قیام ۲۹ بهمن تبریز
 درگیری مردم با مأموران پهلوی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش | |
| نام‌های دیگر | مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی مردم قم |
|---|---|
| شرح ماجرا | کشتار مردم معترض توسط حکومت پهلوی |
| زمان | ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش |
| دوره | محمدرضا پهلوی |
| مکان | تبریز |
| نتایج | شتاب در روند انقلاب اسلامی ایران |
| تلفات | ۱۴ نفر شهید و ۱۱۸ نفر زخمی |
| واکنش‌ها | تظاهرات در قم، واکنش و محکومیت مراجع تقلید، تعطیلی حوزه علمیه قم، برکناری استاندار تبریز، پیام امام خمینی در چهلم شهدای تبریز، برگزاری مراسم چهلم در ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ش در بیشتر شهرهای ایران |
قیام ۲۹ بهمن تبریز واقعه‌ای که در سال ۱۳۵۶ش در چهلم مراسم شهدای قیام ۱۹ دی مردم قم در تبریز اتفاق افتاد. رویداد ۱۹ دی در اعتراض به انتشار مقاله‌ای توهین‌آمیز علیه امام خمینی در روزنامه اطلاعات شکل گرفته بود. مردم تبریز به دعوت آیت‌الله قاضی و عده‌ای از روحانیون برای شرکت در مراسم چهلم در مسجد قزل‌لی تبریز جمع شدند، که با توهین رئیس کلانتری بازار تبریز به مقدسات و کشته شدن یک دانشجو، به درگیری و آشوب کشیده شد. پس از ناتوانی شهربانی و ساواک در مهار این قیام، ارتش وارد عمل شد.
در این ماجرا ۱۴ نفر شهید، ۱۱۸ زخمی و ۵۸۱ نفر بازداشت شدند. همچنین برخی از مراکز فساد و فحشا و ساختمان‌های حکومتی تخریب شد. شخصیت‌ها، احزاب و جنبش‌های زیادی به این حادثه واکنش نشان دادند. مراجع تقلید و امام خمینی در حمایت از این قیام بیانیه صادر کردند.
مراسم چهلم شهدای تبریز در بیشتر شهرهای ایران در ۱۰ فروردین سال ۱۳۵۷ش برگزار شد، که در برخی شهرها، تعدادی از مردم کشته یا زخمی شدند. گفته شده شتاب در انقلاب مردم ایران و سرنگونی حکومت پهلوی از مهمترین این پیامدهاست. هر ساله مردم تبریز در سالگرد این قیام با آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران دیدار می‌کنند.
اهمیت
پس از قیام مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶ش در اعتراض به انتشار مقاله‌ای توهین‌آمیز علیه امام خمینی در روزنامه اطلاعات، اعتراضات مردمی به حکومت پهلوی بیشتر شد. در تاریخ ۲۵ بهمن، مراجع تقلید سید محمدرضا گلپایگانی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدکاظم شریعتمداری و جامعه روحانیت مبارز، به مناسبت چهلم شهدای ۱۹ دی، روز ۲۹ بهمن را عزای عمومی اعلام کردند و از مردم برای شرکت در مجالس ترحیم دعوت نمودند.[۱] امام خمینی نیز در نجف، در سخنرانی به مناسبت چهلم شهدای قم، ایستادگی علما، طلاب و مردم سراسر کشور را ستود.[۲] در پاسخ به درخواست روحانیون، در قم مجالسی با حضور چندین هزار نفر برگزار شد.[۳]
این مراسم در تبریز به آشوب کشیده شد و چندین نفر از مردم توسط ارتش کشته شدند.[۴] این واقعه پیامدهای داخلی و خارجی فراوانی داشت[۵] و موجب شتاب در انقلاب مردم ایران شد.[۶]
از سال ۱۳۸۱ش به بعد، مردم تبریز هر ساله در روز ۲۹ بهمن با آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران دیدار می‌کنند.[۷]
شرح ماجرا
در تبریز، آیت‌الله قاضی و روحانیون، مردم را به شرکت در مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در مسجد قزل‌لی (میرزا یوسف‌آقا مجتهد) دعوت کردند.[۸] در این اجتماع، رئیس کلانتری بازار تبریز با توهین به مقدسات باعث درگیری شد که منجر به شهادت محمد تجلّا، دانشجوی ۲۲ ساله، گردید. مردم جنازه او را برداشته و به خیابان‌ها ریختند و به مراکز دولتی حمله کردند.[۹]
«سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز، درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر گزافه‌گویی‌های او کشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه‌گویان زدند ... من به شما اهالی محترم آذربایجان نوید می‌دهم، نوید پیروزی نهایی. شما آذربایجانیان غیور بودید که در صدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه‌دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور بپاخاستید و فداکاری کردید».
امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۸۹ش، ص۳۵۳_۳۵۵.
مردم مناطق دورتر، ده‌ها هزار نفر، در ۷۰ مسجد گرد آمدند و با تشکیل دسته‌جات منظم و پرچم‌های عزاداری به قیام پیوستند.[۱۰] در این واقعه، برای اولین بار مجسمه شاه سرنگون شد.[۱۱] پس از ناتوانی شهربانی و ساواک تبریز در کنترل اوضاع، ارتش برای سرکوب قیام وارد عمل شد، که اولین مداخله ارتش پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود.[۱۲]
تلفات
گزارش شده در این واقعه که تا ساعت ۱۷:۳۰ عصر ادامه یافت، ۱۴ نفر شهید، ۱۱۸ نفر زخمی و ۵۸۱ نفر بازداشت شدند.[۱۳] روزنامه اطلاعات تعداد شهدا را ۶ نفر و زخمی‌ها را ۱۲۵ نفر گزارش کرد.[۱۴] همچنین مراکز فساد، برخی نمادهای انقلاب سفید و ساختمان حزب رستاخیز به آتش کشیده شدند. همچنین مغازه‌ها، خودروهای شخصی و تأسیسات عمومی آسیب دیدند، هرچند مراجع تقلید این اقدامات را تأیید نکردند.[۱۵]
واکنش‌ها و پیامدها
شخصیت‌ها، احزاب و جنبش‌های زیادی به این حادثه واکنش نشان دادند،[۱۶] که مراجع تقلید جزو اولین آنها بودند.[۱۷] سیدکاظم شریعتمداری بعد از ظهر ۲۹ بهمن در تماس تلفنیِ گروهی از روحانیان تبریز با ایشان، هرگونه تشنج را برخلاف اهداف و مصلحت اسلام و روحانیت دانست و بازگشت مردم به کسب و کار و حفظ آرامش را تقاضا کرد. [۱۸] سیدمحمدرضا گلپایگانی تخریب بانک‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی را هدردادن بیت‌المال مسلمانان شمرد.[۱۹] سیدعبدالله شیرازی با صدور اعلامیه و سید محمدصادق روحانی با سخنرانی تندی در مسجد نو (قم) کشتار مردم به دست دولت را محکوم کردند.[۲۰]
امام خمینی نیز نسبت به حادثه تبریز واکنش نشان داد و هم در ۸ اسفند ۱۳۵۶ش بیانیه صادر کرد[۲۱] و هم در چهلم شهدای تبریز در اعلامیه‌ای، قیام همگانی مردم تبریز را قیامی مردانه دانست که در قبال ظلم و بیدادگری برپا شد و کشتار دسته‌جمعی مردم تبریز را انفجاری در ایران دانست که دست اجانب را برای همیشه قطع خواهد کرد.[۲۲]
انجمن‌ها، جنبش‌ها و اتحادیه‌های داخلی و خارجی زیادی نسبت به این واقعه واکنش نشان دادند.[۲۳] در مقابل، حزب رستاخیز در تبریز در حمایت از حکومت تظاهرات برپا کرد.[۲۴]
همچنین این واقعه پیامدهای فراوانی در داخل و خارج از کشور داشت.[۵] تظاهرات در قم در ۳۰ بهمن،[۲۵] تعطیلی حوزه علمیه قم در سوم اسفند ۱۳۵۶ش[۲۶] و برکناری نُه نفر از مسئولین شهر، ازجمله استاندار استان آذربایجان شرقی و رئیس شهربانی تبریز،[۲۷] از پیامدهای این واقعه بود.
مراسم چهلم شهدای تبریز در بیشتر شهرهای ایران در ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ش برگزار شد،[۲۸] که در برخی شهرها مثل یزد، اهواز و جهرم تعدادی از مردم کشته یا زخمی شدند.[۲۹] گفته شده این حادثه که نقطه عطفی در انقلاب مردم ایران بوده،[۳۰] انقلاب مردم ایران و سرنگونی حکومت پهلوی را تسریع کرد.[۶]
کتاب‌شناسی
کتاب‌هایی درباره قیام ۲۹ بهمن تبریز منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- حماسه ۲۹ بهمن تبریز، اثر علی شیرخانی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی،[۳۱]
- یک روایت معتبر درباره قیام ۲۹ بهمن تبریز، اثر سیدعلی موسوی انتشارات به‌نشر،[۳۲]
- قیام ۲۹ بهمن تبریز، اثر رحیم نیکبخت، نشر ایران‌شناخت.[۳۳]
پانویس
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۳۷۷ش، ج۷، ص۶۷ و ج۸، ص۶۳؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۳۳۱_۳۳۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۳۰_۳۴۹.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۴ و ج۳، ص۴۳_۴۵.
- ↑ خلخالی، آنجا که خون بر شمشیر پیروز شد، ۱۳۵۷ش، ص۸؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۱۱_۱۳ و ج۵، ص۲۵_۳۶.
- ↑ پرش به بالا به: ۵٫۰ ۵٫۱ «قیام صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ پرش به بالا به: ۶٫۰ ۶٫۱ پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۱۳۷۱ش، ص۳۳۰_۳۳۱؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۸۱۳_۸۲۱.
- ↑ «در سالروز قیام مردم تبریز؛ رادیو فرهنگ میزبان تبریزی‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی صدا و سیمای ایران.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱۳۸۴ش، ص ۴۱۰_۴۱۱؛ شیرخانی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ۱۳۷۸ش، ص۲۲۸و۲۳۱.
- ↑ بنابی، خاطرات، ۱۳۷۸ش، ص۲۷؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۱۱_۱۳ و ج۵، ص۲۵_۳۶.
- ↑ «قیام صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها»، مشرق.
- ↑ «قیام صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ خلخالی، آنجا که خون بر شمشیر پیروز شد، ۱۳۵۷ش، ص۸؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۱۱_۱۳ و ج۵، ص۲۵_۳۶.
- ↑ «روایت اسناد از قیام مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ خلخالی، آنجا که خون بر شمشیر پیروز شد، ۱۳۵۷ش، ص۸؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۱۱_۱۳ و ج۵، ص۲۵_۳۶.
- ↑ «قیام صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۵.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۳_۷۴؛ موسوی تبریزی، سیدحسین، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱۳۸۴ش، ۴۱۴–۴۱۵؛ بهبودی، تبریز در انقلاب، ۱۳۸۳ش، ۲۸۵–۲۸۶.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۳.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۸۹ش، ص۳۵۳_۳۵۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۵۹_۳۶۲.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۷۹۵و۸۱۸.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۸۲۱.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۶۴_۶۵.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۹۲_۹۵.
- ↑ بهبودی، تبریز در انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۸_۲۹۹؛ «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها»، مشرق؛ «قیام صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۵_۳۶.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۱۱۳و۱۲۳_۱۲۷.
- ↑ «۲۹ بهمن تبریز نقطه عطف تاریخ انقلاب»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «حماسه ۲۹ بهمن تبریز»، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «یک روایت معتبر درباره قیام ۲۹ بهمن تبریز»، کتاب جکمران.
- ↑ «قیام ۲۹ بهمن تبریز»، شبکه جامع کتاب گیسوم.
منابع
- «۲۹ بهمن تبریز نقطه عطف تاریخ انقلاب»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- بنابی، عبدالحمید، خاطرات، چاپ‌شده در حماسه ۲۹ بهمن تبریز، تألیف علی شیرخانی، تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- بهبودی، هدایت‌الله، تبریز در انقلاب، تهران، عروج، ۱۳۸۳ش.
- پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، تهران، سیمرغ، ۱۳۷۱ش.
- «حماسه ۲۹ بهمن تبریز»، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- خلخالی، سیدعبدالرحیم، آنجا که خون بر شمشیر پیروز شد، تهران، مؤسسه تحقیقات اسلامی، ۱۳۵۷ش.
- «در سالروز قیام مردم تبریز؛ رادیو فرهنگ میزبان تبریزی‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی صدا و سیمای ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۳ش.
- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- «دیدار مردم آذربایجان به مناسبت سالگرد قیام ۲۹ بهمن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۳ش.
- «روایت اسناد از قیام مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۷ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها»، مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- شیرخانی، علی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- «قیام ۲۹ بهمن تبریز»، شبکه جامع کتاب گیسوم، تاریخ بازدید: ۲۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «قیام صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۷ بهمن ۱۴۰۳ش.
- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، تهران، بی‌‌نا، ۱۳۷۷ش و ۱۳۷۸ش.
- موسوی تبریزی، سید حسین، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، تهران، عروج، ۱۳۸۴ش.
- «یک روایت معتبر درباره قیام ۲۹ بهمن تبریز»، کتاب جکمران، تاریخ بازدید: ۲۸ بهمن ۱۴۰۳ش.