صدور انقلاب اسلامی

صدور انقلاب اسلامی مجموعه سیاست‌ها، اقدامات و رویکردهای جمهوری اسلامی ایران است که برای گسترش آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب اسلامی در خارج از مرزهای کشور صورت می‌گیرد. این موضوع از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران مطرح گردیده و در چند اصل از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه اصل ۱۵۴، مورد تأکید قرار گرفته است.

صدور انقلاب اسلامی نه به‌معنای مداخله نظامی یا تحمیل ایدئولوژی، بلکه به‌عنوان ترویج گفتمان اسلامی، حمایت از مستضعفان، و تقویت جنبش‌های آزادی‌خواه در جهان اسلام تعریف شده است. امام خمینی، صدور انقلاب را وظیفه‌ای دینی و انسانی برای مقابله با ظلم، استکبار و نظام‌های سلطه‌گر می‌دانست.

این سیاست در قالب‌های مختلفی از جمله فعالیت‌های فرهنگی، رسانه‌ای، دیپلماسی عمومی، و حمایت معنوی از جنبش‌های اسلامی و مقاومت منطقه‌ای دنبال شده است. بااین‌حال، صدور انقلاب اسلامی همواره با واکنش‌های متفاوتی از سوی قدرت‌های جهانی، کشورهای منطقه، و جریان‌های سیاسی داخلی مواجه بوده و موضوعی مناقشه‌برانگیز در عرصه سیاست خارجی ایران به‌شمار رفته است.

توصیف و جایگاه

به گفته سید علی خامنه‌ای، دومین رهبر انقلاب، صدور انقلاب ایران به‌معنای صدور فرهنگ اسلامی و ارزش‌های انسانی همچون یکتاپرستی، اخلاق اسلامی، روحیه فداکاری و اخلاص و تزکیه است. امام خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی، ماهیت صدور انقلاب را فرهنگی و معنوی عنوان کرده است. بر این اساس، صدور انقلاب نه از طریق نظامی و امنیتی بلکه از مسیر بازتولید آموزه‌های اسلامی و هویت بخشی به مردم مسلمان جهت معرفی چهره واقعی اسلام انجام می‌شود.

سید علی خامنه‌ای جهانی بودن نهضت امام خمینی و جذاب بودن تشکیل حکومت اسلامی عادلانه را عامل صدور انقلاب به کشورهای دیگر بدون نیاز به دخالت در امور داخلی آن‌ها دانسته است. اصل ۱۵۴ قانون اساسی ایران نیز بر صدور انقلاب با تأکید بر عدم دخالت در امور داخلی ملت‌ها، از طریق حمایت از جنبش‌های سیاسی اسلامی و مبارزه آنها با استکبار تأکید دارد.

بنابر عقیده امام خمینی هدف از صدور انقلاب، اجرای احکام اسلام در دنیا و رسیدن مردم دنیا به رفاه و آزادی است. ازاین‌رو، صدور انقلاب زمانی تحقق می‌یابد که ابتدا حقیقت اسلام و اخلاق اسلامی و انسانی در ایران رشد کند و این کشور تبدیل به یک کشور آباد و مرفه و برخوردار از عدالت اجتماعی و دیگر ارزش‌های اسلامی شود. اهداف دیگری برای صدور انقلاب برشمرده شده است که موارد زیر از جمله آن‌ها است:

• پیاده کردن اهداف جهانی اسلام در کل دنیا
• زمینه‌سازی برای تشکیل حکومت جهانی امام زمان(عج)
• احیای هویت اسلامی مسلمانان
• وحدت و همگرایی مسلمانان جهان
• بیداری ملت‌ها و مبارزه آنها به استکبار جهانی
• صدور تجربه‌های انقلابی به سراسر جهان
• برقراری آشتی بین دولت‌ها و ملت‌ها

راه‌کارها و ابزارهای صدور انقلاب

از دیدگاه امام خمینی، از همه ابزارهای مشروع و متناسب با رویکرد فرهنگی و تبلیغی برای صدور انقلاب باید بهره برد. نهادهای مختلف همچون سفارت‌خانه‌ها، رسانه‌ها، حوزه‌های علمیه، مراسم اسلامی از جمله ابزارها برای صدور انقلاب به شمار می‌‌روند. ازاین‌رو تأکید می‌شود که صدور انقلاب با ابزارهای فرهنگی و روش‌های دیپلماتیک صورت خواهد گرفت. در همین راستا راهکارهایی برای صدور انقلاب ارائه شده است که برخی از آنها به شرح ذیل است:

• انجام تبلیغات از طریق رسانه‌های مختلف در خارج از کشور

• جذب نیرو و اعزام آنها به خارج از کشور جهت نشر فرهنگ اسلامی

• ارائه اخلاق پسندیده و رفتار اسلامی از جانب مسافران و زائران در خارج از کشور

• تحت تأثیر قراردادن دولتمردان خارجی توسط مسئولان ایرانی

• ایجاد هسته‌های مقاومت در سراسر جهان جهت مقابله با قدرت‌های شرق و غرب

• حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش و اسلامی در دنیا
• مبارزه مستمر و خستگی‌ناپذیر با استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا

• پیاده کردن دستورات اسلام و تبدیل کشور به یک حکومت و جامعه اسلامی و تبدیل شدن آن به یک الگوی موفق برای دیگران

• برگزرای سمینارها و کنگره‌ها جهت ارتباط گرفتن با ملت‌های دیگر

• پذیرش و اعزام دانشجو به کشورهای دیگر جهت ارتباط گرفتن با مردم آن کشورها

اقدامات انجام شده

تصویری از مراسم برائت از مشرکین در دهه ۶۰

اقداماتی از جانب جمهوری اسلامی ایران انجام شده است که در راستای صدور انقلاب به شمار رفته است. برخی از این اقدامات به شرح ذیل است:

• تعیین روز جمعه آخر ماه رمضان به نام روز قدس و برپایی راهپیمایی در این روز
• برگزاری مراسم برائت از مشرکین در مراسم حج
• تعیین ایام ولادت پیامبر(ص) به‌عنوان هفته وحدت و تلاش برای ایجاد وحدت بین مسلمانان
• برگزاری کنفرانس اندیشه اسلامی
• برپایی سمینارهای جنبش‌های آزادی‌بخش
• برگزاری جشن و مراسم سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران

موانع به‌وجود آمده در مسیر صدور انقلاب

پس از پیروزی انقلاب و تلاش برای صدور انقلاب به مناطق دیگر، موانعی در داخل و از خارج برای آن ایجاد گردید که جریان صدور انقلاب را با مشکل مواجه ساخت. آشفتگی و نابسامانی اوضاع داخلی خصوصا در اوائل پیروزی انقلاب از جمله این موارد قلمداد شده است. همچنین جدایی طلبی برخی گروه‌ها موجب شد رسانه‌های غربی چهره مخدوشی از انقلاب ایران ارائه کرده و فضا را برای صدور انقلاب نامناسب سازند.

بروز جنگ هشت ساله موجب شد تا توان دولتی و مردم متوجه حفظ کشور و نظام شده و به مسئله صدور انقلاب کمتر توجه شود. همچنین برخی بحران‌های به‌وجود آمده مانند تحریم‌ها و منزوی شدن ایران، فوت امام خمینی، تک‌قطبی شدن جهان و شرایط سازندگی بعد از جنگ موجب شد تا سیاست تهاجمی صدور انقلاب تبدیل به سیاست تدافعی تبدیل شود.

با روی‌کار آمدن دولت‌های ملی در کشورهای اسلامی، منافع اسلامی و مسلمانان جای خود را به منافع ملی داد که این امر با فراملی بودن انقلاب در تضاد بود. سرکوب گروه‌ها و جنبش‌های اسلامی توسط حاکمان کشورهای اسلامی، از دیگر موانع صدور انقلاب قلمداد شده است. اقدامات فرهنگی علیه شیعه و مردم ایران مانع مهم دیگری برای صدور انقلاب به شمار رفته است.

صدور انقلاب به کشورهای دیگر خطری بزرگ برای منافع کشورهای ابرقدرت به شمار رفته است. ازاین‌رو این کشورها اهتمام ویژه‌ای برای مقابله همه‌جانبه با ایران اسلامی را در دستور کار خود قرارداده‌اند.

چالش‌ها

تصمیم ایران برای صدور انقلاب به کشورهای دیگر موجب بروز تنش در روابط این کشور با جهان عرب گردید و موجب شد که خطر اسرائیل برای اعراب، تبدیل به تهدیدی فرعی شده و ایران به عنوان خطر اصلی معرفی شود. مهار و سرکوب جنبش‌های اسلام‌گرا در کشورهایی مانند عراق، مصر، تونس و اندونزی را از پیامدهای انقلاب اسلامی ایران قلمداد شده است.

محمدباقر حشمت‌زاده، از اساتید علوم سیاسی ایران، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را از پیامدهای صدور انقلاب دانسته است. به گفته او، کشورهای منطقه و نظام بین‌الملل که با صدور انقلاب، موجودیت و منافع خود را در خطر می‌دیدند، در تحمیل جنگ علیه ایران به اشتراک نظر رسیده، جنگ تحمیلی را آغاز کردند.

تأثیر انقلاب بر کشورهای منطقه

پیروزی انقلاب اسلامی ایده صدور انقلاب را در سال ۱۳۵۸ش در پی داشت و امواجی از اسلام سیاسی در جهان عرب ایجاد کرد. مهمترین تأثیر انقلاب اسلامی در زمینه احیای ارزش‌های اسلامی را زنده ساختن اسلام سیاسی دانسته‌اند. این تحول توانست تفکر انقلابی‌گری را در برابر محافظه‌کاری در دنیا گسترش دهد و الگوی حکومت دینی را رواج دهد. در مبارزات سیاسی، گرایش به جهاد افزایش یافت و جنبش‌های اسلامی جهاد، شهادت و ایثار را به عنوان اصول اساسی خود پذیرفتند. شعارهای انقلاب اسلامی در کشورهای مختلف در اعتراضات مردمی مورد استفاده قرار گرفت. منطقه خاورمیانه از انقلاب تأثیر پذیرفت و سران حکومت‌های منطقه دچار ترس و نگرانی شدند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، حجاب به عنوان یکی از مظاهر انقلاب در جنبش‌های سیاسی اسلامی گسترش یافت. در لبنان و الجزایر چادر زنان ایرانی مورد استفاده قرار گرفت‌ و در برخی کشورهای اسلامی و حتی در کشورهای اروپایی، حجاب گسترش یافت. بیشترین تأثیر مستقیم انقلاب اسلامی و پایدارترین آن را مربوط به کشور لبنان دانسته‌اند که از جمله آثار آن تأسیس حزب الله لبنان در سال ۱۹۸۳م عنوان شده است. در فلسطین، انقلاب اسلامی ایران موجب بیداری اسلامی و شکل‌گیری جریان‌های مقاومت شد. ایران با حمایت از گروه‌هایی مانند جهاد اسلامی و حماس، نقش فعالی در تحولات فلسطین ایفا کرد.

وقوع انقلاب اسلامی موجب احیا، تشدید و توسعه فعالیت حزب‌الدعوه در عراق گردید که با واکنش شدید حکومت این کشور مواجه شد. پایه‌گذاری مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در تهران در سال ۱۳۶۱ش و تشکیل نیروی حشد شعبی عراق جهت آزادسازی این کشور از دست داعش از مهمترین موارد تأثیرپذیری کشور عراق از انقلاب اسلامی ایران دانسته شده است. در یمن، انقلاب اسلامی ایران و اندیشه‌های امام خمینی توانست حوثی‌های این کشور را تحت تأثیر خود قرار دهد. این تأثیرپذیری موجب شد که در سال ۲۰۱۱م انصارالله یمن دولت حاکم را ساقط کرده و بر بخشی از این کشور مسلط گردد.

در عربستان اندکی پس از پیروزی انقلاب، شیعیان این کشور در شهرهای قطیف، صفرا، اباقیق و خنجی دست به تظاهرات زدند. در مساجد شهرهای شیعه‌نشین، مردم اعلامیه‌هایی را علیه خانواده سلطنتی پخش کردند و واعظان علیه حکومت سخنرانی کردند. انقلاب اسلامی ایران موجب بیداری سیاسی و مذهبی شیعیان بحرین گردید و آنها با برپایی تظاهرات گسترده، حمایت خود را از آن اعلام کردند. تشکیل جبهه اسلامی برای آزادی بحرین به رهبری سید هادی مدرسی(متولد ۱۲۷۶ق) از نشانه‌های بارز این تأثیرگزاری قلمداد شده است. با رسیدن موج بیداری اسلامی به بحرین، مردم این کشور به رهبری شیخ عیسی قاسم، از علمای برجسته بحرین در سال ۲۰۱۱م به دفاع از حقوق شیعیان و مخالفت با حکومت بحرین پرداختند.

موافقان و مخالفان

گروه‌ها و جبهه‌های سیاسی ایران در برابر موضوع صدور انقلاب موضع متفاوتی اتخاذ کردند؛ برخی معتقد بودند که باید صدور انقلاب را تا زمان رسیدن کشور به یک سطح قابل قبول از توانمندی و تثبیت اوضاع داخلی به تأخیر انداخته شده و از برخورد تهاجمی با جامعه جهانی اجتناب شود. گروهی دیگر قاطعانه به صدور نظامی انقلاب باور داشتند. آن‌ها توسعه داخلی را نوعی سازش تلقی کرده و بر نابودی رژیم‌های اطراف با ابزارهای نظامی و اطلاعاتی تأکید داشتند.

گروه دیگر ملی‌گرایان خصوصا مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت و کابیه وی بودند که صدور انقلاب را اقدامی اشتباه و زیان‌بار می‌دانستند. آن‌ها به رغم داشتن اعتقادات اسلامی، ناسیونالیسم را محور حرکت خود قرار داده و بازسازی ملی را در اولویت می‌دانستند. این گروه با برخورد ایدئولوژیک با نظام جهانی مخالف بوده و بر ارتباط با همه کشورها و پیوستن به جامعه جهانی تأکید داشتند. آنها صدور انقلاب را مغایر با اصول بین‌المللی می‌دانستند و ارزش‌های اسلامی را محدود به مرزهای ایران تلقی می‌کردند.

واکنش‌های خارجی

رهبران انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر صدور انقلاب به کشورهای دیگر، نگرانی کشورهای حاشیه خلیج فارس را برانگیختند. این موضوع بر روابط این کشور با کشورهای عربی تأثیر منفی گذاشت. کشورهای عربی از ابتدای پیروزی انقلاب در ایران بنای مخالفت با آن گذاشتند که در این میان کشور عربستان سعودی بیش از دیگر کشورها با برقراری انقلاب اسلامی در ایران مخالف بود.

به گفته برخی محققان کشورهای اروپایی برای مقابله با انقلاب اسلامی و صدور آن به سیاست‌هایی همچون اسلام‌هراسی و ایران‌هراسی روی آورده و تلاش کردند چهره خشنی از اسلام ارائه کنند.

تصویر روی جلد کتاب صدور انقلاب اسلامی؛ زمینه‌ها و پیامدهای بین‌الملل آن

تک‌نگاری‌ها

در موضوع صدور انقلاب اسلامی ایران کتاب‌‌های مختلفی تألیف شده است. برخی از این نگاشته‌ها به شرح ذیل است:

• صدور انقلاب از منظر امام خمینی: این کتاب توسط عباسعلی فرزندی نگاشته شده است که در آن به تبیین مبانی و اصول صدور انقلاب و ارائه استراتژی مربوط به آن طبق دیدگاه امام خمینی پرداخته شده است.
• سیاست صدور انقلاب اسلامی: این کتاب به تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بر جوامع دیگر پرداخت است. کتاب مذکور توسط علی فلاح‌نژاد تألیف و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.

• صدور انقلاب اسلامی؛ فرصت‌ها و چالش‌ها: این کتاب درباره انقلاب اسلامی ایران و تأثیر آن بر بیداری اسلامی و به قلم غلامرضا عراقی نوشته شده است.
• صدور انقلاب اسلامی؛ زمینه‌ها و پیامدهای بین‌المللی آن: این کتاب توسط بهرام نوازنی نگاشته شده است‌‌ و مؤسسه عروج آن را به چاپ رسانده است.