه‌های متعددی با پسوند اسلامی در خدمت به روحانیان سیاسی، مشغول فعالیت شدند. زیباکلام معتقد است، این گفتمان مذهبی با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش به اوج رسید و کودتا، تحول مذهبی در جامعه ایران را پدید آورد. به گفته مهدی نجف‌زاده، اگرچه با به‌قدرت‌رسیدن رضاشاه شکاف عمیقی میان سلطنت و مذهب ایجاد شد، اما رهبران مذهبی توانستند نفوذ خود را در جامعه حفظ کنند.

نهضت ملی‌شدن صنعت نفت در پاسخ به درخواست مردم تنها برای کسب استقلال اقتصادی و سیاسی ایران در حوزه منابع نفتی شکل گرفت. مبارزات سیاسی سید ابوالقاسم کاشانی و محمد مُصَدّق در سال ۱۳۳۲ش برای ملی‌شدن صنعت نفت به نتیجه رسید و مجلس سِنا در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ش ملی‌شدن صنعت نفت را تصویب کردند. مصدق در سال ۱۳۳۰ش نخست وزیر ایران شد و مورد حمایت کاشانی قرار گرفت. با قدرت‌یافتن مصدق آمریکا و انگلیس منافع خود را در خطر دیدند، و در پی اختلاف به‌وجودآمده بین مصدق و کاشانی، دولت مصدق را در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش سرنگون کرده، فضل‌الله زاهدی را به قدرت رساندند. رژیم پهلوی با نهضت ملی‌شدن صنعت نفت رو به سقوط نهاد، ولی با حمایت انگلیس و آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش دوباره روی کار آمد. با روی کار آمدن زاهدی، نفت ایران دوباره در اختیار بیگانگان قرار گرفت.

پس از کودتای ۲۸ مرداد، حکومت پهلوی برای تثبیت قدرت، با همکاری‌های فنی سازمان‌های اطلاعاتی اسرائیل و آمریکا، ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) را در سال ۱۳۳۲ش تشکیل داد. این سازمان در دانشگاه‌ها، اداره‌ها و کارخانه‌های بزرگ نفوذ داشت. ازاین‌رو شاه بر بیشتر بخش‌های جامعه تسلط پیدا کرد؛ بر انتخابات نظارت می‌کرد و اختیار مجلس شورای ملی و سنا را در دست گرفت. او احزاب مخالف را همسو با منافع خود به شدت سرکوب کرد. با این حال محمدرضا شاه در برخورد با طبقه مذهبی جامعه با احتیاط عمل می‌کرد؛ رهبران دینی، مانند سید حسین بروجردی، دسترسی آسانی به دربار داشتند و دولت نسبت به تقویت و حمایت از مذهب، خود را متعهد می‌دانست.

به گفته صادق زیباکلام، بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش تحولی مذهبی در عرصه اجتماعی و سیاسی رخ داد و نمودهایی از بازگشت به اسلام هم در بُعد سیاسی و هم در بُعد تفکر دینی، در جامعه به وجود آمد و عناصر مذهبی، رهبری جریانات مبارزه‌طلبی را عهده‌دار شدند. تا پیش از کودتای ۱۳۳۲ش، دانشگاهیان، سکولار یا ملی‌گرا و یا از حزب توده بودند، ولی بعد از کودتا تفکر مذهبی نیز در بین آنان رواج پیدا کرد. سید محمود طالقانی‌ و‌ مرتضی مطهری، دو شخصیت روحانی و مهدی بازرگان شخصیت دانشگاهی بود که نقش مهمی در این تحول داشتند. این سه تن با زبانی متمایز از دیگران بین علم و دین وحدت برقرار کردند و اسلام را با نیازهای دنیای معاصر مرتبط نشان دادند.

باورهای شیعی در انقلاب

در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ظرفیت‌های اسلام شیعی تأثیرگذار دانسته شده است، عناصری چون اعتقاد به عدالت اجتماعی، امامت انسان صالح، تأثیر سیره ائمه(ع) بر زندگی روزمره ایرانیان و بازتعریف مفاهیم مهدویت، انتظار فرج و غیبت امام زمان(ع). نظریه شیعه درباره مشروعیت حکومت نیز از زمینه‌های فکری انقلاب اسلامی معرفی شده است. بر اساس دیدگاه شیعیان، حکومت غیرمعصومان در دوران حضور امامان معصوم مشروعیت ندارد و در عصر غیبت نیز حکومت‌هایی که بدون اذن امام تشکیل شوند غاصب محسوب می‌شوند. به همین دلیل، به گفته علی الوردی، جامعه‌شناس عراقی، شیعیان پیوسته در انقلاب به سر می‌برند، مگر آنکه امام معصوم حکومت را در دست گیرد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اصل ولایت فقیه به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران افزوده شد. ولایت فقیه نظریه‌ای است در فقه سیاسی شیعه که طبق آن، در زمان غیبت امام زمان(عج)، حکومتِ جامعه مسلمانان برعهده فقیه جامع‌الشرایط است.

تصویری از عزاداران امام حسین(ع) که بر علم عزاداری تصویرهایی از امام خمینی را نصب کرده‌اند.

انقلابی‌ها با بهره‌گیری از شخصیت امامان شیعه، به خصوص امام علی(ع) و امام حسین(ع)، گفتمان انقلاب مذهبی را شکل دادند. از طرفی از آنجا که نام امام علی(ع) و حکومت او با مفاهیمی چون عدالت، ساده‌زیستی و بی‌اعتنایی به دنیا، پیوند داشت، حکومت‌های فاقد این ویژگی‌ها، از جمله حکومت پهلوی، ناصالح خوانده شد. از طرف دیگر از آنجا که امام حسین(ع) الگویی برای واکنش در برابر حکومت‌های ناصالح به‌شمار می‌آید، مفاهیمی چون مبارزه، شهادت و سرسختی در راه حق، به ادبیات انقلابی‌ها وارد شد و راه را برای مبارزه آنان هموار کرد. امام خمینی در پیام‌های خود وضعیت مبارزاتی انقلاب‌ها را با وضعیت صدر اسلام مقایسه کرده، آنان را پیرو نهضت امام حسین معرفی می‌کرد. وی حیات سیاسی حکومت را به عنوان اصلی‌ترین مؤلفه اسلام در نظر می‌گرفت، نه دینداری فردی و خصوصی. چنان‌که تظاهرات انقلابی‌ها معمولا همزمان با مراسم مذهبی، مجالس ترحیم، هفتم یا چهلم شهدای انقلاب آغاز و از این مجالس به عنوان وسیله بسیج مردم استفاده می‌شد و علما این گردهمایی‌ها را به عرصه‌ای برای بیان اعتراض‌ها و خواسته‌های سیاسی تبدیل می‌کردند.

همچنین ببینید: ولایت فقیه

سیاست‌های ضد مذهبی در عصر پهلوی

به گفته مصطفی ملکوتیان، از اساتید علوم سیاسی در ایران، محمدرضا پهلوی، مانند پدرش رضاشاه، فرهنگ مذهبی مردم ایران را تحقیر می‌کرد و اقداماتی را انجام می‌داد که بر خلاف اصول و اعتقادات اسلامی بود. از جمله این اقدامات می‌توان به استفاده از تاریخ شاهنشاهی به جای تقویم اسلامی، تشویق زنان به استفاده‌نکردن از چادر، و احیای ملی‌گرایی در مقابل اسلام‌گرایی اشاره کرد. حکومت می‌خواست از پادشاهان هخامنشی الگوگیری کرده، ملی‌گرایی و هویت پیش از اسلام را زنده و با ارزش‌های اسلامی مقابله کند.

در سال ۱۳۵۴ش مبدأ تقویم ایران از هجری شمسی به تقویم شاهنشاهی تغییر کرد و سال ۱۳۵۵ش، سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی خوانده شد.

رسول جعفریان، یکی از پیش‌زمینه‌های انقلاب اسلامی را مسئله حجاب دانسته است. او آزادی مذهبی‌ها در پی سرنگونی رضاشاه، نگارش کتاب مسئله حجاب اثر شهید مطهری در سال ۴۸ش و راهپیمایی زنان چادری در خیابان‌ها در سال ۵۷ش را در همین راستا ارزیابی کرده است. به گفته رسول جعفریان، در سال‌های مبارزه علیه شاه، مسئله حجاب یکی از مشغله‌های اصلی مبارزان علیه شاه بود.‌ گفته شده، رژیم پهلوی با ایجاد مراکز فحشا، قماربازی، مشروب‌خواری و نمایش فیلم‌های غیراخلاقی، بی‌بندوباری را در جامعه رواج می‌داد که جشن هنر شیراز نمونه‌ای از آن بود.

حمایت حکومت پهلوی از بهائیت

به گفته علیرضا روزبهانی، بهائیت‌پژوه ایرانی، حضور بهائیان در منصب‌های مهم سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و امنیتی برای دین‌داران آزاردهنده بود. سید سعید زاهدزاهدانی، جامعه‌شناس و نویسنده کتاب بهائیت در ایران، بهائیت را ابزار قدرت‌های استعماری برای شکستن اقتدار دینی در ایران دانسته است او معتقد است، هرجا موضوع دین‌زدایی از نهاد سیاست یا جامعه مطرح بوده، بهائیان نقش فعالی داشته‌اند؛ چنان‌که هم در دوران مشروطه و هم در دوران پهلوی، همکاری بیگانگان و بهائیان برای مقابله با دیانت و روحانیت، به‌روشنی به چشم می‌خورد.

به گزارش رسول جعفریان، در دوران رژیم پهلوی، بهائیت با حمایت حکومت وقت رشد کرد و فردی بهائی (هویدا) نخست وزیر شد و ده‌ها بهائی دیگر مسئولیت‌های مهم دولتی گرفتند. به گفته جمشید آموزگار، نخست‌وزیر ایران در سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷ش، مردم هویدا را عامل بهائیت و یهودیان می‌دیدند و همین امر سبب سقوط پهلوی شد. به‌گفته جعفریان، امام خمینی رژیم پهلوی را عامل اصلی گسترش بهائیت در ایران می‌دانست؛ از این‌رو، برخلاف افرادی که رویارویی مستقیم با بهائیت را در پیش گرفته بودند، او رژیم پهلوی را هدف خود قرار داد؛ به همین دلیل بود که با سرنگون‌شدن رژیم پهلوی، بهائیت نیز برچیده شد.

سوءاستفاده‌های اقتصادی در رژیم پهلوی

از نگاه اکثر صاحب‌نظران، فساد مالی گسترده خاندان پهلوی، یکی از عوامل انقلاب مردم بوده است. جان فوران، رژیم پهلوی را غرق‌شده در فساد اقتصادی، رشوه‌خواری و مال‌اندوزی می‌داند. مطابق نقل آبراهمیان از یک اقتصاددان غربی، در سال‌های پایانی رژیم پهلوی، حدود دو میلیاد دلار به صورت مستقیم از محل درآمدهای نفتی به حساب‌ اعضای خانواده سلطنتی در بانک‌های خارجی منتقل شد. تنها در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله که به مناسبت بنیان‌گذاری نخستین سلسله شاهنشاهی در ایران صورت گرفت، دولت وقت هزینه یکصد میلیون دلاری پرداخت کرد. علاوه بر محمدرضا شاه و خاندانش، دولت‌مردان نیز فساد مالی گسترده‌ای داشتند.

سند مربوط به برداشت ارز از حساب بانک مرکزی برای شمس پهلوی، خواهر محمدرضا پهلوی.

به گفته آبراهامیان، اگرچه دربار پهلوی میزان دارایی خود را مشخص نمی‌کرد ولی منابع غربی دارایی آنان را بین پنج تا بیست میلیارد دلار برآورد می‌کردند. آبراهامیان، منابع اصلی این ثروت را در چهار محور دسته‌بندی می‌کند: ۱. زمین‌های کشاورزی تصرف‌شده از سوی رضا و محمدرضا پهلوی، ۲. واریز بخشی زیادی از درآمدهای نفتی به حساب‌ اعضای خانواده پهلوی در بانک‌های خارجی، ۳. تجارت پررونق با استفاده از وام‌های کلان از بانک‌های دولتی، ۴. بنیاد پهلوی شامل ده‌ها شرکت، کارخانه و بانک.

پیامدها و دستاوردها

صادق زیباکلام آثار و تبعات انقلاب اسلامی را در ابعاد منطقه‌ای و تغییرات بنیادین در ساختارهای اجتماعی ایران بی‌نظیر خوانده است. از جمله آثار انقلاب به این موارد اشاره کرده‌اند: معرفی اسلام به عنوان مکتب جامع و اجتماعی، کسب قدرت و روی‌کارآمدن اسلام‌گرایان، احیای تفکر تقریب مذاهب اسلامی و وحدت میان ملت‌های مسلمان، تشدید نیاز دولت‌ها برای کسب مشروعیت دینی و مردمی، استقلال سیاسی و رهایی از نفوذ قدرت‌های بیگانه، ترویج فرهنگ استقلال‌خواهی و استکبارستیزی، آشکارساختن رابطه متقابل حوزه دین و سیاست،، بی‌اعتباری نظام دو قطبی حاکم بر جهان و زمینه‌سازی برای بیداری اسلامی.

شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران

با پیروزی انقلاب اسلامی، نظام شاهنشاهی در ایران سرنگون شد و حکومتی دینی با الگوی جدیدی از نظام مردم‌سالاری، با عنوان مردم‌سالاری دینی با محوریت ولایت فقیه شکل گرفت. چند روز پس از ورود امام خمینی به ایران، او با تکیه بر حمایت‌های مردمی، مهدی بازرگان را مأمور تشکیل دولت موقت ساخت تا با برگزاری همه‌پرسی، نوع حکومت مشخص شود. با برگزاری همه‌پرسی در ۱۱ و ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ش، اکثریت رأی‌دهندگان با ۹۸.۲ درصد آرا، به استقرار نظام جمهوری اسلامی رأی مثبت دادند.

پیام آیت‌الله خوئی پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، که در آن از حق آزادی مردم در تعیین سرنوشت خود و مشارکت در ایجاد حکومت اسلامی تقدیر شده است.

با تأسیس مجلس خبرگان قانون اساسی در ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ش، اعضای آن تدوین و تصویب نهایی قانون اساسی را در ۲۴ آبان همان سال در ۱۲ فصل و ۱۷۵ اصل به پایان رساندند و در ۴ آذر به رهبر انقلاب تحویل دادند. این قانون به دستور امام خمینی، در ۱۱ و ۱۲ آذر ۱۳۵۸ش به همه‌پرسی گذاشته شد و با‌ رأی ۹۵ درصد از شرکت‌کنندگان (۷۵درصد از واجدین شرایط) به تصویب رسید.

در قانون اساسی، مذهب شیعه اثناعشری به عنوان مذهب رسمی ایران شناخته شد و علاوه بر قوانین و مقررات اسلامی، به امور فرهنگی و ارزشی دیگری مانند شورا و امر به معروف و نهی از منکر نیز تأکید شد. مقدمه قانون اساسی، رسالت خود را محقق‌ساختن زمینه‌های اعتقادی انقلاب اسلامی و فراهم‌کردن بستر مناسب برای تربیت انسان‌هایی با ارزش‌های بلندمرتبه و جهان‌شمول عنوان کرده است. همچنین در مقدمه قانون اساسی آمده است که قانون اساسی باید زمینه تداوم انقلاب در داخل و خارج ایران را فراهم کند و نفی هرگونه استبداد فکری و اجتماعی و انحصار اقتصادی را تضمین کند.

همچنین ببینید: نظام جمهوری اسلامی ایران و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

تحقق نظریه اسلام سیاسی

در انقلاب اسلامی ایران، ایده اسلام سیاسی به وقوع پیوست و برای نخستین‌بار در تاریخ مدرن، گفتمان اسلام سیاسی در علوم سیاسی و روابط بین‌الملل مطرح شد. در ادبیات نظری روابط بین الملل، تحلیل اسلام سیاسی مورد توجه قرار گرفت. اصطلاح اسلام سیاسی را واکنشی به شکست ایدئولوژی سکولار دانسته‌اند. گفته شده، در کشورهای مختلف اسلامی به تأثیرپذیری از انقلاب ایران، انواعی از الگوهای اسلام سیاسی به وجود آمد که برخی از آنها فرصت و برخی دیگر به عنوان تهدید مطرح می‌شوند؛ الگوهایی مانند اسلام سیاسی طالبان، اسلام سیاسی ترکیه، اسلام سیاسی الجزایر، اسلام سیاسی سودان و حتی اسلام سیاسی در گروه‌ها و جریان‌های تکفیری.

احیای هویت دینی و سیاسی مسلمانان

به گفته برخی نویسندگان، انقلاب اسلامی دین را به صحنه اجتماع بازگرداند؛ چنان‌که در دوران رُنِسانس، دین از صحنه اجتماعی خارج شده بود. در ایران شعائر دینی و جلسات آموزش دینی گسترش یافت، جایگاه زن در اجتماع ارتقا پیدا کرد و ارزش‌های اسلامی احیا شد. به گفته حمید پارسانیا، پژوهشگر و نویسنده ایرانی، انقلاب ایران نقطه عطفی را در احیای هویت دینی مسلمانان ایجاد کرد. در کشورهای جهان تبلیغات و تظاهرات‌هایی برای اجرای احکام اسلامی، مانند حجاب و برخورد با مشروبات الکلی و فیلم‌های خلاف اخلاق، شکل گرفت. تیراژ کتاب‌ها و نشریات اسلامی به صورت چشمگیری افزایش یافت. ابعاد فکری، سیاسی، فقهی و اخلاقی رهبران ایران به‌ویژه امام خمینی، در کشورهای اسلامی رواج یافت و از دهه ۴۰ قرن چهاردهم هجری شمسی مذهب به صورت جدی‌تر وارد سیاست شد. آرمان آزادی قدس و فلسطین در جهان شدت گرفت. انقلاب ایران با عنوان احیاگر هویت مذهبی شیعیان نیز معرفی شده است. از نمونه‌های احیای هویت مذهبی شیعیان به افزایش بینش سیاسی و دینی شیعیان، ساماندهی تشکیلات منسجم سیاسی، خارج‌شدن از موضع انفعال و نقش‌آفرینی فعال شیعیان، و رونق‌یافتن حوزه‌های علمیه و مراکز دینی اشاره شده است.

گسترش شیعه و اسلام‌گرایی

سخنرانی ابراهیم زکزاکی در کنفرانس امام خمینی در لندن. ابراهیم زکزاکی و میلیون‌ها نفر از اهالی نیجریه تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی شیعه شدند.

گسترش مذهب شیعه و اهمیت‌یافتن تشیع و ایران در جهان اسلام و منطقه از آثار مهم انقلاب اسلامی به‌شمار آمده است. به نظر رسول جعفریان، جاذبه شخصیت امام خمینی و موضع‌گیری‌های ضد استعماری او به حساب عقیده مذهبی تشیع گذاشته شد و موجب ترویج مذهب شیعه گردید. گفتمان مکتب شیعه جهانی شد و گروه‌هایی که در برابر مذهب موضع می‌گرفتند، منزوی شدند. نیروهای مذهبی قدرت یافتند و حرکت‌های روشنفکری در موضع انفعال قرار گرفتند. به گفته جعفریان، پس از انقلاب اسلامی، در مؤسسه‌های پژوهشی غرب، تحقیقات شیعه‌شناسی اهمیت یافت و پژوهش‌های جدیدی انجام گرفت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، موج جدیدی از اسلام‌گرایی در کشورهای اسلامی و غیراسلامی ایجاد شد و غیر مسلمانان درصدد شناخت ایدئولوژی اسلام برآمدند. برای نمونه مطابق برخی گزارش‌ها، اسلام‌گرایی در فرانسه بعد از انقلاب اسلامی ایران رشد کرد و محل عبادت مسلمانان در آن کشور از ۲۳ محل در سال ۱۹۷۰م، تا سال ۱۹۹۲م به بیش از ۱۲۰۰ محل رسید؛ و یا تعداد مسلمانان در سوئد، از ۱۶ هزار نفر در سال ۱۹۷۶م، به ۲۰۰ هزار نفر در سال ۱۹۹۵م بالغ گردید.

الگوگیری کشورهای مسلمان

به گفته برخی پژوهشگران، با وقوع انقلاب اسلامی و به‌وجودآمدن حاکمیت تشیع در ایران، جنبش‌های شیعی و سنی انقلاب اسلامی را الگوی خود قرار دادند و روحیه مبارزه با وضع موجود به مسلمانان کشورهای دیگر انتقال پیدا کرد. در مبارزات سیاسی گرایش به جهاد افزایش یافت و جنبش‌های اسلامی جهاد، شهادت و ایثار را به عنوان اصول اساسی خود پذیرفتند.

به گفته حسن شُبَّر، مؤسس حزب الدعوه، طرح مباحث مربوط به ولایت فقیه از سوی امام خمینی در نجف، بر روشن‌فکران حوزوی عرب، مانند حزب الدعوه و سید محمدباقر صدر، تأثیرگذار بود. سید محمدباقر صدر، به تأثیرپذیری از انقلاب اسلامی ایران، رهبری جنبش الدعوة الاسلامیة در عراق را بر عهده گرفت. در شهرهای نجف، کوفه، سامرا و کاظمین تظاهرات مردمی شکل گرفت که به درگیری با نیروهای دولتی انجامید.

اندکی پس از پیروزی انقلاب، شیعیان عربستان در برخی شهرها، مانند قَطیف، دست به تظاهرات زدند. در مساجد شهرهای شیعه‌نشین عربستان، مردم اعلامیه‌هایی را علیه خانواده سلطنتی سعودی پخش کردند و واعظان علیه حکومت سخنرانی کردند. در سال ۱۳۵۸ش شیعیان اَحساء در عربستان برای نخستین‌بار مراسم زیارت عاشورا را در ملأ عام برگزار کردند. مطابق برخی گزارش‌ها، در عزاداری عاشورای سال ۵۸ش در عربستان، چهارصد هزار نفر شرکت کرده بودند. تأثیر انقلاب اسلامی، محدود به شیعیان عربستان نبود، بلکه برای اهل‌سنت نیز جاذبه‌هایی داشت؛ چنان‌که اشغال مسجدالحرام توسط بنیادگرایان مسلح در سال ۱۴۰۰ق در همین راستا تفسیر شده است.

با این حال، حکومت‌های وقت عراق و عربستان با درنظرگرفتن تجربه انقلاب ایران، برخی سیاست‌ها را اجرا کردند تا از حرکت‌های معترضانه شیعیان جلوگیری نمایند. صدام معتقد بود، محمدرضا شاه در نکشتن امام خمینی اشتباه کرده بود؛ ازاین‌رو سید محمدباقر صدر را که بزرگ‌ترین دشمن خود می‌دانست، به قتل رساند و از وقوع انقلاب در عراق جلوگیری کرد. گفته شده سید محمدباقر صدر به صورت مطلق از انقلاب ایران حمایت و مردم را به مبارزه مسلحانه تشویق می‌کرد.

افراد و گروه‌های فعال در انقلاب

در انقلاب اسلامی ایران، گروه‌ها و تفکرات سیاسی مختلف حضور داشتند؛ تفکراتی از حزب توده، جبهه ملی، نهضت آزادی، روحانیت و مجاهدین خلق. به‌گفته جان فوران، همه پژوهشگران مطرح بر این باورند که انقلاب ایران حاصل ائتلاف طبقات مختلف جامعه بود. حتی گفته شده، تمامی نظریه‌پردازان در این موضوع اتفاق نظر دارند که انقلاب ایران از نظر شرکت‌داشتن همه اقشار جامعه در آن، نسبت به انقلاب‌های دیگر پدیده‌ای استثنائی است.

رهبری

مقالهٔ اصلی: سید روح‌الله موسوی خمینی

سید روح‌الله موسوی خمینی، از مراجع تقلید شیعه، رهبری انقلاب اسلامی را بر عهده گرفت و مراجع دیگر را نیز با خود همراه کرد. بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، مرجعیت یکپارچه در ایران به وجود نیامد و سید محمدهادی میلانی، سید محمدکاظم شریعتمداری و سید روح‌الله خمینی به عنوان مرجع تقلید مطرح شدند که از میان آنها امام خمینی به دلیل مخالفت‌ها با رژیم شاهنشاهی شهرت بیشتری پیدا کرد. البته امام خمینی پیش از آن نیز (سال ۱۳۲۳ش) مردم را به قیام علیه حکومت دعوت کرده بود. امام خمینی با تبیین نظریه حکومت اسلامی نشان داد نه تنها به خلع پهلوی، که به تأسیس حکومت اسلامی می‌اندیشد.

سخنرانی امام خمینی در بهشت زهرای تهران پس از ورود به ایران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ش.

در جریان انقلاب، امام‌ خمینی برای همه گروه‌های مبارزاتی جاذبه داشت و همگان‌ رهبری او را پذیرفته بودند؛ جریان‌های اسلامی او را رهبر مذهبی-سیاسی می‌خواندند. مجاهدین خلق نیز‌ که با اشکالات مبنایی روبه‌رو شده بودند، در ظاهر حرکتی بر خلاف امام از خود نشان نمی‌دادند. بقایای حزب توده و چپی‌ها به امام خمینی به دید رهبر ضد امپرالیست نگاه می‌کردند. افراد با گرایش ملّی و نیز طیف گسترده‌ای از روشنفکران هم در عمل رهبری او را پذیرفته بودند. یِرواند آبراهمیان معتقد است، زندگی ساده امام خمینی، خودداری او از سازش با ظالمان و بسنده‌کردن به موضوعاتی که عامل نارضایتی همه جناح‌های مخالف بود (پرهیز از مسائل اختلافی) نقش تعیین‌کننده در محبوبیت و پیروزی او داشته است.

به گفته صادق زیباکلام، امام خمینی موج جدید بازگشت افراد تحصیل‌کرده به اسلام را در ابعاد گسترده‌ای تقویت کرد و در نگرش به رابطه مذهب و سیاست، و مذهب و حکومت تغییرات تاریخی پدید آورد. امام خمینی پس از شانزده ماه درگیری‌های خیابانی، شش ماه راهپیمایی مردم و پنج ماه اعتصاب کارگران به ایران بازگشت. با پیروزی انقلاب، امام خمینی و نیروهای فکری او قدرت گرفتند و در مقابل، افراد و گروه‌های مخالف امام خمینی رو به زوال گذاشتند؛ گروه‌ها و افرادی مثل جبهه ملی، گروه‌های غیرمذهبی چپ، گروه‌های اقلیت‌های دینی و حتی روحانی‌های طراز اولی چون شریعتمداری. آبراهامیان، پشتوانه اصلی امام خمینی را بازاریان و روحانیان معرفی کرده است.

روحانیت انقلابی

با درگذشت آیت‌الله بروجردی، مرجعیت شیعه به رهبری امام خمینی جریان نوینی را در سیاست در پیش گرفت و دو گروه از روحانیان به صورت جدی از او حمایت کردند که به پیروزی انقلاب انجامید. گروه نخست که ساواک آنان را افراطی می‌خواند، اشخاصی بودند که با وجود فعالیت‌های علمی، از نظر سیاسی بیشتر عملگرا بودند؛ از جمله این افراد می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: حسینعلی منتظری، سید محمدرضا سعیدی، سید علی حسینی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، فضل‌الله محلاتی، محمدرضا مهدوی کنی، ابوالقاسم خزعلی، محمد یزدی، صادق خلخالی، سید علی اندرزگو، و علی‌اکبر مشکینی. شماری از اساتید برجسته حوزه قم که با یکدیگر همفکر بودند، جامعه مدرسین را پایه‌گذاری کردند. در تهران نیز روحانی‌هایی که مشابه جامعه مدرسین بودند، جامعه روحانیت را تأسیس کردند.

تصویری از سخنرانی مرتضی مطهری پیش از پیروزی انقلاب در حسینیه ارشاد.

گروه دیگری از روحانیت انقلابی بیشتر به مسائل فرهنگی، احیای تفکر دینی و تبیین مبانی فکری انقلاب تمرکز داشتند؛ از جمله این افراد می‌توان مرتضی مطهری، سید محمد حسینی بهشتی، محمدتقی فلسفی، محمدتقی جعفری، محمد امامی کاشانی، محمدجواد باهنر، محمدتقی مصباح یزدی و محمد مفتح را نام برد. از مطهری و بهشتی به عنوان تئوریسین‌های انقلاب یاد می‌شود. این افراد بیشتر کارهای فرهنگی انجام می‌دادند، کارهایی مثل ایجاد نهادهای فرهنگی اسلامی، پاسخگویی به شبهات ضددینی و تلاش فکری غیرمستقیم برای نامشروع نشان‌دادن حکومت پهلوی. مرتضی مطهری، بیش از آنکه به یک چهره سیاسی شناخته شود، چهره‌ای فرهنگی مبتنی بر آموزه‌های فلسفی-فقهی بود. مرتضی مطهری در سال ۱۳۴۶ش به همراه گروهی از همفکران خود، حسینیه ارشاد را تأسیس کرد و در حسینیه به مباحث مذهبی-سیاسی پرداخت و نوعی تفکر مذهبی انقلابی را ترویج کرد. از‌ دیگر اقدامات این گروه می‌توان به نوشتن کتاب‌های دینی برای مدارس، تأسیس مدرسه دین و دانش (در مقابل مدارس ملی و مذهبی)، فعالیت‌های مطبوعاتی و نگارش مقالات در نشریات دینی (مانند مجله مکتب اسلام)، اعزام مُبَلّغ برای سخنرانی‌ها و تأسیس مؤسسه‌های فرهنگی (مانند مؤسسه در راه حق و دار التبلیغ) اشاره کرد.

در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ش بیشتر روحانیان جوان تحت تأثیر عمیق اندیشه‌ها و دستورالعمل‌های امام خمینی بودند. در همان سال‌ها روحانیت، به رهبر بلامنازع انقلاب تبدیل شد. با پیروزی انقلاب اسلامی، طبقه روحانی که حامی امام خمینی بودند، قدرت گرفتند، هرچند برخی عالمان طراز اول با تصدی مسئولیت مستقیم روحانیت مخالفت کردند.

روحانیت در شهرهای ایران

برخی روحانیان گستره نفوذ کمتری داشتند و فعالیت آنها به استان یا شهر محدود می‌شد. از جمله این روحانیان می‌توان به این افراد اشاره کرد: سید محمدهادی میلانی و سید حسن قمی در مشهد، بهاءالدین محلاتی و سید عبدالحسین دستغیب در شیراز، عبدالرحیم ربانی شیرازی در قم، سید اسدالله مدنی و سید محمدعلی قاضی طباطبایی در تبریز، محمد صدوقی در یزد، و سید حسین خادمی در اصفهان.

روشنفکران دینی

از راست به چپ: سید محمود طالقانی، مهدی بازرگان و مرتضی مطهری.

در جریان نهضت انقلاب اسلامی ایران، گفتمان روشنفکری دینی با تأکید بر هم‌زیستی دین و مدرنیته، به‌ویژه در قالب حزب نهضت آزادی، شکل گرفت. مهدی بازرگان، سید محمود طالقانی و علی شریعتی از چهره‌های این گفتمان با گرایش ملی-مذهبی بودند و نیروهای روشنفکر مذهبی، در چهارچوب نهضت آزادی علیه شاه فعالیت می‌کردند. در دوران انقلاب سفید، نهضت آزادی و به تبع آن بازرگان با اصلاحات ارضی مخالفت کرده، آن را توطئه‌ای برای توسعه نفوذ سیاسی حکومت شاهنشاهی دانستند. به گفته عبدالحسین خسروپناه، مؤلف کتاب جریان‌شناسی فکری ایران معاصر، بازرگان به صراحت به سکولاریزم و جدایی دین از سیاست گرایش داشت. حداد عادل، نویسنده معاصر، بر این باور است که تأثیر اصلی مهندس مهدی بازرگان در دانشگاه‌ها و میان تحصیل‌کردگان جدید، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی‌بودن دین بود؛ چون تحصیل‌کرده‌های دانشگاه گمان می‌کردند لازمه علوم و تمدن غربی، رویگردانی از دین است. به گزارش رسول جعفریان، کتاب راه طی‌شده از آثار او، نقش مهمی در دین‌شناسی مردم در چند دهه داشت و تأثیر عمیقی در جوانان، به خصوص دانشجویان و تفکر سازمان مجاهدان خلق گذاشت. با این حال به گفته جعفریان، هنگامی که بازرگان قصد داشت مسیر مبارزه را به امام تعلیم دهد، امام اظهار بی‌نیازی کرد و اختلافات آنان آشکار شد.

سید محمود طالقانی، روحانی سرشناس و از رهبران نهضت آزادی، با روحانیان مذهبی دیگر تفاوت داشت، چرا که از جبهه ملی حمایت می‌کرد. او حلقه پیوند گروه‌های مذهبی و گروه‌های غیرمذهبی بود. اقلیت‌های سنی‌مذهب و نیز گروه‌های چپ برای انجام درخواست‌های خود به او مراجعه می‌کردند. اگرچه طالقانی را از افراد میانه‌روی انقلاب به شمار آورده‌اند، اما گفته شده او با انقلابی‌ترشدن فضا، ناچار‌ شد مواضع خود را به خمینی نزدیک‌تر کرد. رسول جعفریان، اهمیت طالقانی را تا آنجا دانسته که در نهضت انقلاب اسلامی وی را پدیدآورنده یک جریان در تاریخ اندیشه اسلامی معرفی می‌کند. فعالیت سیاسی او به مدت نیم قرن از دهه ۲۰ش آغاز شد. طالقانی در مسجد هدایت، سال‌ها به تبلیغ و ترویج دین پرداخت؛ جلسات تفسیر در آن برگزار کرد و با لحنی تند بر ضد حکومت صحبت می‌کرد.

تصویری از سخنرانی علی شریعتی در حسینیه ارشاد.

به باور بسیاری از محققان، آراء و دیدگاه‌های شریعتی، در شکل‌گیری انقلاب اسلامی بهمن ۱۳۵۷ش نقش داشته است. جان فوران، جایگاه شریعتی را در انقلاب، پس از امام خمینی در ردیف دوم قرار داده است. برخی، فضای فکری و ادبی دهه ۱۳۵۰ شمسی در ایران را، متعلق به شریعتی دانسته‌اند. به گزارش زیباکلام، شریعتی موج اسلام‌خواهی و گرایش به اسلام را گسترده‌تر کرد و جاذبه دین را نه تنها به میان دانشجویان و تحصیل‌کردگان، که به میان سایر اقشار آورد. به همین دلیل، شریعتی را گاه «معلم انقلاب» و گاه تئوریسین انقلاب خوانده‌اند. بیشتر مخاطبان شریعتی، روشنفکران جوان و انقلابی بودند. به گفته نیکی کدی، علی شریعتی در آماده‌کردن جوانان برای قیام انقلابی تأثیر بسیاری داشته است. سخنرانی‌های شریعتی در حسینیه ارشاد، علاوه بر آنکه به صورت نوارهای صوتی در اختیار مردم قرار می‌گرفت، در جزوه‌هایی چاپ و منتشر می‌شد. تا پیش از پیروزی انقلاب بهمن ۱۳۵۷ش، نزدیک به صد کتاب یا جزوه از او چاپ شد.‌ در راهپیمایی‌های اعتراضی، تصویر او در کنار تصویر امام خمینی حمل می‌شد. شریعتی به روشنفکران کمک می‌کرد تا بدون کنارگذاشتن هویت اسلامی، پاسخ مسائل فکری خود را بیابند.

همچنین ببینید: مهدی بازرگان، سید محمود طالقانی، و علی شریعتی

گروه‌ها و سازمان‌ها با رویکرد مسلحانه

در جریان نهضت انقلاب اسلامی برخی گروه‌ها و افراد به مبارزه مسلحانه روی آوردند، مانند فدائیان اسلام و سازمان مجاهدین خلق. فدائیان اسلام با هدف اجرای قوانین اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی تشکیل شد. رسول جعفریان، فدائیان اسلام را گرایشی مذهبی-انقلابی به شمار آورده که در صحنه سیاسی و مذهبی ایران در سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۴ش تأثیر عمیقی گذاشته است. به گفته جعفریان اگر انقلاب اسلامی ایران، حرکتی سنت‌گرا، بر ضد غرب‌گرایی و جایگزینی اسلام دانسته شود، باید فدائیان اسلام را یکی از حلقه‌های مهم این تفکر دانست. انگیزه جمعیت فدائیان اسلام، انگیزه سیاسی محض نبود، بلکه حرکت اولیه آنان یک حرکت دینی بود. به باور محمدتقی مصباح یزدی، جمعیت فدائیان اسلام با حرکت‌های انقلابی خود زمینه ملی شدن صنعت نفت را فراهم آورد و به حرکت انقلاب اسلامی سرعت داد.

سازمان مجاهدین خلق به دست تعدادی از جوانان تندروی نهضت آزادی با تأثیرپذیری از جنبش‌های انقلابی-مارکسیستی در جهان با رویکرد مبارزه مسلحانه شکل گرفت. محمد حنیف‌نژاد، سعید محسن و علی‌اصغر بدیع‌زادگان از اعضای نهضت آزادی بودند که به دلیل مخالفت با رویکرد مصالحه‌آمیز رهبران نهضت آزادی، سازمان چریکی مجاهدین خلق ایران را در سال ۱۳۴۴ش پایه‌گذاری کردند. ویژگی این سازمان، ایدئولوژی انقلابی-اسلامی-مارکسیستی آنان بود. بر‌ اساس‌ گزارش آبراهامیان، مبارزات چریکی این سازمان با رژیم پهلوی، در دهه پنجاه شمسی، هرچند به‌تنهایی نتوانست منجر به انقلاب موردنظر آنان شود، ولی تأثیرات قابل توجهی در فرآیند انقلاب اسلامی داشته است. سازمان مجاهدین خلق همزمان با جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، به عملیات نظامی مخفیانه‌ای اقدام کرد؛ چنان‌که در دهه پنجاه تعدادی از نظامیان آمریکایی به دست این سازمان ترور شدند. از دیگر اقدامات مسلحانه سازمان می‌توان به ترورِ ناکام فرزندِ اشرف پهلوی، خواهرزاده محمدرضا شاه، عملیات انفجاری همزمان با سفر ریچارد نیکسون (سیاست‌مدار آمریکایی)، ترور رئیس اداره زندان‌های شهربانی کشور، و ترور یکی از فرماندهان کمیته مشترک ضد خرابکاری اشاره کرد.

همچنین ببینید: جمعیت فدائیان اسلام و سازمان مجاهدین خلق ایران

زنان

تاریخ‌پژوهان انقلاب ایران مشارکت زنان در راهپیمایی‌های سیاسی و فعالیت‌های انقلابی را بسیار تاثیرگذار می‌دانند. چنان‌که گفته شده، نقش زنان در انقلاب ایران، یکی از موضوعات جدیدی است که وارد جامعه‌شناسی علل وقوع انقلاب شده است. امام‌ خمینی شرکت زنان در تظاهرات را یک تکلیف می‌دانست. گفته شده، گسترش گفتمان اسلام سیاسی از سوی امام خمینی، در تقویت سرمایه اجتماعی زنان تأثیرگذار بوده است.

زنان همچون مردان در تظاهرات شرکت کرده، زندانی می‌شدند؛ گاهی رژیم پهلوی آنان را شکنجه می‌کرد و در مواردی نیز به قتل می رساند. گفته شده بیشتر شهدای مربوط به واقعه ۱۷ شهریور مربوط به زنان است. هنگامی که تهدید رژیم به اعمال خشونت بالا می‌گرفت، زنان چادری در صف اول تظاهرات حضور می‌یافتند تا نیروهای پلیس را در وضعیت مشکلی قرار دهند. از جمله زنان انقلابی می‌توان به این افراد اشاره کرد: عاتقه صدیقی (همسر شهید رجایی)، منیره گرجی‌فرد، بانو امین و طاهره دباغ اشاره کرد.

رویکرد عالمان شیعه در برابر انقلاب

مطابق تحلیل رسول جعفریان، در دهه چهل علمای طراز اول به سیاست و دین، سه نگرش داشتند: ۱. پرهیز از دخالت در سیاست، ۲. پرهیز از مبارزه تند با حکومت، اما مخالف مظاهر فساد آن، ۳. حضور فعالانه در عرصه سیاست. در برخی تقسیم‌بندی‌های دیگر، از برخی روحانی‌های درباری نیز نام برده شده که در خدمت رژیم پهلوی بودند و برای حفظ قدرت شاه تئوری‌سازی می‌کردند. رسول جعفریان این گروه از روحانی‌ها را نه در شمار علمای طراز اول و دوم، که در ردیف روحانی‌های درجه سه و چهار قرار داده است. تفاوت عملکرد فقیهان شیعه در عرصه سیاسی و اجتماعی به دلیل نگرش فقهی ایشان درباره حکومت و دامنه اختیارات فقیهان و یا به دلیل آسیب‌های احتمالی و نداشتن قدرت کافی در تأثیرگذاری و موفقیت در این امور بود. با توجه به این اختلاف دیدگاه، برخی فقیهان در برخورد با قدرت‌های سیاسی با دخالت در سیاست، تلاش می‌کردند قدرت سیاسی حکومت را محدود کنند، ولی گروهی دیگر با پرهیز از دخالت در امور سیاسی جامعه، تقیه در پیش گرفته، از حکومت دوری می‌کردند. با توجه به میزان فعالیت فقیهان در عرصه سیاست، تقسیم‌بندی‌های گوناگونی برای رویکرد عالمان شیعه در برابر انقلاب اسلامی ارائه گردیده است.

حضور فعالانه در عرصه سیاست

گروهی از فقیهان به صورت جدی وارد صحنه سیاست شدند و برای خلع پهلوی از قدرت به فعالیت گسترده روی آوردند، افرادی مانند امام خمینی و بسیاری از شاگردان حسین بروجردی و محقق داماد. دلایلی که سبب شد این گروه از فقیهان بر گروه‌های دیگر مقدم شود عبارت‌اند از: ویژگی‌های اندیشه سیاسی در فقه شیعه، برخوردهای اشتباه محمدرضا شاه و ویژگی‌های شخصی امام خمینی.

به گفته رسول جعفریان، سید محمدهادی میلانی در موضع‌گیری‌های سیاسی و مبارزاتی بعد از امام خمینی نفر دوم بود. ازاین‌رو، بعد از دستگیری امام، از او دعوت شد برای تداوم انقلاب به قم برود.‌ میلانی در خراسان نفوذ بسیاری داشت به‌گونه‌ای که او را سلطان بی‌تاج و تخت نامیده بودند. وی فعالیت سیاسی خود را به مشهد محدود نکرد و در جریان دستگیری امام خمینی در سال ۴۲ش، رهبری مراجع تقلید را برای آزادی او در دست گرفت. برخورد میلانی با رژیم شاهنشاهی بسیار تندتر از مراجع دیگر بوده است. چنان‌که او به سپهبد قَرَنی، از فرماندهان ارتش، اجازه داده بود، شاه را ترور کند.‌ با این حال پس از چندی، فعالیت‌های سیاسی میلانی کاهش یافت و به تدریج از سیاست جدا شد.

سید محمدصادق روحانی نیز از مراجع جوانی بود که مواضع تندی علیه رژیم پهلوی داشت و معتقد بود که باید دولتی اسلامی به رهبری ولی فقیه ایجاد شود.

استقبال مردم قم از سید محمدصادق روحانی پس از آزادی از زندان حکومت پهلوی در سال ۱۳۵۷ش.

حضور محتاطانه در عرصه سیاست

به گزارش جان فوران، گروهی از روحانیان شیعه در جریان انقلاب اسلامی، با احتیاط رفتار می‌کردند. روحانی‌های میانه‌رو که با پهلوی و مظاهر فساد آن مخالفت می‌کردند، ولی حاضر نبودند مبارزه تندی را آغاز کنند؛ از جمله افراد این گروه می‌توان به افرادی چون سید محمدرضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری، سید شهاب‌الدین نجفی مرعشی اشاره کرد که مبانی، انگیزه‌ها و درجه دخالتشان در سیاست مختلف بود. ازاین‌رو در برخی دسته‌بندی‌ها مرعشی نجفی در شمار افرادی قرار داده شده که در سیاست دخالت نمی‌کرد. این گروه در موارد ضرورت تلاش می‌کردند با امام خمینی همراهی کنند و در بیرون نوعی هماهنگی و موضع یکسان از این دو گروه دیده می‌شد.

تصویری از علما و مراجع تقلید ایران در دهه ۵۰ش. ردیف اول به ترتیب از راست به چپ: شهاب‌الدین اشراقی (داماد امام خمینی)، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید محمدکاظم شریعتمداری، و سید محمدرضا گلپایگانی.

شریعتمداری به ماندن یا رفتن شاه اهمیت نمی‌داد و تنها خواستار بازگشت مشروطیت و اجرای قانون اساسی بود. شریعتمداری در اعتراضاتش کمتر شخص شاه را مورد حمله قرار می‌داد و بیشتر کارگزاران حکومتی مانند نخست‌وزیر، وزرا و مجلس، مورد انتقاد او قرار می‌گرفتند. او در واکنش به ماجرای کاپیتولاسیون و نفوذ بهائیان در دستگاه‌های حکومتی، مواضعی گرفته بود. به گفته کدی، شریعتمداری با به‌وجودآمدن فضای انقلابی ناچار شد، موضع خود را به نفع موضع امام خمینی تغییر دهد.

پرهیز از دخالت در سیاست

گروهی از فقیهان از دخالت در سیاست پرهیز می‌کردند و تنها به برخی توصیه‌ها و وساطت‌ها بسنده می‌کردند. سید احمد خوانساری، و برخی رهبران انجمن حجتیه را از این گروه به‌شمار آورده‌اند. مطابق نقل حسینعلی منتظری، سید احمد خوانساری ولایت فقیه را قبول نداشت و به همین دلیل معتقد بود باید به نصیحت‌کردن حکومت بسنده کرد و با آنها درگیر نشد. ولی به گفته جعفریان، سید احمد خوانساری با توجه به تجربه ناکامی مشروطیت و اعتقاد به عدم توانایی مقابله با حکومت، از دخالت در سیاست پرهیز می‌کرد.

برخی از رهبران انجمن حجتیه نیز به لحاظ فکری یا تقیه، از دخالت در سیاست خودداری می‌کردند. به گفته جعفریان، باور آنان این بود که غیرمعصوم نمی‌تواند حکومت کند. انجمن حجتیه به اعضای خود اجازه نمی‌داد در فعالیت‌های سیاسی شرکت کنند. به گفته خسروپناه، برخی اعضا و رهبران انجمن حجتیه که معتقد بودند در مقابله با رژیم پهلوی انقلابی پیروز نمی‌شود، به این نتیجه رسیدند که تشکیل حکومت دینی قبل از ظهور حرام است.

بازخوانی واژگان و مفاهیم اسلامی در گفتمان انقلاب

با پیروزی انقلاب اسلامی، برخی واژگان و مفاهیم اسلامی دوباره مورد توجه قرار گرفتند. برای نمونه کلماتی مانند جهاد و شهادت در ادبیات نهضت‌های اسلامی رواج یافت و در نتیجه آن روحیه شهادت‌طلبی در کشورهای اسلامی تقویت شد. انقلاب اسلامی ایران موجب تحول در گفتمان جهانی شد و ادبیات منازعات را به رویارویی استکبار جهانی با مستضعفان جهان تغییر داد.

امامت و امت

اُمّت اسلامی، یکی از مفاهیم اساسی در نظام سیاسی اسلام است که در گفتمان انقلاب اسلامی به صورت گسترده استفاده می‌شود. مفهوم امت، برخلاف مفهوم ملت، مفهومی فرا ملی، فرا قومی و فرا دولتی است و بر عناصر زبان، قوم و تاریخ تأکید ندارد. این مفهوم گروه وسیعی از مردم را شامل می‌شود که با هدایت رهبری مشترک (امامت) به سوی هدف مشترک حرکت می‌کنند. در اصل ۱۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، همه مسلمانان یک امت دانسته شده و دولت موظف گردیده بر پایه اتحاد ملل اسلامی، در جهان اسلام وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را محقق سازد.

گفتمان انقلاب اسلامی با تأکید بر مفهوم امت اسلامی و دعوت به وحدت اسلامی، زمینه را برای ایجاد نظام امامت و امت ایجاد کرد. نظریه امت و امامت، یک نظریه نظام‌ساز و مبتنی بر اندیشه ولایت فقیه است که با تکیه بر این نظریه، رابطه امت اسلامی با رهبران آن در چارچوب نظریه سیاسی تنظیم می‌شود. بر اساس نظریه امت و امامت، فقیهان علاوه بر بیان احادیث و بیان احکام شرعی، هدایت سیاسی امت را نیز بر عهده می‌گیرند.

طاغوت، مستضعف و مستکبر

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، واژۀ طاغوت در ادبیات سیاسی‌ ایران و جهان اسلام کاربرد یافت. امام خمینی این کلمه را برای شاهان پهلوی و درباریان فاسد به کار می‌برد. در ادبیات سیاسی با این واژه به افراد، گروه‌ها، یا حکومت‌هایی اشاره می‌شود که ضد اسلامی باشند و از ارزش‌های مادی و ضد دینی غرب حمایت کنند.

استضعاف و استکبار از مفاهیم سیاسی اسلام هستند که در تقابل یکدیگر قرار دارند. شیخ عیسی قاسم، فعال سیاسی-اجتماعی در بحرین، مستکبر را مسئول، فرمانروا یا حکومتی می‌داند که بر گروهی از مردم ستم کرده، تمام ابزارهای سرکوب را به کار می‌گیرد تا مردم را از گرفتن حقشان بازدارد. با این حال، حسینعلی منتظری، قائم‌مقام رهبری از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش، هر ضعیفی را مستضعف نمی‌داند و معتقد است، ضعیفی که امکان هرگونه مبارزه برای ازبین‌بردن ضعف خود را دارد، مستضعف به شمار نمی‌آید.

در ادبیات سیاسی ایران با واژگانی چون کوخ‌نشین، محرومان و پابرهنگان به مفهوم مستضعفان اشاره شده است. همدردی امام خمینی با مستضعفان، پایگاه اجتماعی او را گسترش داد. رابطه امام خمینی با مستضعفان رابطه‌ای دوطرفه دانسته شده، که از یک سو، مستضعفان از وفادارترین پیروان او معرفی گردیده‌اند و از سوی دیگر امام خمینی مستضعفان را صاحبان اصلی انقلاب دانسته است.

صدور انقلاب

مقالهٔ اصلی: صدور انقلاب اسلامی

صدور انقلاب اسلامی به معنی گسترش اندیشه‌ها، ارزش‌ها و اهداف انقلاب اسلامی در میان ملت‌های دیگر است. صدور انقلاب، که در تمامی انقلاب‌ها پدیده‌ای رایج است، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز به یکی از موضوعات مهم در جامعه انقلابی تبدیل شد. این کار از طریق ترویج مفاهیمی مانند عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی انجام می‌شود.

حذف صهیونیسم و مبارزه با استکبار جهانی از جنبه‌های سلبی صدور انقلاب، و احیای اسلام، اتحاد مسلمانان، تشکیل حکومت اسلامی و دست‌یابی به استقلال و آزادی از جنبه‌های ایجابی آن است. به گفته پژوهشگران، مهم‌ترین تأثیرگذاری انقلاب ایران بر جهان اسلام در سطح افکار و ایدئولوژی بوده است. اگرچه مسئله صدور انقلاب ایران هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم در نظر بوده، اما بیشتر به صورت نمونه‌ای الهام‌بخش و الگو تحقق یافته و مداخله مستقیم صورت نگرفته است. از ابزارهای جمهوری اسلامی ایران، برای صدور انقلاب به این موارد اشاره شده است: روز جهانی قدس، مراسم برائت از مشرکان در حج، هفته وحدت، سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران، برپایی کنفرانس اندیشه اسلامی و سمینارهای جنبش‌های آزادی‌بخش.

کشورهایی مانند عراق، افغانستان، ترکیه، پاکستان، لبنان و سودان را مشمول اثرپذیری بیشتری از انقلاب ایران دانسته‌اند. بیشترین تأثیر مستقیم انقلاب اسلامی و پایدارترین آن را مربوط به لبنان است و حزب‌الله لبنان بازتاب قطعی انقلاب اسلامی ایران در لبنان به‌شمار می‌آید. صدور انقلاب پیامدهای منفی نیز به دنبال داشت؛ چنان‌که با پیروزی انقلاب، خطر اسرائیل برای اعراب، تهدیدی فرعی شد و در سال ۱۹۸۷م در اجلاس اَمّان پایخت اُردن، ایران خطر اصلی دانسته شد.

پیوند به بیرون

• انقلابی به سبک خودش (درباره جاذبه‌های داخلی و بیرونی انقلاب اسلامی ایران)
• رویکردی تاریخی به نقش و جایگاه طبقه متوسط سنتی در وقوع انقلاب اسلامی ایران
• انقلاب اسلامی ایران و روابط بین‌المللی
• مفهوم اسلام سیاسی در انقلاب اسلامی ایران
• مؤلفه‌های فرهنگی انقلاب اسلامی ایران